Kɔ no mu nsɛm no do

Ebɛnadze Na Yesũa Fi Abɔdze Mu?

Ebɛnadze Na Yesũa Fi Abɔdze Mu?

Ebɛnadze Na Yesũa Fi Abɔdze Mu?

“Bisa mbowa, na wɔbɛkyerɛkyerɛ wo, na wimu ntumbowa, na wɔbɛkã akyerɛ wo: anaa kasa kyerɛ asaase, na ɔbɛkyerɛkyerɛ wo; na po mu nam bɛda no edzi akyerɛ wo.”​—JOB 12:7, 8.

NDAANSA yi, abɔdzenyansahufo nye mfirdwuma ho enyimdzefo ama kwan ma ndua ahorow na mbowa rekyerɛkyerɛ hɔn. Worusũa biribi afa abɔdze tse dɛ ndua na mbowa ho mbrɛ ɔbɛyɛ a wobotum edzi nyimpa haw ho dwuma. Wɔhwɛ abɔdze ahorow yi do mbrɛ ɔbɛyɛ a wobotum ama mfir a wɔyɛe akyɛr no ayɛ edwuma yie, na ber kor no ara so wɔhwɛ abɔdze ahorow yi do yɛ mfir afofor so. Aber a irususu nhwɛdo ahorow a odzidzido yi ho no, bisa woho dɛ, ‘Woana na ɔsɛ fata paa dɛ yɛdze iyi ho nkamfo ma no?’

Worusũa Biribi Efi Mbrɛ Bonso Ne Nsa Si Yɛ Edwuma No Mu

Ebɛnadze na hɔn a wɔyɛ wimhɛn botum esũa efi bonso hɔ? Ndzɛmba pii wɔ hɔ a wobotum esũa efi dɛm abowa yi hɔ. Bonso a oenyin no, no mu dur bɛyɛ ton 30​—ɔtse dɛ articulator kaar a wɔahyehyɛ ndzɛmba wɔ mu ma abɔ mã tɔr. No honam no yɛ dzen, na ɔwɔ nsa akɛse bi wɔ n’afã na n’afã. Abowa yi ne tsentsen yɛ anamɔn 40 (mita 12), na otum dandan no ho wɔ nsu mu ma ɔyɛ nwanwa dɛ. Dɛ nhwɛdo no, sɛ oribedzidzi a, oguar ba nsu no enyi, na oruguar ba no nyina nna ɔrobɔ ehur bi, na ehur yi piapia nam a ɔpɛ dɛ ɔkyer no no ba sor ama abowa yi etum akyer no.

Dza ɔyɛ abɔdzenyansahufo nwanwa mpo nye mbrɛ abowa yi tum dandan no ho ntsɛntsɛm ntsɛntsɛm ɔmmfa ho dɛ no honam yɛ dzen no. Wobohun dɛ saana abowa yi ne nsa no na ɔma otum dandan no ho dɛm no. Ɔdze kɔ ne nsa n’ano no, ɔnnyɛ tromtrom tse dɛ wimhɛn ne ntsaban, na mbom ɔtse dɛ seradaa. Afei so, biribi nkotowankotowa sisi do a wɔfrɛ no tubercles.

Sɛ bonso dze mbirika nenam nsu mu a, dɛm adze nkotowankotowa a ɔwɔ ne nsa ano no no na ɔboa no ma otum ma no mu do pue sor a nsu no nntum nntwe no nnhyɛ mu. Ɔyɛ dɛn yɛ yie dɛm? Natural History magazine no kyerɛkyerɛ mu dɛ, dɛm adze nkotowankotowa yi a ɔwɔ bonso ne nsa ano no ma nsu no fa nsa no do ntsɛntsɛm, sɛ ɔhyɛ nsu n’ase tɔɔn mpo a, dɛmara na ɔtse. Sɛ nsa no n’ano yɛ tromtrom a, nkyɛ ɔbɛyɛ dzen ama bonso no dɛ ɔbɛma no mu do dɛm, osiandɛ nkyɛ nsa no bɔtwe no ahyɛ nsu no mu.

Ebɛnadze na wobotum ahwɛ bonso ne nsa no do ayɛ? Wobotum ayɛ wimhɛn ne ntsaban wɔ kwan bi do a worinnhia ne ntsaban no pii a obotum egyina mframadzen ano, na eetum so etu akɔ sor yie. Ntsaban a ɔtse dɛm no botum abɔ edwuma yie na sɛ worisiesie so a, wɔremmberɛ ho koraa. John Long yɛ ɔbemfo wɔ abɔdzenyansahu mu, na ɔgye dzi dɛ ɔnnkɛkyɛr koraa “bi a yebohu dɛ wɔayɛ wimhɛn akɛse nyina n’atsaban dɛ bonso ne nsa no bi.”

Wɔrohwɛ Abanmunoma Anaa Seagull Ne Ntsaban Do Ayɛ Adze Fofor

Nokwasɛm nye yi, wɔhwɛɛ mbrɛ nnoma hɔn ntsaban si tse do na wɔyɛɛ wimhɛn ne ntsaban. Naaso, mfirdwuma ho enyimdzefo afee hɔn enyiwa rohwɛ nnoma ntsaban bio mbrɛ ɔbɛyɛ a wobotum etu mpon wɔ dza wɔreyɛ no mu. New Scientist magazine no bɔ amandzɛɛ dɛ: “Nhwehwɛmufo a wɔwɔ University of Florida ayɛ efir bi a ɔtse dɛ wimhɛn kakraba bi. Nyimpa runntum nntsena mu, mbom wɔdze remote na wɔdze kyerɛ no kwan. Wobotum ama dɛm wimhɛn yi etu akɔ sor ntsɛntsɛm na sɛ wɔpɛ dɛ ɔba famu so a, aba ntsɛm dɛmara. Wɔhwɛɛ mbrɛ abanmunoma si tu no do na wɔyɛe.”

Abanmunoma yɛ anoma bi a ɔwɔ mpoano, ne ntɛkyerɛ yɛ fufuw na nsonso, ne ntsaban yɛ atsentsen na ne nan yɛ ntsiantsia. Mbrɛ osi bɔ n’atsaban mu na otu fa wimu no yɛ enyika dɛ. Magazine no bɔ amandzɛɛ dɛ: “Dɛm wimhɛn kakraba a nyimpa runntum nntsena mu a wɔdze remote kyerɛ no kwan yi ne tsentsen yɛ anamɔn 2, na wɔdze moto bi hyɛɛ mu a ɔma ne ntsaban no twa noho.” Ɔkwan a otu mpon a wɔfaa do yɛɛ wimhɛn ne ntsaban yi ma ɔyɛ mberɛw koraa dɛ ɔbɛfa adan atsentsen mpo ntamu. Ntsi, U.S. Air Force robɔ mbɔdzen dɛ wɔbɛyɛ wimhɛn bi a ɔtse dɛm a wobotum dze ahwehwɛ akodze ahorow wɔ nkurow akɛse mu.

Worusũa Biribi Efi Mbrɛ Fiewura Ne Nan Tum Fam Adze No Mu

Nyimpa botum esũa pii efi asaase do mbowadoma hɔ. Yɛmfa ketsew ketseketse bi a wɔfrɛ no fiewura nyɛ nhwɛdo. Otum fow ban na otum so fam biribi ho ber a ne nan na ne nsa tar adze no ho na n’ekyir hwɛ famu. Wɔ Bible mber mu mpo no, nna wonyim dɛ mbrɛ abowa yi si yɛ n’adze no yɛ nwanwa paa. (Mbɛbusɛm 30:28, NWT) Ebɛnadze na ɔma abowa yi tum fam hɔ dɛm a ɔnnhwe famu?

Dɛm ketsew a yɛrekã no ho asɛm yi botum afam adze bi a no ho yɛ tromtrom ho. Glue mmfi ne nan mu mmba, na mbom nhwi nketsenketse bi a ɔwɔ ne nan ho na ɔboa no ma otum fam adze ho dɛm no. Osian tum a ɔtwe adze ba famu ntsi, ɔbɛyɛ dzen dɛ nyimpa bi dze ne nsa kɛkɛ besisi ban bi ho na ɔaafow. Naaso abowa yi dze osiandɛ nhwi nketsenketse pii wɔ ne nan ase ntsi, ɔma ɔyɛ dzen dɛ ɔbɛtsew atɔ famu aber a ɔrofow biribi no.

Ebɛnadze na wobotum ahwɛ dɛm ketsew yi do ayɛ? Wobotum ayɛ adze bi a ɔtse dɛ Velcro. Dɛm Velcro yi ara so, wɔhwɛɛ abɔdze bi do na wɔdze yɛe. * Aber a The Economist magazine rekã asɛm bi a nhwehwɛmufo bi kãe no, ɔkãa dɛ wobotum ahwɛ mbrɛ “ketsew yi ne nan si tse no do” na wɔayɛ biribi a wɔdze bedzi dwuma “wɔ eduyɛ mu a sɛ ɔkɛba dɛ worunntum mmfa glue a wɔdze dzi dwuma wɔ eduyɛ mu no nndzi dɛm dwuma no a.”

Woana Na Ɔfata Dɛ Yɛdze Nkamfo Ma No?

Edwumakuw bi a wɔfrɛ no National Aeronautics and Space Administration reyɛ robɔt bi a ne nan yɛ awɔtwe, na wɔhwɛɛ mbrɛ nyankoma-ketsebowa (scorpion) ne nan tse do na wɔreyɛ dɛm robɔt yi. Mfirdwuma ho enyimdzefo a wɔwɔ Finland ayɛ tractor bi a ne nan yɛ esia, na obotum afow biribiara a ɔda n’enyim no tse dɛ mbrɛ mpataakowa akɛse tum fow biribiara a ɔda hɔn enyim no. Nhwehwɛmufo binom so ayɛ tam bi a wotum dze yɛ atar. Sɛ obi hyɛ no wɔ awɔw ber mu a, noho bɛyɛ no hyew, na sɛ ɔhyɛ no wɔ ɔhyew ber mu so a, noho bɛyɛ no nwin. Wɔhwɛɛ dua bi a wɔfrɛ no pinecone do na wɔyɛɛ dɛm tam yi. Edwumakuw bi a wɔyɛ kaar reyɛ kaar bi obotum etu mbirika ntsɛntsɛm, na wɔhwɛɛ esunam bi a wɔfrɛ no boxfish do na wɔreyɛ dɛm kaar yi. Binom so rohwɛ pomu nwaba n’abon no, mbrɛ ɔbɛyɛ a wobotum ayɛ sortar bi a nsordaafo botum ahyɛ a ɔyɛ dzen na no mu so yɛ har.

Abɔdzenyansahufo esũa ndzɛmba pii afa abɔdze ho, na wɔakora dza wohunii no do egu beebi, mbrɛ ɔbɛyɛ a ekyir yi wobotum dze ayɛ edwuma. The Economist magazine no kã dɛ, abɔdzenyansahufo botum ahwɛ dɛm nhwehwɛmu ahorow a wɔayɛ egu hɔ yi do na “woeedzi mfirdwuma ho haw ahorow ho dwuma.” Sɛ ankorankor anaa edwumakuw bi kyerɛw biribi fofor bi a woesũa ho adze, anaadɛ wɔyɛ efir fofor bi a, wobotum ayɛ ho nkrataa na wɔdze aahyɛ mbra ase. Iyi bɛma afofor ehu dɛ dɛm nyimpa no anaadɛ edwumakuw no na wɔdze bɔbɔɔ adze. Aber a The Economist magazine no rekã dɛm mbra kwan do adzeyɛ yi ho asɛm no, ɔkãa dɛ: “Sɛ abɔdzenyansahufo hwɛ abɔdze do na wotum dze biribi fofor ba a, nna ɔnodze obi ankasa wɔ hɔ a ɔdze dɛm adzekor no bɔbɔɔ adze.”

Abɔdze mu nyimdzee ahorow a ɔkyɛn do yi nyinara fi hen? Nhwehwɛmufo pii bɛkã dɛ mfe mpempem pii a abɛsen kɔ no na dɛm ndzɛmba yi nam adandandzi do bae. Nhwehwɛmufo binom so, ɔsor dza wɔkã wɔ asɛm yi ho. Wɔ afe 2005 mu no, abɔdzenyansahufo bi a wɔfrɛ no Michael Behe kyerɛwee wɔ The New York Times mu dɛ: “Mbrɛ abɔdze i tse no ma nokwasɛm bi da edzi a yerunntum nngye ho kyim: sɛ adze no bɔbea tse dɛ dɔkɔdɔkɔ, ɔnantsew na osũ dɛ dɔkɔdɔkɔ a, nna ɔno ekyingye biara nnyi ho dɛ ɔyɛ dɔkɔdɔkɔ.” Nna ɔrepɛ akyerɛ dɛn? “Sɛ yehu adanse a ɔkyerɛ dɛ wɔbɔɔ biribi a, onnyi dɛ yebu hɛn enyi gu do.”

Ɔyɛ ampa dɛ nyia ɔyɛɛ wimhɛn ne ntsaban ma otum bɔ edwuma dɛm no fata nkamfo, na dɛmara so na nyia otumii yɛɛ tam anaa kaar no so fata nkamfo wɔ dza ɔayɛ no ho. Nokwasɛm nye dɛ, sɛ obi a ɔyɛ mfirdwuma hwɛ dza obi ayɛ do yɛ biribi a ɔtse dɛm na sɛ ɔannyɛ biribiara ammfa annkyerɛ enyisɔ amma nyia ɔhwɛɛ n’edwuma do yɛɛ nedze no a, wobu no ewi.

Ntsi sɛ woara ehwɛ a, ɔbɛyɛ papa dɛ nhwehwɛmufo a wɔaben bɔhwɛ abɔdze do mbrɛ ɔbɛyɛ a wobotum edzi mfirdwuma haw bi ho dwuma, na wɔaakã dɛ abɔdze no nam adandandzi do bae? Ɔgye obi a noho akokwaa ana oeetum esũa adze bi yie na ɔaayɛ ne saso. Sɛ dɛm a, nyia ɔdze adze no ankasa bɔbɔɔ adze no so ɛ? Hom mma yɛnkã, woana na ɔfata nkamfo kɛse, nyia ɔdze adze bi bɔbɔɔ adze, anaa nyia ɔhwɛɛ dza obi ayɛ dadaw no do dze yɛɛ ne saso?

Nkyerɛkyerɛmu A Ɔtɔ Asomu

Nyimpa pii a wɔdze abotar ahwehwɛ adanse a odzi mu a ɔwɔ abɔdze mu no nye ɔdwontofo a ɔkyerɛɛw asɛm yi bɛyɛ adwen: “[Jehovah], mbrɛ wo ndwuma dua dɔɔ sõ a! Nyansa mu na ayɛ hɔn nyinara: asaase ahyɛ w’abɔdze mã.” (Ndwom 104:24) Bible kyerɛwfo Paul so kãa asɛm bi a ɔtse dɛ ɔdwontofo nedze no bi. Ɔkãa dɛ: “Osiandɛ [Nyankopɔn] ho adze a wonnhu no, ofitsi wiadze no bɔ do da hɔ pefee, wɔnam ndzɛmba a wɔayɛ do dze adwen hu mu, mekyerɛ no tum a onnyi ewiei nye ne nyamesu.”​—Romefo 1:​19, 20.

Naaso, nyimpa anokwafo pii a wɔwɔ obu ma Bible no na wɔgye Nyankopɔn dzi no rennkã dɛ Nyankopɔn nam adandandzi do na ɔbɔɔ ndzɛmba. Ebɛn asɛm na Bible no kã wɔ dɛm asɛm yi ho?

[Ase Hɔ Asɛm]

^ nky. 15 Velcro yɛ adze bi a wɔtaa yɛ no wɔ mpaboa, baag na ndzɛmba afofor ho. Ibotum awaa efi do na ama adze kor no mu ebue, sɛ esan dze tar do a ɔma adze kor no mu kyer. Wɔhwɛɛ dua bi a wɔfrɛ no burdock do na wɔyɛe.

[Asɛm a wɔafa akã]

Ɔyɛɛ dɛn na dɛm nyimdzee a ɔyɛ nwanwa yi nyinara wɔ abɔdze mu yi?

[Asɛm a wɔafa akã]

Woana na ɔbɔɔ ndzɛmba nyinara?

[Asɛm a wɔafa akã]

Ɔgye obi a noho akokwaa ana oeetum esũa adze bi yie na ɔaayɛ ne saso. Sɛ dɛm a, nyia ɔdze adze no ankasa bɔbɔɔ adze no so ɛ?

Ketsew bi a wɔfrɛ no fiewura ne nan ase nnyɛ fĩ, sɛ ɔfa adze bi do a ɔyɛ dzen dɛ obi bohu, otum fam ndzɛmba pii ho, sɛ ɔdze ne nan refam adze bi ho ma akyer a ɔnnyɛ dzen mma no, na sɛ oriyi ne nan so a ɔmmberɛ ho koraa. Nhwehwɛmufo robɔ mbɔdzen esũasua dɛm ketsew yi

Wɔhwɛɛ abanmunoma anaa seagull ne ntsaban do na wɔyɛɛ wimhɛn bi a otum dandan no ho wɔ wimu

Wɔrohwɛ boxfish do na wɔayɛ kaar bi a otum tu mbirika ntsɛntsɛm

[Bea A Nsɛm No Fi]

Wimhɛn: Kristen Bartlett/University of Florida; fiewura ne nan: Breck P. Kent; box fish na kaar: Mercedes-Benz USA

[Adakaba/Mfonyin]

NYANSA A ƆKYERƐ ABƆDZE KWAN

Mbowa piinara fi nkãtse mu yɛ enyansafo. Yehu iyi wɔ kwan a wɔfa do tutu hɔn anamɔn wɔ Asaase yi do no mu. (Mbɛbusɛm 30:24, 25) Susu nhwɛdo ebien yi ho hwɛ.

Dza Ɔmma Mpataakowa Mmbɔ Mmpee Do Sɛ mpataakowa pue kɔhwehwɛ edziban a, ebɛnadze na ɔboa hɔn ma wohu kwan san kɔ hɔn bɔn mu? Nhwehwɛmufo bi a wɔwɔ United Kingdom hun dɛ mpataakowa tse adze hua, na iyi boa hɔn ma wohu kwan san kɔ hɔn bɔn mu. Nkyii so, wobohun dɛ sɛ mpataakowa pue a, wɔrokɔ nyina nna wɔreyɛ biribi wɔ kwan no do a ɔbɛma ayɛ mberɛw ama hɔn dɛ wobohu kwan asan akɔ hɔn bɔn no mu bio. Dɛ nhwɛdo no, New Scientist magazine no kã dɛ, mpataakowa bi a wɔfrɛ hɔn pharaoh no “yɛ biribi wɔ kwan a wɔfa do no do a ɔboa hɔn ma wotum hu kwan san kɔ hɔn bɔn mu.” Ebɛnadze na ɔma dza mpataakowa yɛ yi yɛ nwanwa? Sɛ mpataakowa resan akɔ hɔn bɔn mu na sɛ wodur nkwanta bi a ɔwɔ hɔn kwan no do a, wotum hu kwan a ɔnye hɔn kɔ hɔn bɔn mu no ntsɛm na wɔfa do kɔ. Magazine no toa do dɛ: “Sɛ mpataakowa dur nkwanta bi a ɔwɔ kwan a wɔfa do kɔ hɔn bɔn mu no do a, dza ɔma wotum hu kwan san kɔ hɔn bɔn mu no boa hɔn papaapa tsitsir aber a mpataakowa binom epue na afofor so rokɔ bɔn no mu no. Iyi mma wɔnnyew na wɔnnsɛɛ hɔn ahoɔdzen so.”

Dza Ɔkyerɛ Nnoma Kwan Sɛ kwan no war anaa wimu tsebea nnyɛ papa mpo a, nnoma pii tum hu kwan kɔ bea a wɔpɛ dɛ wɔkɔ no ma ɔyɛ nwanwa. Wɔyɛ no dɛn? Nhwehwɛmufo ehu dɛ, tum bi a woetwa asaase no ho ehyia (magnetic field) na ɔboa hɔn. Science magazine no kã dɛ: “Dɛm tum a woetwa asaase no ho ehyia yi, ɔnnyɛ aber nyina na otum kyerɛ kwan pɛpɛɛpɛr kɔ bea a obi pɛ dɛ ɔkɔ, osiandɛ ɔsor mbrɛ dɛm tum yi si yɛ edwuma wɔ asaase no beebiara.” Sɛ nnoma rutu kwan akɔ bea fofor a, wɔnnyew kwan. Ebɛnadze na ɔboa hɔn? Biribi wɔ nnoma mu a ɔkyerɛ hɔn kwan. Science magazine no kã dɛ, sɛ odur ewimbir na ewia no rokɔtɔ a, wɔhwɛ bea a ewia no rokɔtɔ no do yɛ nsesa kakra wɔ dza ɔkyerɛ hɔn kwan no mu. Sɛ odu mber bi wɔ afe no mu a, bea a ewia no kɔtɔ no so sesa, ne dɛm ntsi, ɔsɛ dɛ nnoma no so hu mber a yeedu wɔ afe no mu; na wonya “biribi wɔ hɔn mu a ɔbɛkyerɛ hɔn ber a yedu wɔ afe no mu.”

Woana na ɔyɛɛ mpataakowa wɔ kwan bi do a ɔma wotum hu kwan san kɔ hɔn bɔn mu? Woana na ɔdze biribi hyɛɛ nnoma mu a ɔkyerɛ hɔn kwan nye adwen a ɔboa hɔn ma wotum kɔ bea a wɔpɛ dɛ wɔkɔ no? Ana ɔnam adandandzi do na ɔbae? Anaa Ɔbɔadze bi a onyim nyansa na ɔyɛe?

[Bea A Asɛm No Fi]

© E.J.H. Robinson 2004