1-3. а) Нәјә ҝөрә Аллаһын дүшүнҹәләри, дили вә үнсијјәт формасы инсанларынкындан үстүндүр? б) Бу мәгаләдә нәји нәзәрдән кечирәҹәјик?

ӘБӘДИЈЈӘН вар олан Аллаһ башгаларына да һәјат, хошбәхтлик бәхш етмәк истәјирди, буна ҝөрә дә мәләкләри, сонра исә инсанлары хәлг етди (Зәб. 36:9; 1 Тим. 1:11). Һәвари Јәһја Аллаһын јаратдығы илк варлығы «Сөз», «Аллаһын хилгәтинин илки» адландырмышды (Јәһ. 1:1; Вәһј 3:14). Јеһова Аллаһ Өз фикирләрини вә һиссләрини илк Оғлу илә бөлүшүрдү (Јәһ. 1:14, 17; Кол. 1:15). Һәвари Булусун сөзләринә ҝөрә, мәләкләрин өз дили вар. Бу сәмави дил инсанларын данышдығы дилдән үстүндүр (1 Кор. 13:1).

² Јеһова Аллаһ јердә вә ҝөјдә јашајан милјардларла варлыглар барәдә һәр шеји билир. Ејни вахтда сајсыз-һесабсыз адам башга-башга дилләрдә Јеһоваја дуа едир. Шүбһәсиз, Јеһова һәм онларын дуасыны ешидир, һәм дә мәләкләрә ҝөстәриш верир, онларла данышыр. Јеһова буну едирсә, демәли, Онун дүшүнҹәләри, дили вә үнсијјәт формасы инсанларынкындан гат-гат үстүндүр. (Әшија 55:8, 9 ајәләрини охујун.) Ајдындыр ки, Јеһова инсанларла данышанда фикирләрини садә шәкилдә ифадә едир ки, инсанлар баша дүшә билсин.

³ Бу мәгаләдә өјрәнәҹәјик ки, һикмәт Саһиби Јеһова тарих боју халгы илә анлашыглы тәрздә данышмаг үчүн һансы аддымлары атмышды. Һәмчинин ҝөрәҹәјик ки, инсанларла данышмаг үчүн О, шәраитә неҹә ујғунлашыр.

4. а) Јеһова Муса, Ишмуил вә Давудла һансы дилдә данышмышды? б) Мүгәддәс Китабда нә һагда јазылыб?

⁴ Јеһова Аллаһ Әдән бағында Адәмлә онун өз дилиндә, чох еһтимал ки, гәдим ибрани дилиндә данышмышды. Сонралар ибрани дилиндә данышан Мүгәддәс Китаб јазычыларына, мәсәлән, Мусаја, Ишмуилә вә Давуда Өз фикирләрини назил етмишди, онлар да бу фикирләри өз сөзләри вә үслублары илә гәләмә алмышдылар. Лакин Аллаһын бәзи фикирләрини Онун диктәсилә, дедији кими јазмышдылар. Бундан башга Онун Өз халгы илә рәфтары барәдә, инсанларын иманы вә мәһәббәти, еләҹә дә сәһвләри вә сәдагәтсизлији барәдә јазмышдылар. Бүтүн бу мәлумат бу ҝүн бизим үчүн чох дәјәрлидир (Ром. 15:4).

5. Јеһова Аллаһ Өз халгы илә јалныз ибрани дилиндә данышырды? Изаһ един.

⁵ Лакин бу, о демәк дејил ки, Аллаһ бүтүн тарих боју инсанларла јалныз ибрани дилиндә данышыб. Бабил әсарәтиндән гуртулдугдан сонра Аллаһын халгындан бәзиләри ҝүндәлик мәишәтдә арами дилиндә данышырдылар. Ҝөрүнүр, мәһз бу сәбәбдән, Јеһова Дәнјал вә Әрәмја пејғәмбәрә вә каһин Үзејирә Мүгәддәс Китабын мүәјјән һиссәләрини арами дилиндә јаздырмышды (Үзејир 4:8, 7:12, Әрәмја 10:11 вә Дәнјал 2:4 ајәләринин һашијәсинә бахын).

6. Нәјә ҝөрә Төврат јунан дилинә тәрҹүмә олунду?

⁶ Сонралар Македонијалы Исҝәндәр гәдим дүнјанын чох һиссәсини фәтһ етмишди. Бунунла да, којне, јәни садә јунан дили бејнәлхалг дилә чеврилмишди. Бир чох јәһудиләр дә бу дилдә данышмаға башламышды. Бунун нәтиҹәсиндә Төврат јунан дилинә тәрҹүмә олунду. Белә һесаб олунур ки, бу тәрҹүмәнин үзәриндә 72 тәрҹүмәчи ишләмишди. Һәмин тәрҹүмә «Септуаҝинта» кими таныныр. Мүгәддәс Китабын биринҹи тәрҹүмәси олан «Септуаҝинта», ејни заманда, ән ваҹиб тәрҹүмәләрдән биридир *. Тәрҹүмәнин үзәриндә белә чох адамын ишләмәси нәтиҹәсиндә тәрҹүмәдә мүхтәлиф үслублар әкс олунуб. Белә ки, кимиси һәрфи тәрҹүмә етмиш, кимиси исә һәддән артыг сәрбәстлијә јол вермишди. Буна бахмајараг, «Септуаҝинта» јунандилли јәһудиләр, сонралар исә мәсиһиләр тәрәфиндән Аллаһын Кәламы кими гәбул олунурду.

7. Иса Мәсиһ һансы дилдә вәз едирди?

⁷ Аллаһын илк Оғлу јер үзүнә ҝәләндә, ҝүман ки, о да Мүгәддәс Китабда ибрани дили адланан дилдә данышыр вә вәз едирди (Јәһ. 19:20; 20:16; Һәв. 26:14). Анҹаг биринҹи әсрдә ибрани дилинә арами дилинин бөјүк тәсири олмушду. Одур ки, јәгин Мәсиһ дә данышанда арами сөзләри ишләдирди. Бунунла белә, о, Мусанын вә диҝәр пејғәмбәрләрин данышдығы гәдим ибрани дилини дә билирди. Төвраты һәр һәфтә синагогларда бу дилдә охујурдулар (Лука 4:17—19; 24:44, 45; Һәв. 15:21). Үстәлик, Исраилдә јунан вә латын дилиндә дә данышырдылар. Исанын бу дилләрдә данышыб-данышмадығы илә бағлы Мүгәддәс Китабда һеч нә јазылмајыб.

8, 9. Нәјә ҝөрә мәсиһилик јајылдыгҹа јунан дили Аллаһын халгы арасында әсас дил олду вә бу, Јеһова барәдә нәји ҝөстәрир?

⁸ Исанын илк давамчылары ибрани дилини билирдиләр. Анҹаг онун өлүмүндән сонра онлар башга дилләрдә дә данышырдылар. (Һәвариләрин ишләри 6:1 ајәсини охујун.) Мәсиһилик јајылдыгҹа мәсиһиләр арасында даһа чох јунан дили ишләнирди. Јунан дили үмумишләк дил олдуғу үчүн Исанын  тәлимләри вә ҝөрдүјү ишләр јер алан Мәттанын, Маркын, Луканын вә Јәһјанын јаздығы Мүждәләр дә јунан дилиндә ҝениш јајылмышды. Беләликлә, шаҝирдләрин чоху ибранидилли јох, јунандилли идиләр *. Һәвари Булусун мәктублары вә Аллаһын Кәламындакы диҝәр китаблар да јунан дилиндә јазылмышды.

⁹ Мараглыдыр ки, Инҹили јазанлар Төвратдан ситатлар ҝәтирәндә, адәтән, «Септуаҝинта»дан истифадә едирдиләр. Бу ситатлар бәзән ибрани мәтниндән бир гәдәр фәргләнирди. Буна бахмајараг, һазырда онлар Аллаһын Кәламынын бир һиссәсидир. Беләликлә, гејри-камил тәрҹүмәчиләрин иши Аллаһын Кәламынын бир һиссәси олду. О Аллаһын ки, һеч бир мәдәнијјәти вә ја дили о бириндән үстүн тутмур. (Һәвариләрин ишләри 10:34 ајәсини охујун.)

10. Јеһованын Өз Кәламыны бүтүн инсанлар үчүн әлчатан етмәсиндән нә өјрәнирик?

¹⁰ Беләликлә, ајдын олду ки, Јеһова Аллаһ инсанларла үнсијјәтини мөвҹуд шәраитә ујғунлашдырыр. Ону танымалары, нијјәтләриндән аҝаһ олмалары үчүн инсанлардан јени дил өјрәнмәји тәләб етмир. (Зәкәријјә 8:23; Вәһј 7:9, 10 ајәләрини охујун.) Јеһова Мүгәддәс Китабы јазанлара илһам версә дә, онлара илаһи фикирләри өз сөзләри илә јазмаға иҹазә вериб.

11. Нәјә ҝөрә дилләрин чохлуғу Аллаһын инсанларла үнсијјәтинә әнҝәл төрәтмир?

¹¹ Инсанларын мүхтәлиф дилләрдә данышмасы вә тәрҹүмәдә ҹүзи фәргләрин олмасы Аллаһын инсанларла үнсијјәтинә әнҝәл төрәтмир. Мисал үчүн, Мүгәддәс Китабда Исанын өз доғма дилиндә дедији ҹәми бир нечә сөз вар (Мәт. 27:46; Марк 5:41; 7:34; 14:36). Анҹаг Јеһова Аллаһ елә етди ки, Исанын чатдырдығы хәбәр јунан дилинә, заман кечдикҹә исә диҝәр дилләрә тәрҹүмә олунду. Сонралар јәһудиләр вә мәсиһиләр Мүгәддәс Китаб әлјазмаларынын үзүнү тәкрар-тәкрар көчүрүрдүләр. Бунун сајәсиндә, Мүгәддәс Јазылар горунуб-сахланылырды. Бу нүсхәләр сонрадан чохлу дилләрә тәрҹүмә олунмушду. Ерамызын IV-V әсрләриндә јашамыш Јоһаннес Хрисостомос демишди ки, артыг онун вахтында Исанын тәлимләри суријалыларын, мисирлиләрин, һиндистанлыларын, фарсларын, һәбәшләрин вә чохлу башга халгларын дилинә тәрҹүмә олунмушду.

12. Мүгәддәс Китаб һансы һүҹумлара мәруз галмышды?

¹² Мүгәддәс Китабын мүхтәлиф дилләрә тәрҹүмә олунмасы бир чохларынын гәзәбинә сәбәб олмушду. Мәсәлән, ерамызын 303-ҹү илиндә император Диоклетиан Мүгәддәс Јазыларын бүтүн нүсхәләринин мәһв едилмәсинә фәрман вермишди. Аллаһын Кәламы, еләҹә дә ону тәрҹүмә едиб јајанлар арды-арасы кәсилмәјән амансыз һүҹумлара мәруз галмышлар.  XVI әсрдә Вилјам Тиндал Мүгәддәс Китабы ибрани вә јунан дилиндән инҝилис дилинә тәрҹүмә етмәјә башлајанда савадлы бир кишијә демишди: «Аллаһ өмүр версә, елә едәҹәјәм ки, чох кечмәмиш хыш сүрән оғлан ушағы да Мүгәддәс Јазылары кешишдән јахшы билсин». Тиндал Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә етмәк вә чап етмәк үчүн Инҝилтәрәдән Авропаја гачмаға мәҹбур олмушду. Кешишләр Мүгәддәс Китабын әлләринә кечән бүтүн нүсхәләрини јандырырдылар, буна бахмајараг, Тиндалын тәрҹүмәсинин нүсхәләри ҝениш јајылмышды. Ахырда Тиндалы сатдылар. Ону боғуб дирәкдә јандырдылар. Амма онун тәрҹүмә етдији Мүгәддәс Китаб килсә хадимләринин һүҹумларына таб ҝәтирди. Ҝениш јајылмыш «Крал Јаковун Мүгәддәс Китабы»нын тәрҹүмәсиндә ондан чох истифадә едилмишди. (2 Тимутијә 2:9 ајәсини оху.)

13. Гәдим әлјазмаларын тәдгиги нәји сүбут едир?

¹³ Дүздүр, Мүгәддәс Китабын ҝүнүмүзә чатан бәзи гәдим нүсхәләриндә хырда сәһвләр вә ујғунсузлуглар вар. Анҹаг Мүгәддәс Китаб үзрә алимләр минләрлә фрагментләри, әлјазмалары вә гәдим тәрҹүмәләри мүгајисә етмиш вә диггәтлә тәдгиг етмишләр. Бу тәдгигат Мүгәддәс Китабын әксәр һиссәсинин дүзҝүнлүјүнү тәсдиг едиб. Бир нечә ајә илә бағлы олан намүәјјәнлик Мүгәддәс Китабын үмуми мөвзусуну дәјишмир. Гәдим әлјазмаларын тәдгиг едилмәси Мүгәддәс Китабы сәмими-гәлбдән арашдыранлары әмин едир ки, әлимиздәки Мүгәддәс Китаб пејғәмбәрләрин Јеһовадан илһам алараг јаздығы һәмин о Кәламдыр (Әшј. 40:8) *.

14. Мүгәддәс Китаб нә дәрәҹәдә ҝениш јајылыб?

¹⁴ Дүшмәнләрин амансыз мүгавимәтинә бахмајараг, Мүгәддәс Китаб бәшәр тарихиндә ән чох тәрҹүмә олунан китабдыр. Һәтта инди инсанларын әксәријјәти Аллаһа инанмаса да, Мүгәддәс Китаб ән чох сатылан китаб олараг галыр. О, там вә ја гисмән 2800-дән чох дилә тәрҹүмә едилиб. Башга һеч бир китаб нә бу гәдәр ҝениш јајылыб, нә дә бу гәдәр дилә тәрҹүмә олунуб. Мүгәддәс Китабын бәзи тәрҹүмәләри елә дә ајдын вә дәгиг дејил. Бунунла белә, демәк олар ки, бүтүн тәрҹүмәләри охујуб Мүгәддәс Китабын үмид вә гуртулуш хәбәрини өјрәнмәк мүмкүндүр.

15. а) Мүасир дөврдә дил барјери неҹә ашылыб? б) Руһани гиданын јајылмасында инҝилис дили һансы ролу ојнајыр?

¹⁵ Кечән әсрин әввәлиндә Мүгәддәс Китабы диггәтлә арашдыран кичик бир груп «садиг вә ағыллы нөкәр» тәјин олунду. О вахт онлар «евдәки гуллугчуларла», әсас етибарилә, инҝилисҹә данышырдылар (Мәт. 24:45). Һәмин «нөкәр» әлиндән ҝәләни едир ки, руһани гида даһа чох дилә тәрҹүмә олунсун. Бу дилләрин сајы һазырда 700-ү өтүб. Биринҹи  әсрдәки јунан дили кими, бу ҝүн дә инҝилис дили коммерсија вә тәһсилдә үмумишләк дилдир вә ҝениш јајылыб. Буна ҝөрә дә бизим нәшрләр әввәлҹә инҝилис дилиндә јазылыр, сонра исә мүхтәлиф дилләрә тәрҹүмә олунур.

16, 17. а) Аллаһын халгынын нәјә еһтијаҹы вар иди? б) Бу еһтијаҹ неҹә өдәнилди? ҹ) 1950-ҹи илдә Норр гардаш «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»нин бурахылышыны елан едәркән нәјә үмид етдијини билдирмишди?

¹⁶ Руһани гида Мүгәддәс Китаба әсасланыр. XX әсрин орталарында инҝилис дилиндә Мүгәддәс Китабын ән ҝениш јајылмыш тәрҹүмәси 1611-ҹи илдә тамамланан «Крал Јаковун Мүгәддәс Китабы» иди. Амма онун дили һәддән артыг көһнәлмишди. Үстәлик, онун мәтниндә Аллаһын ады ҹәми бир нечә дәфә јазылмышды, һалбуки Мүгәддәс Китабын гәдим әлјазмаларында Аллаһын адына минләрлә дәфә раст ҝәлинир. Бу тәрҹүмәдә бәзи тәрҹүмә сәһвләри, һәмчинин башга мөтәбәр гәдим әлјазмаларда олмајан ајәләр вар иди. Мүгәддәс Китабын инҝилисҹә диҝәр тәрҹүмәләриндә дә сәһвләр вар иди.

¹⁷ Беләликлә, мүасир диллә ифадә олунмуш, ејни заманда орижинал јазылардакы фикирләрин дәгигликлә тәрҹүмә едилдији Мүгәддәс Китаба бөјүк еһтијаҹ вар иди. Бу сәбәбдән, «Јени Дүнја Мүгәддәс Китаб Тәрҹүмәси Комитәси» јарадылды. 1950-ҹи илдән 1960-ҹы иләдәк, он ил әрзиндә гардашлар Мүгәддәс Китабы алты ҹилддә чыхартдылар. 1950-ҹи илдә августун 2-дә биринҹи ҹилдин бурахылышыны елан едәркән Нејтан Норр гардаш демишди: «Мүгәддәс Китабын мүасир дилә тәрҹүмә едилмәсинә тәләбат ҝет-ҝедә даһа чох артыр. Бу тәрҹүмә ачылан һәгигәтләрә ујғун ҝәлмәли, ејни заманда орижинал јазылардакы мәнаны дәгигликлә ифадә едәрәк һәгигәтин бундан сонра да ачылмасы үчүн зәмин јаратмалыдыр. Неҹә ки гәдимдәки садә, фағыр, ади адамлар Мәсиһин давамчыларынын орижинал јазыларыны асанлыгла баша дүшүрдү, бу тәрҹүмә дә мүасир инсанлар үчүн елә ајдын олмалыдыр». О үмид едирди ки, «Јени Дүнја Тәрҹүмәси» милјонларла инсана Јеһованы танымаға көмәк едәҹәк.

18. Һансы гәрарлар Мүгәддәс Китабын тәрҹүмә олунмасыны сүрәтләндирди?

¹⁸ Норр гардашын арзусу 1963-ҹү илдә ҝерчәкләшди. Белә ки, һәмин илдә алты дилдә — алман, франсыз, испан, италјан, Нидерланд вә португал дилиндә «Инҹилин Јени Дүнја Тәрҹүмәси» ишыг үзү ҝөрдү. 1989-ҹу илдә Јеһованын Шаһидләринин Рәһбәрлик Шурасы Мүгәддәс Китаб тәрҹүмәсинә көмәк етмәк үчүн баш идарәдә шөбә јаратды. 2005-ҹи илдә исә «Ҝөзәтчи гүлләси» журналынын тәрҹүмә олундуғу дилләрә Мүгәддәс Китабын тәрҹүмә олунмасына иҹазә верилди. Бунун сајәсиндә, һазырда там вә ја гисмән 130-дан чох дилдә «Јени Дүнја Тәрҹүмәси» мөвҹуддур.

19. 2013-ҹү илдә һансы тарихи һадисә баш верди вә нөвбәти мәгаләдә нә барәдә данышаҹағыг?

¹⁹ Лакин инҝилисҹә «Јени Дүнја Тәрҹүмәси» чыхандан бәри инҝилис дили чох дәјишиб. Буна ҝөрә дә бу нәшрин јениләнмәсинә еһтијаҹ јаранмышды. 2013-ҹү илдә октјабрын беши вә алтысы 31 өлкәдә 1 413 676 нәфәр Ҝөзәтчи Гүлләси, Мүгәддәс Китаб вә Трактатлар Ҹәмијјәтинин (Пенсилванија) 129-ҹу иллик ҝөрүшүндә иштирак етмиш вә ја бу ҝөрүшә гошулмушду. Һәмин ҝөрүшдә Рәһбәрлик Шурасынын үзвү «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»нин инҝилисҹә јенидән бахылмыш версијасынын чыхдығыны елан етди. Бу хәбәр бөјүк ҹошгу илә гаршыланды. Хидмәтчиләр китаблары пајладыгҹа чохлары ҝөз јашларыны сахлаја билмирди. Ајәләри јени Мүгәддәс Китабдан охудугҹа динләјиҹиләр ҝөрүрдүләр ки, Аллаһын Кәламы инҝилис дилиндә һәлә һеч вахт белә ҝөзәл ифадә олунмајыб. Нөвбәти мәгаләдә бу јениләнмиш нәшр барәдә бир сыра тәфәррүатлары, еләҹә дә онун башга дилләрә тәрҹүмә олунмасы барәдә данышаҹағыг.