Amual ti dungu

¿Chem quimeltuqueiñmu pu culliñ ca pu üñüm?

¿Chem quimeltuqueiñmu pu culliñ ca pu üñüm?

¿Chem quimeltuqueiñmu pu culliñ ca pu üñüm?

“Huelu, füreneen, ramtuafimi pu culliñ, fei tüfa engün quimeltuaimu; ca ramtuafimi callfü huenu müleyechi üñüm, fei tüfa engün feipiaimu. Cam ngüneduamaimi ti Mapu, fei tüfa quimeltuaimu; fei lafquen mülechi challhua feipilelaimu” (JOB 12:⁠7, 8).

QUIÑEQUE tripantu cuifi ta fantepu, pu cientifico ca pu ingeniero ngüneduamquefingün chumngechi ñi deumangeel pu anümca ca pu culliñ, femngechi inayentufingün chumngechi ñi deumangen pu üñüm ca pu culliñ. Femngechi ñi deumayal hueque dungu ca cüme elcünutual fillque maquina. ¿Chem culliñ inaduamfingün pu cientifico? Feula ta peaiñ quiñeque. Afmatufali chumngechi ñi deumangeel, feimu ramtuunge, ¿inei am mülei ñi püramyengeal?

Pu ballena jorobada ñi müpü

Pu deumaquelu avion fentren dungu quimürpuingün ti ballena jorobada meu. Eimi ¿quimfimi ti ballena jorobada? Pu trem ballena 30.000 kilo fanei, quiñe fütra apolechi camion reque. Cafei 12 metro tuhui. Ti ballena fütraque müpü niei (aleta) ca tañi cuerpo hunfüquelai, huelu matuque hueyelquiyauquei. Ngüñün mu, conpuqueingün cheu ñi mülen chincolechi challhua, miñche mu conpuqueingün, fei hueyelcülen püraqueingün. Tañi neyen mu trorfanqueingün, fei deumaqueingün quiñe circulo femngechi cerrantucuquefingün pu challhua ñi iyafiel.

Hunfüquelafui rume, afmatufali chumngechi ñi hueyelquiyauquen. Feimu afmatulehuingün pu cientifico, fei eluhuingün ñi doi quimafiel chumngechi ñi deumangeel ti ballena. Pu cientifico inaduamfingün chumngechi ñi fente cüme deumangen tañi müpü. Tañi müpü norcülelai, doi mai pichique huincul reque felei.

Feimu tañi müpü quellueyu ñi matu hueyelcülen huechual, femngechi huiño huitraquelaeyu ti co. Tati revista Natural History feipi: “Norcülele tati ballena ñi müpü, matu chihudlayafui tañi huechun”.

Fei ¿chem quimürpuingün pu cientifico tati ballena jorobada meu? Pu cientifico cüme inayentufile tati ballena ñi müpü ñi chumlen, duamfalngelayafui fentren chemcün ñi deumangeal ti avion ñi müpü. Feimu doi cuñihun-ngelayafui ca doi cüdaungelayafui cüme elcünumequengetual. Quiñe cientifico John Long pingelu feipi: “Pichiñma müten tati avion ñi müpü, ca femngechi femngepelayai chumngechi ñi felen tati ballena ñi müpü”.

Tati pu gaviota ñi müpü

Quimfali tati pu ingeniero ñi inayentuñmafiel pu üñüm ñi müpü, femngechi ñi deumayal avion, huelu fentecünulai tañi doi quimürpuafiel tati pu üñüm mu. Tati revista New Scientist feipi: “Pu ingeniero Universidad de Florida mu, deumaingün quiñe pichi avion, ngünequeyu quiñe pichi control”.

Ca tañi müpü inayentuquefi ñi chumlen pu gaviota tañi müpü. Feitachi pichi avion ahuyauquei huenu mu, mapu müpünagi ca matu müpüpüraquetui gaviota reque. Tati gaviota fente cüme nengümuuquei, hunfülquelu cai tañi müpü. Feimu tati pu cientifico inayentuñmafingün ñi chumlen tañi müpü. Ti revista New Scientist ca feipi: “Feitachi pichi avion ñi müpü, pichiquen farilla mu deumangei, femngechi tañi müpü, gaviota reque, hunfülquei tañi müpü”. Fente tañi cüme deumangen feitachi pichi avion ñi müpü, ahuyauquei huenu mu ca matu müpünagquei rangi fütraque edificio mu. Tati Fuerzas Aéreas de Estados Unidos ayüquefui feitachi pichique avion, femngechi ñi quintungeal armas quimicas ca biologicas fütraque huaria mu.

Tati geco ñi namun

Tati pu culliñ mülelu Mapu meu ca quimeltuafeiñmu. Mülei quiñe pichi fillcuñ geco pingelu, fill püle miyauquei, huente ruca, pared, ventana mu cütu miyauquei, huelu trananagquelai. Rume afmatufali, Biblia mu cütu tripaquei tañi femquen (Proverbios 30:⁠28). ¿Chemu am ütrüfnagrumequelay?

Tati geco nielai chem no rume tañi namun tañi pünayal, huelu niei pichiquen cal reque, feita quellueyu cheu rume pünayal, fei ütrüfnagquelai. Feimu, ¿chumngechi pünaconfemquei? Mülei quiñe nehuen fuerza de gravedad trürümfalngelu, fuerza de Van der Waals pingei. Tüfachi nehuen mu, epu chemcün pünayafui, feimu ti geco pepi pünauquei pared mu, vidrio mu rume. Huelu tati fuerza de gravedad doi nehuen niei Van der Waals pingechi nehuen mu. Feimu iñchiñ doi fanelu am, pepi püralayafuiñ quiñe pared, pünaconlayafuiñ. Huelu ti geco pepi femafui, doi pichi fanelu am ca fentren pichique cal niei tañi namun mu, feimu pünaconfemquei cheu rume.

Pu cientifico inayentuafuingün tati geco ñi namun ñi femal quiñe hue chemcün doicülelu tati velcro pingelu.⁠ * Tati revista The Economist mu, quiñe cientifico feipi: “Mülefule quiñe cinta adhesiva, tati geco ñi namun reque felelu, quelluafui pu doctor ñi pürüm pünacünutuafiel pu che ñi allfeñ”.

¿Inei mülei ñi püramyengeal?

Tati NASA deumaquei quiñe robot pura namun nielu ca trecaquei pu escorpion reque. Finlandia mapu mu deumangei quiñe tractor, cheu rume pürayafui ca rumeafui, quiñe bicho reque. Quiñeque cientifico inaduamfingün chumngechi ñi felen tati pino mu tripachi coco. Are mu nülaquei ca hutre mu cerraquetui, feimu deumafingün quiñe hueshaquelu ñi ca femngechi femal. Quiñe empresa deumaquelu auto inayentufi ñi chumlen ti pez globo pingelu, fei ñi deumayal quiñe auto ñi catrütunoaeteu ti cürüf. Ca cientifico ngüneduamqueingün ñi rüngechi tapa ñi nieel tati molusco oreja de mar pingelu, femngechi ñi deumangeal hueshaquelu catrütutralcaquelu doi fanenolu ca doi rüngelelu.

Pu cientifico quimürpuingün fillque quimün tati pu culliñ meu, pu üñüm mu ca pu anümca mu. Fei eluulu engün tañi femal quiñe hue dungu, fei doi cüme adümafiel amuqueingün feichi quimün ñi trapümel, fei nentuqueingün tañi doi cüme tripayal tañi deumamequeel engün. Quiñe che hune deumale quiñe hue chemcün, huirintucufalafui tañi üi quiñe certificado meu, fei quisu müten tañi püramyengeal. Feimu quiñe revista feipi ñi femquen pu cientifico pengelcünuquei fillque mongen ñi mülen mapu meu mülei ñi püramyengeal.

¿Chumngelu am fente cüme deumangei itrocom mülelu? Evolucion ñi duam mu piqueingün quiñeque cientifico, huelu caquelu cientifico femngechi raquiduamquelaingün. Raquiduamnge tüfa: pefilmi quiñe ruca cümelcalelu ca cüme adngelu, turpu raquiduamlayafuimi tañi quisu deumahun, quimfali tañi deumangen, ca femngechi cümelcalelu cai itrocom mülelu quimfali tañi deumangen. Feimu quiñe cientifico feipi: “Adquintuliyiñ chumngechi ñi fente cüme adcülen itrocom mülelu pengeli tañi nieel quiñe deumaeteu”.

Quiñe ingeniero deumale quiñe doi cüme auto, doi cüme tacun, doi cüme cinta adhesiva cam doi cüme elcünutule quiñe avion ñi müpü, mülei tañi püramyengeal tañi deumael mu. Quiñe huentru deumale quiñe hue chemcün, ngen-ngei tañi deumael, fei quisu ñi üi yenieafui. Huelu cangelu huentru inayentuñmafile tañi deumael, ca feipinole inei tañi ngen-ngen, hueñeafui reque.

Com feitachi culliñ, üñüm ca anümca ñi inayentufiel pu cientifico, ¿raquiduampeafuiñ mai ñi quisutu deumahun? Tati pu cientifico inayentuquefilu pu culliñ rume niei ta quimün, huelu doi niei ta fütra quimün tati deumalu ti pu culliñ. Feimu ¿inei mülei ñi püramyengeal? ¿Tati pu inayentuquefilu pu culliñ? Cam, ¿tati deumalu ti pu culliñ?

¿Chem raquiduameleiñmu?

Fentren che ngüneduamfiel mu itrocom tañi mülen afmatulehuequei tati salmista reque, quisu feipi: “¡Ahuem Jehová, rume fentrelei tami deumael! Quimün mu com deumafimi. Tati Mapu apolei tami deuman mu” (Salmo 104:⁠24). Ca femngechi huirintucui Pablo “Ngünechen tati pequenoel, huelu felefui ñi quimngeal, cüme inaduamngele itrofill tañi deumael. Feichi deumangelu müten ta tüfachi mapu, fente cüme quimngequei quisu ñi mülen ca ñi Ngünechen-ngen ca tañi pepiluhun-ngen. Feimeu tati pu che huesaque piuquengelu ngelai tañi feipial ñi quimnofiel ti rüfngechi dungu” (Romanos 1:⁠20).

[Quimngeal dungu]

^ parr. 15 Tüfachi chemcün velcro pingelu inayentuquefi ñi femngeel cünque cachu, feimu pünauquei ca nentupünauquei.

[Feipin pagina 5 meu]

¿Chumngelu am fente cüme deumangei itrocom mülelu?

[Feipin pagina 5 meu]

¿Inei ngen-ngei ñi deumael itrocom mülelu?

[Huichulechi dungu/​Fillque adentun pagina 7 meu]

Tati pu cientifico inayentuquefilu pu culliñ rume niei ta quimün, huelu doi niei ta fütra quimün tati deumalu ti pu culliñ.

Tüfachi pichi avion inayentucünuungei tañi müpü chumngechi ñi felen tati gaviota.

Tati geco ñi namun podümquelai ca pünon rume elquelai. Pünauquei ca nentupünauquei cheu rume, teflon mu müten pünauquelai.

Pu ingeniero inayentufingün chumngechi ñi deumangeel ti pez cofre, femngechi ñi deumayal quiñe auto ñi catrütunoaeteu ta cürüf.

[Cheu tuhuingün]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Huichulechi dungu/​Fillque adentun pagina 8 meu]

CÜME QUIMNIEI CHEU TAÑI PUHUAL ENGÜN

Fentren pu cullin ca üñüm eluulu tañi amual cheu rume, ñamquelaingün cheu tañi puhual (Proverbios 30:⁠24, 25). Peaiñ ñi femqueel tati pu collella ca tati pu üñüm.

Tati pu collella cüme adcünuqueingün tañi rüpü Tati pu collella tripan meu ñi quintumeal tañi iyael, ¿chumngechi quimtucunieingün ti rüpü ñi huiñotuam? Quiñeque troquiñ huentru Inglaterra mapu meu, ngüneduamingün chumngechi ñi adcünuuquen tati pu collella. Rumen mu tati pu collella, nümücünuqueingün tañi rüpü ca deumaqueingün rüpü. Femngechi huiñotulu engün, ñamquiyauquelaingün tañi puhuam cheu tañi mülen ti dañe collella. Quiñe revista ciencia dungu meu dungulu, feipi: “Quiñe collella faraon pingelu, pichi hudacünuquei tañi rüpü”. ¿Chumngelu am femngechi adcünuqueingün tañi rüpü? Tati pu collella eluulu engün ñi huiñotual cheu tañi dañeucülen engün, rüpütulen mu cañpüle huiñotuquelaingün. Doi mai, üncülechi rüpü nüquefingün, femngechi tañi doi matu puhual engün. Chumngechi tañi femquen ñi rüpü tati pu collella quelluqueyu huiñotulu engün tañi dañe meu, tañi dullial doi üncülechi rüpü, femngechi cansaquelaingün ca ñamquiyauquelaingün.

Tati pu üñüm cüme quimniei cheu tañi puhual Pu cientifico inaduamfingün fentren üñüm alüque camapu mu amufule rume ca chumlefule rume ti tiempo, puquemngefule, arengefule rume, ñamquiyauquelai. ¿Chemu ñamquelaingün? Pu cientifico ngüneduamqueingün tati pu üñüm ñi adnieteu reque quiñe nehuen ñi nieel ti Mapu, quiñe iman reque felelu. Huelu feitachi nehuen com püle felequelai, feipi quiñe revista ciencia dungulu. Feimu, ¿chem quelluqueyu pu üñüm tañi ñamquiyaunoal engün? Inaduamquefingün cheu ñi conquen ta antü, femngechi tañi adnieaeteu. Cafei ti revista feipi pu üñüm quimniepelaingün ñi puquemngen ca pehungen, feimu ñamquelaingün calefule rume cheu ñi conquen ta antü tripantu mu. Feimu pu üñüm adnieyu quiñe nehuen ñi nieel ta Mapu, inaduamqueingün cheu ñi conquen ta antü ca quimniepelaingün ñi puquemngen ca pehungen, com tüfa quellueyu ñi quimal cheu püle ñi müpüal.

¿Inei quimeltueyu pu collella ñi cüme adcünual ñi rüpü? ¿Inei enseñaeyu pu üñüm ñi quimal cheu tañi müpüal? ¿Tati evolucion? Cam, ¿tañi Deumaeteu fütra quimün nielu?

[Cheu tuhui]

© E.J.H. Robinson 2004