Тәбиәтдән нә өјрәнирик?

«Ҝәл һејванлардан соруш, сәнә өјрәдәр, ҝөјдәки гушлардан соруш, онлар сәнә данышар. Јерә диггәт вер, о, сәнә ашылајар, дәниздәки балыглар сәнә анладар» (ӘЈЈУБ 12:7, 8).

СОН илләрдә алим вә мүһәндисләр, сөзүн әсл мәнасында, битки вә һејванлардан өјрәнмәјә башлајыблар (Әјјуб 12:7, 8). Онлар јени механизм вә материаллар јаратмаг вә ја мөвҹуд оланлары тәкмилләшдирмәк мәгсәдилә мүхтәлиф ҹанлылары өјрәнәрәк онларын биоложи гурулушларыны тәкрарламаға чалышырлар. Елмин бу саһәси биомиметика адланыр. Нөвбәти нүмунәләри нәзәрдән кечирдикҹә дүшүнүн: бүтүн јарадылан шејләрә ҝөрә әслиндә шәрәфә ким лајигдир?

Инсанларын балинанын үзҝәҹиндән өјрәндикләри

Авиасија конструкторлары гозбел балинадан нә өјрәнә биләрләр? Ҝөрүнүр, чох шеј. Бөјүк гозбел балинанын чәкиси тәхминән 30 тондур. Бу, долу јүк машынынын чәкисинә бәрабәрдир. Балинанын еластик олмајан бәдәни вә ганадабәнзәр бөјүк үзҝәҹләри вар. Лакин тәәҹҹүблүсү одур ки, бу 12 метрлик ҹанлы суда ити һәрәкәт едә билир. Мисал үчүн, јемләнмәк үчүн гозбел балина хырда балыг вә хәрчәнҝкимиләр сүрүсүнүн алтына кечиб спиралвари хәтт үзрә, јәни дөврә вура-вура, јухары үзмәјә башлајыр. Ејни вахтда ағзындан чохлу хырда көпүкләр бурахыр. Бу бир метр јарым диаметри олан «көпүк тору» хырда балыглары сујун сәтһинә галдырыр. Онда балина ағзыны ачыб јемини раһатҹа удур.

Анҹаг алимләри әсасән бир шеј марагландырыр: неҹә олур ки, ағыртәрпәнән ҹанлы кими ҝөрүнән бу балина аз диаметрли спиралвари хәтт үзрә үзә билир? Арашдырмалар нәтиҹәсиндә бәлли олуб ки, сән демә, бүтүн сирр үзҝәҹинин гурулушунда имиш. Үзҝәҹин өн кәнары тәјјарәнин ганады кими, һамар јох, дилик-диликдир, шишәбәнзәр чыхынтыларла өртүлүдүр.

Балина сүрәтлә су гатларыны јаранда, бу чыхынтылар онун галхма гүввәсини артырыр, сујун мүгавимәт гүввәсини исә азалдыр. Бу неҹә баш верир? Тәбиәтшүнаслыг үзрә бир журналда изаһ олунур ки, балина су сәтһинә дикинә галханда да, бу чыхынтыларын сајәсиндә су ахыны үзҝәҹдән низамлы вә бәрабәр шәкилдә кечир. Әҝәр үзҝәҹин өн тәрәфи һамар олсајды, онда балина дөврә вура-вура галха билмәзди. Су үзҝәҹләрин архасына бурулуб кичик бурулғанлар әмәлә ҝәтирәрди вә бу да балинанын галхма гүввәсини азалдарды.

Бу кәшф практики олараг неҹә тәтбиг олуна биләр? Бу үзҝәҹ әсасында дүзәлдилмиш тәјјарә ганадына һава ахыныны идарә етмәк үчүн даһа аз сајда ганад-архалығы вә ја диҝәр механизмләр тәләб олунар. Белә ганадлар даһа тәһлүкәсиз вә етибарлы, онлара гуллуг етмәк исә даһа асан оларды. Биомеханика үзрә мүтәхәссис Ҹон Лонг һесаб едир ки, јахын ҝәләҹәкдә «һәр тәјјарәнин ганадына гозбел балинанын үзҝәҹиндәки кими чыхынтылар гурашдырылаҹаг».

Гағајы ганадына бәнзәр

Әлбәттә, һамыја бәллидир ки, тәјјарә ганадлары гуш ганадларынын әсасында дүзәлдилиб. Бу јахынларда исә мүһәндисләр орижинала даһа јахын олмаға мүвәффәг олублар. «Нју Сајәнтист» журналында гејд олунур ки, «Флорида Университетинин тәдгигатчылары... гағајы кими һавада сүзә, шығыја вә сүрәтлә јүксәјә галха билән узагдан идарә олунан тәјјарә моделини һазырлајыблар».

Гағајылар ганадларыны дирсәкдән вә чијиндән бүкәрәк һавада ити маневрләр едә билирләр. Јухарыда ады чәкилән журналда дејилир ки, бу ганадын гурулушунун әсасында конструкторлар «60 сантиметрлик тәјјарә моделинә бир-биринә бирләшдирилмиш милләри идарә едәрәк ганадлары һәрәкәтә ҝәтирән кичик мүһәррик гурашдырмышлар». Мәһарәтлә дүзәлдилмиш бу ганадларын сајәсиндә кичик тәјјарә һүндүр биналар арасында сүзә вә шығыја билир. Бәзи һәрбчиләр ири шәһәрләрдә кимјәви вә биоложи силаһларын ахтарышында истифадә етмәк үчүн белә јүксәкманеврли тәјјарәләрин һазырланмасына бөјүк мараг ҝөстәрирләр.

Ҝеккон кәртәнкәләсинин пәнҹәси

Гуруда јашајан һејванлардан да чох шеј өјрәнмәк олар. Мәсәлән, кичик өлчүлү ҝеккон кәртәнкәләси диварлара дырмаша вә тавандан башыашағы саллана билир. Бу кәртәнкәләнин гејри-ади габилијјәти инсанлара та гәдимдән мәлумдур (Мәсәлләр 30:28). Ҝеккон кәртәнкәләси ҹазибә гүввәсини ашмаға неҹә мүвәффәг олур? Онун сирри нәдәдир?

Ҝекконун һәтта шүшә кими һамар сәтһләрә дә јапыша билмәсинин сәбәби пәнҹә сәтһини өртән микроскопик түкҹүкләрдир. Онун пәнҹәси јапышган ифраз етмир, әксинә, чох кичик молекулјар гүввә әмәлә ҝәтирир. Ики сәтһин молекуллары ван дер Ваалс гүввәләри кими танынан чох зәиф ҹәзбедиҹи гүввәләр сајәсиндә бир-бирилә бирләширләр. Адәтән ҹазибә гүввәси бу ҹүр гүввәләри асанлыгла дәф едә билир, буна ҝөрәдир ки, биз әлләримизи дивара сөјкәјиб она дырмаша билмирик. Анҹаг ҝекконун пәнҹәсиндәки хырда түкҹүкләр диварла тәмаса ҝирән сәтһин саһәсини ҝенишләндирир. Ҝекконун пәнҹәләриндәки минләрлә түкҹүкләр сајәсиндә артан ван дер Ваалс гүввәләри кәртәнкәләнин чәкисини сахламаг үчүн кифајәт едән ҹазибә гүввәси һасил едир.

Бу кәшфи тәҹрүбәдә неҹә тәтбиг етмәк олар? Велкро вә ја илҝәкли јапышдырыҹы лентләр (тәбиәтдән ҝөтүрүлмүш башга бир идеја *) әвәзинә ҝекконун пәнҹәләри принсипи әсасында дүзәлдилмиш синтетик материалларын истеһсалында. Бир журналда бир тәдгигатчынын сөзләри ситат ҝәтириләрәк дејилир ки, ҝекконун пәнҹәси әсасында дүзәлдилмиш синтетик материаллар хүсусилә «тибб саһәсиндә јарарлы ола биләр, чүнки бәзи һалларда кимјәви јапышганлардан истифадә етмәк гәтијјән олмаз» («The Economist»).

Бүтүн бунларын сәбәбкары кимдир?

Америка Бирләшмиш Штатларынын Милли Аеронавтика вә Космик Фәзанын Тәдгиги Идарәси (НАСА) исә әгрәб кими јеријән чохајаглы робот лајиһәсинин үзәриндә ишләјирди; финландијалы мүһәндисләр исә, нәһәнҝ һәшәрат кими, бөјүк манеәләри аша билән алтыајаглы трактор дүзәлдибләр. Диҝәр тәдгигатчылар шамағаҹынын гозасындакы кими ачылыб-өртүлән кичик гапаглары олан материал иҹад едибләр. Бу материалдан палтар ҝејинмиш адамын бәдән температуру тәнзимләнир. Автомобил истеһсалчылары бәдәни јүксәк аеродинамик хүсусијјәтләрә малик сандыг балығынын әсасында автомобил лајиһәси үзәриндә ишләјирләр. Диҝәр тәдгигатчылар исә јүнҝүл, ејни заманда даһа мөһкәм зиреһли палтар һазырламаг мәгсәдилә балыггулағы молјускаларынын амартизасија хүсусијјәтләрини өјрәнирләр.

Тәбиәтдә фајдалы вә өјрәнмәли чох шеј олдуғундан алимләр минләрлә мүхтәлиф биоложи системләри өзүнә дахил едән мәлумат базасы јаратмышлар. «Економист» журналында дејилир ки, алимләр бу мәлумат базасындан «өз лајиһәләриндә јаранан проблемләрин тәбии һәллини тапа биләрләр». Бу базаја дахил олунан биоложи системләр «биоложи патентләр» адланыр. Адәтән, патентин саһиби — јени идејанын вә ја ихтиранын она аид олдуғуну рәсми шәкилдә тәсдиг етдирән шәхс вә ја ширкәт олур. Ҝөрүн биоложи патентләрин мәлумат базасы һаггында һәмин журналда нә дејилир: «Биомиметиканын орижинал идејаларыны “биоложи патент” адландырмагла алимләр, бир нөв, тәбиәтин патентин саһиби олдуғуну етираф етмишләр».

Бу даһијанә фикирләри тәбиәт неҹә һәјата кечирә билиб? Бир чох алимләр тәбиәтин бу мөҹүзәләрини милјонларла ил давам едән тәкамүлүн ҹәһд вә сәһвләринә шамил едирләр. Диҝәр алимләр исә тамамилә башга ҹүр фикирләширләр. Микробиолог Мајкл Биһинин «Нју-Јорк Тајмс» гәзетинин 2005-ҹи ил сајында јаздығы сөзләрә диггәт јетирин: «[Тәбиәтдә һәр шејин] мүәјјән мәгсәдлә јарадылдығынын ајдын тәзаһүрү сајәсиндә садә, ејни заманда тәкзибедилмәз әсас ҝәтирмәк мүмкүндүр: әҝәр һансыса бир шеј өрдәјә охшајыр, онун кими јеријир вә ваггылдајырса вә әксини сүбут едән һеч бир фикир ҝәтирилмирсә, бунун өрдәк олдуғуна шүбһә галмыр». Бу сөзләрлә о, нә демәк истәјир? «Бир шејин мүәјјән мәгсәдлә јарадылдығы ајдын ҝөрүнүрсә, буну данмаг дүзҝүн олмазды».

Әлбәттә, тәһлүкәсиз вә даһа чох функсијалы тәјјарә ганады јарадан мүһәндис иҹадына ҝөрә тәрифә лајигдир. Универсал сарғы материалы, даһа кејфијјәтли парча, јахуд да даһа гәнаәтли мүһәррик ихтира едән алимләр һаггында да ејни шеји демәк олар. Лакин мүәллифлик һүгугларыны позараг башгасынын фикрини вә ја ихтирасыны мәнимсәјән истеһсалчы ганун позунтусуна јол верир вә ҹинајәткар һесаб олунур.

Инди исә дүшүнүн: јүксәкихтисаслы мүтәхәссисләр өз лајиһәләриндә јаранан мүрәккәб проблемләри һәлл етмәк үчүн тәбиәтин даһијанә фикирләрини мәнимсәјирләр вә ејни заманда иддиа едирләр ки, бүтүн бунлар шүурсуз тәкамүлүн нәтиҹәсидир. Бу нә дәрәҹәдә мәнтигәујғундур? Әҝәр нәјинсә сурәти шүурлу мүһәндисин олдуғуна дәлаләт едирсә, бәс онда онун әсли һаггында нә демәк олар? Әслиндә ким даһа чох еһтирама лајигдир: тәҹрүбәли мүһәндис, јохса онун етдикләрини тәкрарлајан шаҝирд?

Мәнтиги нәтиҹә

Һәр шејин мүәјјән мәгсәдлә јарадылдығыны ҝөстәрән чохсајлы сүбутлары нәзәрдән кечирдикдән сонра бир чох инсанлар мәзмурчунун сөзләрилә разылашырлар: «Еј Јеһова, ҝөрдүјүн ишләр неҹә дә чохдур! Һәр бирини һикмәтлә ҝөрмүсән. Јер үзү хилгәтинлә долудур» (Зәбур 104:24). Мүгәддәс Китаб јазарларындан бири олан һәвари Булус да ејни гәнаәтә ҝәлмишдир: «[Аллаһын] ҝөзәҝөрүнмәз кејфијјәтләри: әбәди гүдрәти вә илаһилији дүнја јаранандан бәри ајдын ҝөрүнүр вә јарадылмыш шејләр васитәсилә дәрк едилир» (Ромалылара 1:19, 20).

Бунунла белә, Мүгәддәс Китаба һөрмәтлә јанашан вә Аллаһа инанан бир чох инсан дүшүнүр ки, Аллаһ тәбиәтин ҝөзәлликләрини тәкамүл васитәсилә јарадыб. Мараглыдыр, Мүгәддәс Китаб бу һагда нә дејир?

[Һашијә]

[Јазы]

Тәбиәтдә бу гәдәр ҝөзәлликләр һарадандыр?

[Јазы]

Тәбиәтдәки ҝөзәлликләрин патенти кимә мәхсусдур?

[Чәрчивә/​Шәкилләр]

Әҝәр нәјинсә сурәти шүурлу мүһәндисин олдуғуна дәлаләт едирсә, бәс онда онун әсли һаггында нә демәк олар?

Гағајы ганады әсасында јарадылмыш јүксәк маневретмә габилијјәтинә малик тәјјарә

Ҝеккон кәртәнкәләсинин пәнҹәләри чиркләнмир, из бурахмыр, тефлондан башга истәнилән сәтһә асанлыгла јапышыр вә сонра гопур. Алимләр бу мөҹүзәни тәкрарламаға чалышырлар

Јүксәк аеродинамика хүсусијјәтләринә малик сандыг балығы автомобил јарадыҹылары үчүн илһам мәнбәјидир

[Мәнбә ҝөтүрүлүб]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Чәрчивә/​Шәкилләр]

ИНСТИНКТИВ ҺИКМӘТӘ САҺИБ СӘЈАҺӘТЧИЛӘР

Бир чох ҹанлылар сәјаһәт заманы инстинктив һикмәтә саһиб олдугларыны ҝөстәрирләр (Мәсәлләр 30:24, 25). Ики нүмунәни нәзәрдән кечирәк.

◼ Гарышгаларын һәрәкәт системи. Јем далынҹа јолланан гарышгалар јуваларына гајытмаг үчүн јолу неҹә тапырлар? Британија тәдгигатчылары ашкар етмишләр ки, гарышгалар ҝеријә јолу јалныз гојдуглары гоху нишанлары илә јох, һәмчинин ҹығырларла тапа билирләр. Бурада онларын көмәјинә һәндәси ганунлар ҝәлир. «Нју Сајәнтист» журналында изаһ олунур ки, «фирон гарышгалары јувадан мүхтәлиф сәмтләрә шахәләнән вә 50—60 дәрәҹә буҹаг алтында олан ҹығырлар ачырлар». Ҹығырларын бу ҹүр гурулушунда нәзәрәчарпан нәдир? Јувасына гајыдан гарышга јолајрыҹына чатанда инстинктив олараг ән аз әјилән ҹығыры сечир вә беләҹә јолу азмадан јувасына ҝәлир. Мәгаләдә дејилир ки, «гарышгаларын јаратдыглары бу јолајрыҹы системи онларын ҹығырларла һәрәкәтини тәнзимләјир, һәр ики истигамәтдә һәрәкәт едән гарышгаларын тоггушмасынын гаршысыны алыр, онлары јанлыш истигамәтә ҝедиб ҝүҹләрини итирмәкдән горујур».

◼ Гушларын компасы. Бир чох гушлар узун мәсафәләри һава шәраитиндән асылы олмајараг бөјүк дәгигликлә гәт едирләр. Бу неҹә мүмкүндүр? Тәдгигатчылар ашкар етмишләр ки, гушлар Јерин магнит саһәсини һисс едирләр. Бунунла белә, «Јерин магнит саһәсинин гүввә хәтләри әразијә ҝөрә дәјишир вә һәмишә шималы ҝөстәрмир», — дејә «Сајенс» журналында гејд олунур. Белә исә көчәри гушлара јолу азмамаға нә көмәк едир? Ҝөрүнүр, гушлар өз дахили компасларыны гүруба енән ҝүнәшә әсасән низамлајырлар. Ҝүн батаркән мөвгеји јерин ен даирәсиндән вә илин фәслиндән асылы олараг дәјишир. Алимләр дүшүнүр ки, гушлара бу дәјишикликләрә ујғунлашмаға «илин фәслини онлара билдирән биоложи саатлары» көмәк едир.

Ким гарышгалары һәндәси ганунлары тәтбиг етмәк габилијјәти илә јарадыб? Ким гушлары компасла, биоложи саатла вә бу механизмләрин ҝөндәрдији мәлуматы охујан бејинлә јарадыб? Шүурсуз тәкамүл? Јохса даһи Јарадан?

[Мәнбә ҝөтүрүлүб]

© E.J.H. Robinson 2004