NGÉDA Pua yem Arthur a bé nañ kiki mañge wanda nu a nkon Djob woñi, eem yé i bé le a yila pastô i base i Métôdist. Ndi, mam ma bi héñha ngéda a bi añ ngim kaat i Banigil Bibel, a bôdôl ke lôñ ni bo. A bi sôblana i ñwii 1914, a bakna 17 ñwii. Ngéda Gwét bi Ntôla I bi bé nnayak, ba bi sébél nye i bôlô sônda. Kiki a bé la bé begee ngaa, ba bi kokse nye i tégbaha 10 sôñ i ndap mok mi Kingston i Oñtariô, tison yada i Kanada. Ngéda ba bi nwas nye, Pua a bi yoñ bôlô i nsañal nu ngéda yosôna.

I ñwii 1926, Pua yem Arthur Guest a bi biiba bo ngonda hada le Hazel Wilkinson, nu nyañ a bi nigil maliga i ñwii 1908. Me me bi gwé i 24 hilo hi sôñ Matôp, u ñwii 1931. Me bé man nu ba nyônôs iba ikété bon 4 ba bagwal bem ba bi bana. I sélél Yéhôva i bé kiki jam li bisu inyu lihaa jés. Ni ki le i diihe Pua yem a bé diihe Bibel li bi tinde yak bés i boñ nlélém. Di bé ke hiki ngéda likalô li mandap ni mandap.​—Minson mi baôma 20:20.

Gwét bi Ntôla II bi bi bôô i ñwii 1939, ñwii u bi noñ ha, ba sôña nson u Mbôgi Yéhôva i Kanada. Bisuklu bi Ngomin bi bé bat baudu le ba nyéga libadô li nyuñg, ni tôp hiémbi hi loñ. Jon mankéé nu muda nu mañ le Dôrôté ni me, di bi luhnana i suklu mu mangéda ma. Hala a bi suk me le, kel yada malét wem a bi noode wéha me nyuu ngéda a kal me le me yé mboye mut. Mbus suklu, mawanda mem ma suklu ma bi lo i jôs me, ba nlep me isi. Ndi jam li bi pémél me, li bi lédés makidik  mem i “nôgôl Nyambe iloo bôt.”​—Minson mi baôma 5:29.

I sôñ Njéba 1942, ngéda me bééna 11 ñwii, me bi sôblana ikété litéédana li malép likeñi li li bé i ngim wom. Me bé nok maséé i sal kiki nsañal u pes ngéda mu mangéda ma noi i suklu. Ngim ñwii i bi pam le me bi ke i sal ni 3 bilôk bikéé bipe bi bi ke i tééne bakit bie likalô i het batéé likalô ba bé ngi ba, i pes i ño mbok i Oñtariô.

I hilo hi bisu hi sôñ Mpuye, me bi yila nsañal nu ngéda yosôna. Kiki hikuu hi loñ hi bé oñok mandap, ba bi sébél me i ti mahôla, me yila yak nsal Bétel wada i hilo hi bisu hi sôñ Libuy li nyéé. Ba bi ep me i het ba mpémés bikaat, me nigil ki i gwélél mashin ma bé nyoo. Me nom ngandak sonde hikip hi bé sal ni juu, di pémhak man kaat nu a bé pôdlak ndééñga i litén li Yéhôva li bé boma i Kanada.

Mbus, ngéda me bé salak i Man Juu li Nson, me bi kwel ni basañal ba ba bé yuuga hikuu hi loñ mu kii ba bé ke i sal i tison i Kébek, i het ndééñga i bé nnayak. Wada ikété bayuuga ba, a bé sita Maria Zazula nu a bé lôl i Edmonton, i Alberta. Inyule nye ni manyañ wé nu mañ ba bi tjél téé yigil yap Bibel, bagwal bap ba ba bé ba tiñi i base i Lôk Pada, ba bi buñge bo. I sôñ Hilônde 1951, boba ba bi sôblana, i mbus sôñ isamal ba yoñ bôlô nsañal. Mu kii me bé bat bo mambadga, libak li mbuu li Maria li bi hélés me. Me kalba le, ‘ibale jam libe li bôña bé, higonda hini hi mpôna nwet m’a bii.’ Di bi biiba i mbus sôñ 9​—hala wee i hilo 30 hi sôñ Kondon, u ñwii 1954. I mbus sonde yada, ba bi ep bés le ba niiga bés nson u ngwélél makiiña, kayéle ñwii ima mi bé noñ, di bi yuuga likiiña li bé i ño mbok i Oñtariô.

Kiki nson u ñañ nlam u bé hol ngandak, ba bi leñ nsébla inyu yila nsañal nu tôbotôbô i loñ ipe. Di bi hoñol le ibale di bi la niñ ikété lihep likeñi li Kanada ni neige yé ni dikala di bé tééñga i ngéda sép, wee di bé le di niñ to hee homa ndutu ba bé le ba ep bés. Di bi pam i ndap suklu nomba 27 i giléad, i sôñ Njéba u ñwii 1956. I sôñ Maye sép ba bi ep bés i loñ i Brésil.

Ngéda di bi bol i hikuu hi loñ hi Brésil, ba bi niiga bés hilémb hi Potoki. Mbus le di bi nigil lelaa ba nyéga bôt ni lelaa di ti mbamble ikété linut li nkwel jada, ba bi ti bés makénd i bôdôl bôlô likalô. Ibale mut a unda le a gwés maliga, ba bi ti bés maéba i éñél nye bipes bi Bibel bi bi mpôdôl niñ i si Ane i Djob. Hilo hiés hi bisu hi likalô, muda wada a bi emble bés loñge, jon di  bi éñél nye kaat Masoola 21:3, 4​—mbus me kwo lihiô! Nyuu yem i bé ngi meya lék to ngéda a mbiibe, jam li li bé lama tééñga me ntandaa ngéda.

Di bé sal kiki basañal ba tôbôtôbô i tison i Kampôs, i het makoda 15 ma yé i len ini. Ngéda di bi bol, ndik man juu li batéé likalô jon li bé, ni bisista 4 bi bi bé niñik ikété ndap basañal ba tôbôtôbô. Môl map ma bé le: Ester Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz, ni Lorraine Brookes (nu ba nsébél Wallen len). Yem bôlô i ndap i bé jôa mambot ni tjap tjéé inyu lamb. Mbus yigil yés i Nkum Ntat kôkôa i ngwa njañgumba yada, di bi kôhna ngim nkén mut a ta bemek bé. Nwaa wem a bé a niñi i likôndô li kumba inyu noi mu kii di bé kwelek inyu nson wés hilo hi. Ngéda a bi héya ño wé i mbôñga inyu telep, nyoo i bi pam, i lona lisanda likeñi letee me nol nyo!

Mbus ñwii wada u yigil hop u Potoki, ba bi téé me ngwélél makiiña. Di bé niñ ngi mapubi, di nañlak i buñga, di kenek liké lôñni hosi, tole ni bon ba matôa. Kel yada, nu di bé i hônd likalô ngim mbok i het Mbôgi Yéhôva i bé bé, di bi ke liké ni mashin i ngim tison i i bé ngii dikôa, di saa tun i ndap het ngandak bôt i mbéna yén. Hikuu hi loñ hi bi ômle bés 800 mimbamble inyu tjam nwo i nson likalô. I bi béda le di kee di loo, hala ni hala, ngandak ngélé ipôla pôst ni mbai inyu mal begel gwo.

I ñwii 1962, Suklu Ane i bi bôña i loñ i Brésil yosôna inyu bilôk bikéé bi bôlôm ni bi bôda ba ba yé basañal ba tôbôtôbô i loñ ipe. Mu sôñ isamal i, me bé hiômôk bahoma bahoma inyu niiga ibabé le Maria a ba ni me. Me bi niiga i bisuklu bi Manaus, Belém, Fortaleza, Recife, ni Salvador. Me bi éga likoda li ndôn jada i ndap ngand ikeñi i Manaus. Banop bakeñi ba bi ôbôs libim li malép ma nyo, kayéle to loñge homa inyu lamb kofi a bé bé. (Kiki ha ngéda i, ba bé lamb bijek i makoda ma ndôn.) Me bi bat bisônda mahôla, ni ñane sônda wada nu a bééna loñgeñem a neebe ni maséé i ti bés malép ma nyo ni maséé inyu likoda li ndôn jolisô, a ep ki bisônda i bel bilap bikeñi biba inyu lamb kofi.

Mu kii me bé haa, Maria a bé téé likalô libôga het bôt ba hop Potoki ba bé nuñul. Nyoo, minkwel nwominsôna mi bé kiiña ndik i mam ma moni. A bi la bé bôdôl yigil to yada, jon a kal ngim bilôk bikéé bi Bétel le: “Bun bé le me neebe i ke niñ i Potoki.” Hélha jam! Hop u bé ngi mal nye i nyo le, i mbus ndék ngéda, di bi  kôs kaat inyu ke sal i loñ Potoki. Ha ngéda i, ba bi sôña nson wés likalô, ndi di bi neebe i ke nyoo to lakii hala a bi bôk a tééñga Maria.

Di bi bol i tison Lisbon, i Potoki, i sôñ Hikañ u ñwii 1964. Bilôk bikéé gwés gwon bisônda bi bé yéñék tôbôbôtô inyu tééñga bo. Inyu hala nyen, i bé loñge le di lo ibabé le ba lo i leege bés, tole di keñgle i yéñ Mbôgi Yéhôva i loñ. Inyu hala nyen di bi yén i ndap het ba ntééda bakén ba bôt letee di kôs mapep ma nti bés kunde i yén i loñ. I mbus di kôhna mo, di bi lend ndap yada. I sôñ Kondon u ñwii 1965, di bi sôk pam i tihba lôk kéé i hikuu hi loñ. Kinje kel ilam ngéda di bi sôk ke likoda jés li bisu i mbus sôñ itan!

Ba bi yis bés le bisônda bi bé lo i mpuhge ngéda mandap ma bilôk bikéé inyu gwel bo. Kiki mandap ma Ane ma bé nkwéhék, makoda ma bé tagbe mandap ma bilôk bikéé. Hala nyen mbôgôl ni mbôgôl i Mbôgi Yéhôva i bi ke mandap ma bisônda inyu boñ le ba bat bo mambadga. Ba tééñga bo téntén inyu boñ le ba ti môl ma bakena makoda. Jon, lôk kéé i bééna lem i séblana ni ngim môl ba bi ti bo, kiki bo Jôsé tole Paulô, ilole ba gwélél môl map momede. Jon yak bés di boñ nlélém.

I ti lôk kéé bijek bi mbuu i bé nseñ ngandak inyu yés. Jon Maria a bé bép Nkum Ntat nu yigil i mashin, mbus a bulus wo.

I sôñ Hilônde u ñwii 1966, nkaa u tôbôtôbô u bi tagbe i tison i Lisbon. Likoda jolisôna li 49 ba batéé likalô ba bi gwéla mu kii ba bé nlôôs likoda i ngim ndap, ba kena bo bikééhene. Me bi kôôba bo inyu bikééhene, me kalak bo kii ba kal ni kii ba kal bañ, me boñok weñgoñle me yé mut mbén. Di bé yi le di ga nimis nkaa, ndi di bi nôgda le likalô likeñi li bi tiba. Loya jés li bi sugus nkwel wé ni bibañga bi makénd bi Gamaliel nu a sôñ banigil i hiai hi bisu. (Minson mi baôma 5:33-39) U hop u u bi tjama ni mapep momasôna ma mañwin ma loñ, ni bilôk bikéé gwés 49, ba kôs kokse ibôdôl 45 dilo ke pam i sôñ itan ni pes. Di yé maséé i yis bé le loya jés li li bééna makénd li bi neebe yigil i Bibel, a kahal ki lo makoda nwaa le a nwo.

I sôñ Libuy li nyéé u ñwii 1966, ba bi téé me ngwélél hikuu hi loñ, me lôôs ki ngandak ngéda i kaa kunde. Di bi bagal ngandak minkaa mi mi bé ti Mbôgi Yéhôva kunde i bégés Djob jap. (Filipi 1:7) Di bi sôk kôs kunde hilo 18 hi sôñ Libuy li nyéé u ñwii 1974. Bilôk bikéé biba bi hikuu  hikeñi hi ntôñ le Nathan Knorr bo Frederick Franz, ba bi lo i Potoki inyu séé ni bés. Inyu hala soso likoda li bi tééba bitison bi Oporto ni Lisbon, nsoñgi u baemble wonsôna u bé 46 870.

Yéhôva a néh njel inyu boñ le ñañ nlam u tjama biônd i het ba mpot hilémb hi Potoki, yak bi Azore, Madeira, Kap Ver, Saô Tômé-bo-Priñsipé. I ñwii 1988 nyen di bi mal bôlô i kéñbaha hikuu hi loñ hiés. Mankéé Milton Henschel nyen a bi ti nkwel i ngand i sai i maoñ ma mondo hi lo 23 Matôp u nlélém ñwii, i bisu bi 45 522 bôt. Kinje maséé i témb tehe 20 bilôk bikéé bi bôda ni bi bôlôm ba ba bi sal kiki basañal ba tôbôtôbô i loñ yés.

I kiha ni lôk kéé i tiñi ni Djob ñwii ndi ñwii, i bi gwéñbaha niñ yés. Ngéda me bi yéga mankéé Theodore Jaracz mu kii a bé yuuga ngim loñ, me bi nigil ngandak. Hikuu a bé yuuga, i bé boma ndutu i tôbôtôbô, bilôk bikéé bi bé éga yo ba bi noode kii yosôna ba bé le ba boñ. Inyu ti bo makénd, mankéé Jaracz a kal le: “Nano ngeñ i nkola le di ti mbuu mpubi pôla i sal.” Ngéda me ni nwaa wem Maria di bé yuuga Bétel i Brooklyn nano a yé jôga li ñwii, di bi lôôs kôkôa yada ni mankéé Franz ni bape ki. Ngéda ba bi bat mankéé Franz kii a yé le a kal nano nu a ntégbaha ngandak ñwii i sélél Yéhôva, a bi timbhe le: “Maéba mem mana: Adap ni ntôñ u Yéhôva to kii leñek. Ndik wotama won u mboñ nson Yésu a ti banigil bé​—I añal ñañ nlam u Ane i Djob!”

Me ni nwaa wem di bi kon maséé i noñ maéba ma. Di ngwés di bigda mayuuga ma Dikuu di biloñ het di bi tagbe. Mayuuga ma ma bi ti bés pôla i kon maséé ni ndéñbe i lôk kéé, boñge kiki mimañ mi bôt, ni i ti bo makénd i ke ni bisu mu nson wap u tôbôtôbô.

Ñwii mi ntagbe, nano bés boba di gwé môm juem ma ñwii ni jam. Maria a nkon ngandak. (2 Korintô 12:9) Manoodana ma bi hôla bés i lémés hémle yés ni i lédés makidik més i téñbe ni Djob. Ngéda di mbéñge niñ yés, di neebe ni ñem wés wonsôna le di nôgda konangoo i mbuma ñañ i Djob ikété ngandak manjel. *