SANGO am Artur a ta nde eso̱mb’a moto e ta e be̱ne̱ bo̱ngo̱ ba Loba, na yena e ta e pula be̱ elong’a ebas’a Metodist nika ńe nde ebasi e longedi na bato ba wu o ńai na ńai a bebasi bepe̱pe̱. Nde, myano mao mi tuko ponda a langino̱ kalat’a Bokwe̱ Bibe̱l, a botea pe̱ o jukea na babo̱. A dubisabe̱ o mbu má 1914 o bodun ba 17 la mbu. A ta a belabe̱ o be̱ sonj’a bila niponda ke̱ bila baboso ba wase ńe̱se̱ b’ambi. A ta a kusa mbako a beboa ńa 10 la myo̱di o ndabo a beboa ńa Kingston o Ontario o Kanada, ońolana a ta a banga jana bila. Tete̱ a busino̱ o beboa a botedi nde ebol’a pond’a mususu ka paonia.

O mbu má 1926, Artur Gest a bai Hasel Wilkinson, ńena ńango oko mbale̱ o mbu má 1908. Na yabe̱ nde 24 má Dibaba 1931, muna nu londe̱ baba oteten a bane̱i. Jowe̱ la Yehova nde di ta di be̱ne̱ epol’a boso o longe̱ lasu la mbia; tete̱ a ta a be̱ne̱ne̱ Bibe̱l edube ende̱ne̱, nika pe̱ e boli ná di to̱nde Eyal’a Loba o longe̱ lasu le̱se̱. Mbia mwe̱se̱ mu ta be̱ mwala o dikalo la jo̱mbe̱ na jo̱mbe̱.—Bebolo 20:20.

Bila be londe̱ beba ba wase ńe̱se̱ be botedi o mbu má 1939, mbu mu bupe̱ pe̱ ebol’a Mboṅ a Yehova e ta e we̱le̱be̱ owas’a mwekan o Kanada. Besukulu ba go̱bina be ta be ko̱to̱me̱ o bola beboledi bekombo bena be ta be be̱ne̱ oten, soma la dibato la ńungu na lo̱ngo̱ la mwenge m’ekombo. Biso̱ na ndom’am ńa muto ńa mutudu, Doroti, di ta di pangabe̱ o esukulu ni ponda. Na ńaki buńa bō̱ ponda mulēd’am a kekino̱ bwese̱ mba iso̱n, a kwala ná mba ne nde ńabo̱ngo̱. Esukulu e busino̱ na mako̱m ma klasi jita mako̱ mba ńolo, ma kwese̱ mba wase. Nde mi  mikumwan mi bati nde joúse̱ bedomsedi bam “o sengane̱ Loba buka bato.”—Bebolo 5:29.

O mo̱di má Madibe̱dibe̱ 1942, ke̱ ne 11 la mbu, nde na dubisabe̱no̱ o pónji (tanki) o eyidi. Na ta na to̱ndo̱ bolea ka paonia ń’epas’a ponda o pond’a mawumse̱ mande̱ne̱. Mawumse̱ mō̱ biso̱ na bonasango balalo di ta jala te̱ye̱ bake̱ bebongo o eyidi dikalo ba maje̱ wuma mute̱ dikalo a titino̱ o pongo a mundi ma Ontario.

Na botedi ebol’a paonia buńa 1 bwa mo̱di má Emiase̱le̱ 1949. Kana Mukanjo m’ebolo mu tano̱ mu longise̱ milongi, na ta na belabe̱ o bale̱ babo̱ dia, na mba na timba be̱ elong’a mbia ma Bete̱l o buńa 1 bwa mo̱di má Elaṅe̱. Na ta na lomabe̱ o ndabo a druk nika ná wuma kalati i mabusisabe̱no̱, nokwabe̱le̱ o bolane̱ masin. Na boli ebolo bulu na bulu woki jita o busise̱ kalati nisadi jombwea mitakisan Mboṅ a Yehova i tano̱ i be̱ne̱ o Kanada.

Ombusa ponda, ke̱ ne o ebolo o epep’a ebol’a dikalo, na ta na baise̱ paonia i po̱i pe̱pe̱le̱ Bete̱l myuedi yena i ta yala bolea o Kebe̱k we̱ni mitakisan mi tano̱ ngińa. Munańango Maria Sasula a ta nde mō̱ ńa yi paonia nu wu o Edmonton, Alberta. Kana bā na ndom’ao ńa mome ńa mutudu, Joe, ba bangino̱ jese̱le̱ jokwa labu la Bibe̱l, bayedi babu bena ba ta nde bembon ba ko̱di b’ebas’a Ortodos ba ta ba panga babo̱ o bolongi. O mo̱di m’Eso̱pe̱so̱pe̱ 1951, babo̱ babane̱ ba dubisabe̱, ba botea ebol’a paonia myo̱di mutoba ombusa ponda. Ebe̱yed’a mudī ya Maria e ta yubise̱ mba ke̱ ne o baise̱ babo̱ myuedi. Na mba na kwala na mbame̱ne̱ ná, ‘Hmm! ke̱ lambo dipe̱pe̱ nde di po̱i, na me̱ne̱ ná nun mun’a muto nde na me̱nde̱no̱ ba.’ Di bane̱ myo̱di dibua ombusa ponda, nik’e ta nde 30 má Dimo̱di 1954. Woki po̱ ombusa ponda, di ta di belabe̱ ná di longabe̱ ońola ebol’a ebondo, woki iba i bupe̱ di bolea o ebondo o pongo a Ontario.

Nika ebol’a dikalo e tano̱ e benga yamba, bebeledi be ta be busa ońola bamuloloma b’ebol’a Sango. Na biso̱ di dutea ná yete̱na ais a pond’epupa ńa Kanada e si bo biso̱ , to̱ lungu la pond’a loe̱, ke̱ di me̱nde̱ pe̱ jonga o y’ebolo to̱ e be̱ nde njika mitakisan e me̱nde̱no̱ pula ná di lembe̱. Di bo̱le̱ esukulu a Gilead o mo̱di má Madibe̱dibe̱ 1956 ka bautu ba klasi ni londe̱ 27, di lomabe̱ o bolea o Brasil o mo̱di má Tinini.

Ponda di po̱ino̱ o Mukanjo m’ebolo o Brasil, di botedi jokwa eyem’a Potoki. Ombusa biso̱ jokwa byala baboso ka masoma nikame̱ne̱ pe̱ na patan a botea l’ekwali o dikalo, ni ta nde ńa minuti mō̱, di botedi ebol’a dikalo. E ta e langwabe̱le̱ biso̱ ná mukwaledi a lee̱le̱ te̱ ńo̱ngi, di langeye mo̱ bepasi ba Bibe̱l be makwaleye̱ ońola longe̱ owas’a Janea la Loba. Buńa basu baboso o dikalo, ńango mō̱ a  ta a le̱ke̱ye̱ biso̱ toi na mba na langea mo̱ Bebīsedi 21: 3, 4—na bo̱le̱no̱ langa na mba ná ko̱! Ńol’am e si ta e máko̱lo̱ngo̱ne̱ wea, ye pe̱ nde nje na tano̱ nangame̱n lembe̱.

Epoloso asu ya dikalo e ta nde mundi ma Kampos, owe̱ni o be̱nno̱ tatan 15 la myemba. Ponda di po̱ino̱, son a dibo̱to̱ la bate̱ dikalo buka te̱ nde di ta o mu mundi, na bolongi ba bamuloloma b’ebol’a Sango pe̱ bo be̱ne̱ bonańango bane̱i: Este̱r Trase, Ramone Bauer, Lusi Svarts, na Lorane Bruks (tatan Walen). Ebol’am o mboa e ta nde joa na wasa la wea ońola jipe̱. Ombusa jokwa lasu la Njongo a Betatedi bulu bō̱, nde di kusino̱ mwe̱n epańpań. Munj’am a ta a nanga o konda ná a wumse̱ son ke̱ je o kwalea ońola ne̱ni ebol’asu e tombino̱ bo buńa. Ponda a mamno̱ mulopo o m’bonga ná a te̱me̱, owa nde ńama-bwaba e busino̱ ńena ni wan mpungu munde̱ne̱ o ndabo natē̱ na bwa mo̱.

Ombusa biso̱ jokwa eyem’a potoki mbu mō̱, na te̱se̱be̱ ka muboled’ebondo. Di ta nde di ja o eyidi, esibe̱ mwaye ma kuraṅ, di nanga o bebumbu, jala pe̱ lo̱ndo̱ omo̱ń a wo̱si to̱so̱ ebamban. Ngedi me̱ne̱ o ponda sambane̱ la dikalo owe̱ni mute̱ dikalo to̱ mō̱ a si tano̱, jalo nde na masin o mundi mō̱ ma mudongo we̱ni di re̱ntno̱ tuṅ o bolongi ba moto. Mukanjo m’ebolo mu ta mu lomea biso̱ 800 ba kalati o bolane̱ o dikalo. Di ta be̱ jala ngedi jita o post o no̱ngo̱ kalati na wana mo̱ mboa.

O mbu má 1962, Esukul’a baboledi b’ebondo na bito babu e ta e ja o Brasil ńe̱se̱. Na ta na lomabe̱ o esukulu ewo̱ te̱ ombusa yene̱ myo̱di mutoba esibe̱ Maria. Nokwe̱le̱ o mindi ma Manaus, Belém, Fortalesa, Recife, na o Salvador. Na boṅsane̱ jako̱to̱ne̱ la mińa milalo o ndabo ninde̱ne̱ ńa Manaus. Mbua ninde̱ne̱ e ta e ńamse̱ madiba ma ńo̱ di si be̱ne̱ pe̱ epol’a bwam ońola da. (O mi mińa da di ta be̱ di bolabe̱ o mako̱to̱ne̱.) Na mba na bele̱ sonja na sango abu ń’ebolo mō̱ ńe muyao emea o wanea biso̱ madiba ma ńo̱ ońola mińa me̱se̱ ma jako̱to̱ne̱, a bola doi ná ba te̱se̱ tapoti iba, po̱ o bolane̱ ka mwe̱be̱ nipe̱pe̱ pe̱ ka wum’a da.

Niponda na si tano̱ wa, Maria a ta ala te̱ dikalo o don dinde̱ne̱ diwo̱ la Potoki, owe̱ni ekwal’a mo̱ni buka te̱ nde e ta tem’ekwali ńa bato. A si we̱li botea ekwal’a Bibe̱l na to̱ moto, na mo̱ a langwea baje̱ o Bete̱l bō̱ ná, “Na si to̱ndi ja o mun mundi.” O mańaka masu me̱se̱, mińa to̱ mininga ombusa ponda nde di kusino̱ leta di lom biso̱ o bolea o Potoki! Niponda ke̱ ebol’asu ye owas’a mwekan owo, nde jemedi wala to̱ná nika e takise̱no̱ Maria son.

Di po̱i o Lisbon, Potoki, o mo̱di má Dingindi 1964. Sonj’a Potoki (PIDE) i ta i takise̱ bonasango asu. Ońola nika, e ta bwam ná bonasango ba si po̱ kasa biso̱ e si ya be̱ di be̱ne̱ mulatako na babo̱. Di jai nde o bolongi ba re̱nt o jenge̱le̱ ná di kuse  mapapa ma mabole̱ biso̱ wonja o ja o mu mundi. Di kusino̱ mapapa, di re̱nt bwasu bolongi. O mo̱di má Dimo̱di 1965, di timbi so̱ mukanjo m’ebolo. A se̱ muńe̱nge̱ di bono̱ bo buńa ponda jukedino̱ o ndongame̱n ombusa myo̱di mitanu.

Joko ná polisi i ta i po̱ o mamboa ma bonasango buńa te̱. Kana Mandabo ma Janea ma si tano̱ ma po̱to̱ne̱le̱, ndongame̱n a mwemba i ta nde i nija o mandabo ma bonasango. Jita la Mboṅ a Yehova di damabe̱le̱ o bia ba nja beno̱ na baise̱ babo̱ myuedi mipe̱pe̱. Bonasango ba ta ba takisabe̱ tobotobo ná ba bole mina ma ba ba madie̱le̱ ndongame̱n. Nik’e wan ná bonasango ba belane̱le̱ nde na mina mabu ma mukala, ka Yose to̱so̱ Paulo, nde seto̱ na mina ma mundi. Biso̱ pe̱ di boli nde mulemlem.

Bola la bonasango asu da la mudī nde di ta mweńa. Maria a ta nde a be̱ne̱ ebol’a tila milopo ma mokwa ma Njongo a Betatedi na kalati ipe̱pe̱ na dipapa la tila di boṅsane̱be̱ ońola nika o tombe̱le̱ na to̱ndise̱ kalati.

O mo̱di má Eso̱pe̱so̱pe̱ 1966, bekaisedi ba betańsedi be ta be ja o mundi ma Lisbon. Mwemba ma Fesu ma 49 ma bonasango na bonańango mwe̱se̱ mu ta mu te̱se̱be̱ o bekaisedi o njo̱m ná bukedi o ndongame̱n ni si ta ni bolabe̱ wonja o ja o ndabo a moto. Na kumo nde baise̱ babo̱ myuedi biana mba nde ne mukaisedi o boṅsane̱ babo̱ ońola bekaisedi babu. Di ta di bia ná di si me̱nde̱ kusa mbako a bwam, nde nika e me̱nde̱ jongwane̱ ná mboṅ e bolabe̱. O kwese̱ l’ekwal’ao lo̱ya lasu di to̱pedi ońola Gamaliel o ńo̱ṅo̱n a boso, di sue̱le̱ jo̱nge̱le̱ lao esibe̱ bo̱ngo̱. (Bebolo 5:33-39) Myango ma bekaisedi basu mi ta mi busa o ńuspepa, mu 49 ma bonasango na bonańango ba ta ba kusa beko̱kisedi botea 45 ma mińa m’ebolo o bosadi bwe̱se̱ nate̱na myo̱di mitanu n’epasi o jita le̱se̱. Je muńe̱nge̱ o kwala ná lo̱ya lasu le ngiń’a mulema lemedi jokwa la Bibe̱l, di kumwa pe̱ jukea o ndongame̱n oboso ná di mawo̱.

O mo̱di m’Elaṅe̱ 1966, nde na te̱se̱be̱no̱ ka mombwed’a mukanjo m’ebolo, na tombise̱ ponda eyeka o jombwea mambo ma bekwali ba bekaisedi. Mambo jita ma ta ma máboka ma mabole̱ Mboṅ a Yehova epolo o bwane̱ wonj’a jowe̱ muńe̱nge̱. (Fil1:7) Mwemba ma Mboṅ a Yehova mu timbi jembabe̱ o y’ekombo 18 má Elaṅe̱ 1974. Bonasango Natan Knor na Frederik Frans, ba wu o mulopo m’ebolo, ba pe̱pe̱le̱ Potoki o no̱ngo̱ne̱ biso̱ dongo la muńe̱nge̱ o ndongame̱n ninde̱ne̱ o myango m’ekombo a Potoki o mindi ma Oporto na Lisbon; bukedi o mi mindi mibane̱ ba ta 46 870.

Yehova a ta a tele̱ jo̱mbe̱ o lańse̱ ebolo o jita la byondi we̱ni eyem’a potoki e mato̱po̱be̱no̱, o be̱n oten Asores, Kape Verde, Madeira, na Sao  Tome na Principe. Ńo̱ng’asu ńa be̱ne̱ mandabo ma mako̱to̱ne̱ mande̱ne̱ e timbi londa o mbu má 1988. O 23 má Dibaba má mu mbu me̱ne̱, munasango Milton Hencel nde a ta dikonge̱ la jako̱to̱ne̱ dinde̱ne̱ ońola bake̱ la Yehova mandabo ma peńa. Bukedi bena milema mi tano̱ mi pukume̱ye̱ na muńe̱nge̱ ba ta 45 522 la bato. Nik’e ta muńe̱nge̱ bwambi o je̱ne̱ 20 ma bonasango na bonańango ba boledi ka bamuloloma b’ebol’a sango o Potoki bena ba po̱i jukeye̱ o di jako̱to̱ne̱.

Mimbu me̱se̱ di tombise̱no̱, mundenge ma bonasango ba jemea mu wanedi biso̱ jita la minam o longe̱. Noko belēdi ba mweńa ponda nongwane̱no̱ munasango Teodore Jaraks o ponda pe̱pe̱le̱ la mukanjo m’ebolo diwo̱. Mukanjo m’ebolo a tano̱ a pe̱pe̱le̱ mu ta mu be̱ne̱ mitakisan minde̱ne̱, bonasango bena ba ta bombwea mu mukanjo ba ta ba mábola o ńabu ngudi. O lo̱ko̱ babo̱, munasango Jaraks a kwali nde ná: “Ponda e mápo̱ so̱ o tindea mudī-musangi son epolo ná mu bole ebolo.” Mimbu jita ombusa, biso̱ na munj’am Maria di ta jala pe̱pe̱le̱ Broklyn di tombise̱ ponda mwemba na munasango Frans na bape̱pe̱ ebiamu ewo̱. Ponda di baise̱no̱ mo̱ ná, oboso ná di mabane̱, a se̱le̱ langwea biso̱ lambo jombwea mimbu mao ma jita a tombise̱no̱ o bolea Yehova, munasango Frans a kwali nde ná: “Malea mam me nde ná: Tingame̱ na bebokedi be me̱ne̱ne̱ ba Yehova, to̱ nje e po̱. Mo̱me̱ne̱ mō̱ nde be mabole̱ ebolo Yesu anedino̱ bokwedi bao o bola ye nde te̱ la dikalo la myango ma bwam ma Janea la Loba!”

Biso̱ na munj’am di ta mutam o bola nika. Di si madimbea ponda bwam di tombise̱no̱ o pe̱pe̱le̱ mikanjo m’ebolo. Man mape̱pe̱le̱ ma boli biso̱ epolo o lee̱le̱ masoma ońola ebol’a jemea ya beso̱mbe̱ name̱ne̱ pe̱ na badun, na jembe̱ pe̱ babo̱ o bata walane̱ oboso eto̱t’a tobotobo ba be̱nno̱ o bolea Yehova.

Mimbu mi tombi, biso̱ babane̱ pe̱ di mábuka 80 ma mimbu. Maria a be̱n maboa jita ma matakise̱ mo̱. (2 Kor. 12:9) Mitakisan mongwane̱ o joúse̱ dube̱ lasu na jembe̱ pe̱ bedomsedi basu o benga be̱ jemea. Jombo te̱ longe̱ lasu, di mapomane̱ jemba ná di tombwane̱ o ńai na ńai a mbadi nded’a Loba di si boledino̱. *