E bungiaki au bakatibu ae Thomas(1) * Williams n te tabo ae Horncastle, i Engiran n Tianuare 20, 1815. E mate tinana uoua te ririki imwina, ngaia are a a kaikawaaki ngaia ma tarina ao mwaanena iroun tamaia ae John Williams. E kataneiaaki Thomas iroun John bwa e na riki bwa te kabentaa, ma e tangira te mwakuri riki teuana.

E butanako i aon Engiran manga katean te Aro. E kitana te Aro ae te Church of England te mataniwi n te Aro anne ae John Wesley ma ni katea te botaki ae te Methodist, ae te kurubu ae moanibwaia te ukeuke n reirei n te Baibara ao tataekinan te euangkerio. E waekoa ni butanako ana reirei Wesley ao a butimwaea te reirei aei te utu ae te Williams. E riki Thomas bwa te tia tataekin ana reirei Wesley ao n te tai ae waekoa, e a anga nanona bwa e na mitinare n te Betebeke Maiaki. N Turai 1840 ao e a roko n te aba ae Lakeba * i Bitii ngaia ma buuna ae Mary, (2) n te atimwakoro ae raanga nako iai te warekeno ao ni maekanaki irouia aomata aika kaakang aomata.

A nanomwaaka i aani kangaanga aika kakaiaki Thomas ao Mary ni moan aia ririki i aoni Bitii. A kabanea te tai ae bati ni mwakuri rinanoni kangaanga aika kakaiaki ao te kabuebue ae korakora. A kaaitara naba ma baika kakamaaku n aron te buaka i marenaia baronga, kamateaia aine aika akea buuia, tiringaia ataei, te kaakang aomata ao rawaia kaain te aba n ongora aia rongorongo. A rotaki n te aoraki ao a kuri ni mate Mary ao natina te karimoa ae John. N 1843 ao e korea ae kangai Thomas: “I rangi ni mimi. . . . ao I a bon taonaki n te rawawata.” Ma e ngae n anne, e teimatoa ni botumwaaka ma buuna ni karekeani korakoraia man onimakinan Iehova ae te Atua.

N te tai anne, e a kabongana rabakauna ni kabentaa Thomas ni moani katea te auti ae tein aia auti kaain te aono n Eurobe i aoni Bitii. E karaoia kaanga tein te bwia ae kaukiang ma arona riki tabeua aika boou ake a a tangiria n ataia kaaini Bitii. Imwain raoi tiana, e a bungiaki natina te mwaane ae te kauoman are Thomas Whitton (3) Williams are ngaia raoi au bakatibu.

N 1843, e a ibuobuoki Thomas are te ikawai n rairakin ana Euangkerio Ioane nakon te taetae ni Bitii ae te mwakuri ae kangaanga karaoana. * Ao bon te tia rabakau i aon te anthropology ae rangi ni mwaatai ma ana konabwai n atai rongorongo. E korei raoi mwin  ana ukeuke n ana boki ae te Fiji and the Fijians (1858) ae rongorongoni maiuia kaaini Bitii n te ka 19 n tienture.

Ibukin ana mwakuri korakora i nanon 13 te ririki i aoni Bitii, e a korakora aorakin Thomas ao e a mwaing ma ana utu nako Aotiteria. E mate Thomas i Ballarat, Victoria n 1891, imwini karaoan ana mwakuri ae rangi ni kinaaki iai ae te mitinare i nanon te tai ae maan.

N 1883, a a mwaing Thomas Whitton Williams ma buuna ae Phoebe (4) ao aia utu nako Perth, i Western Aotiteria. Ai bon tibwa ruaiwa ana ririki natiia are te kauoman ae Arthur Bakewell (5) Williams are ngaia au kauoman ni bakatibu.

E kaboonakoa kaubwaina Arthur i Kalgoorlie ae te tabo ni keni koora ae mena tao 600 te kiromita i mainikun Perth ngke 22 ana ririki. Ikanne, are e a wareka iai te maekatin ae boreetiaki irouia Taan Reirei n te Baibara are araia ngkoa Ana Tia Kakoaua Iehova ae a kinaaki iai. E bubutii naba reken ana maekatin ae te Zion’s Watch Tower. Ibukin anaakin nanona man te baere warekia, e a moana tibwaakin otana ae boou aei nakoia aomata ao ni karaoi bobotaki ibukin te reirei n te Baibara. Man te tai anne ao e a moanaki iai karaoan aia mwakuri Ana Tia Kakoaua Iehova i Western Aotiteria.

E tuangia naba ana utu taekan te baere e reiakinna Arthur. E boutokaa ana bobotaki Arthur ma Taan Reirei n te Baibara tamana are Thomas Whitton, ma imwin te tai ae aki maan ao e a mate naba. A a riki naba bwa Taan Reirei n te Baibara tinana are Phoebe ao mwaanena aika Violet ao Mary. E riki Mary bwa te tia tataekina te euangkerio ae kabwanina ana tai ke te bwaiania. E taekinna Arthur bwa bon te bwaiania ae rianako arona ao ni korakora ingaingan nanona i aon Western Aotiteria. E bae n inanonano Arthur ma e korakora rotakia kaain te roro are imwina n te utu ae te Williams, man ana katoto Violet ibukin te ingaingannano.

E aki maan imwin anne, e a mare Arthur ao ni mwaing nako Donnybrook, ae te tabo n ununiki ibukini uaanikai i maiaki maeaon Western Aotiteria. E a aranaki ikanne bwa “Old Mad 1914” ibukin ingaingana n tataekin taetae ni burabeti ake a kotea raoi te ririki anne. * E toki kakanikoana ngke e a teirake te Moani Buaka n te Aonnaba. E katoabong n uarongorongo nakoia aomata ake a roroko ni boobwai n ana titooa ike e kamenai iai booki aika boto man te Baibara n te winto. E katea naba te kanikina n te winto ae e na reke te mwane ae 100 te bwaun iroun ane e kona ni kaota koauan te Temanna n Teniman ae te reirei are aki boraoi ma te Baibara ae aki naba kakoauaa. Bon akea ae roko n anaa te mwane aei.

E riki mwengaia kaain te utu ae te Williams i Donnybrook bwa te tabo ni botaki ibukin te Reirei n te Baibara n te kurubu ao te bobotaki n te ekaretia. E a katea imwina te Tabo n Taromauri ke te tabo ni botaki Arthur i nanon te kaawa ae teuana mai buakon te moan tabo n taromauri i aon Western Aotiteria.  Ngke ai 70 tabun ana ririki, e bon kona naba ni karina ana kabaraaki ao ana neketai, e katauraoa ana aoti ae arana Doll ao n nako n uarongorongo n taabo aika raroa ni kabutaa aonon Doonybrook.

A korakora rotakia natina irouna n arona ni kabuingoingo ao ni karinerine ma e boni korakora naba ingaingan nanona. E riki bwa te mitinare i aon Inria natina te aine ae Florence. (6) A riki natina mwaane aika Arthur Lindsay (7) ao Thomas bwa unimwaanen te ekaretia n te tai ae maan.

E rangi ni kinaaki ao n tatangiraki tibutoru ae Arthur Lindsay Williams ibukin ana akoi. E aki toki n rereke ana tai ma aomata ao e kaotiota naba karineaia. Boni ngaia naba te tiambion n te koro kai ike e a moanna n te kaboo, 18 te tai i nanon 12 te ririki.

Ma e ngae n anne, e aki rangi ni kukurei ngke e anaa te angaraa natina te mwaane ae uoua ana ririki ae Ronald (8) (ae tibuu te unimwaane) ni korea iai te aroka ae te aboro ae uarereke, irarikin aia auti. E kataia ni kamaiua te aroka anne tinan Ronald ao n te tai ae waekoa, e a karika uaana aboro aika rangi ni karewerewe. E a aranaki te aboro anne bwa te Lady Williams ae rinanin te aboro ae boou are e kamanenaaki imwina ni karika iai te aboro ae Cripps Pink ae te aboro ae rangi n ataaki n te aonnaba.

Imwina riki, e a bita ana mwakuri nakon te kateitei Ronald ke Gramp ae I weweteia iai. E beku ma tibuu te unnaine i nanon ririki aika bati bwa taan ibuobuoki n te mwakuri ni kateitei irouia taani Kakoaua i Aotiteria ao i Toromon. E teimatoa naba ngkai ni beku Gramp are e a kaania ngkai 80 ana ririki bwa te unimwaane n te ekaretia ao ni buoka te kateitei ao onobwaian Taabo n Taromauri i Western Aotiteria.

A kakairi au karo aika Geoffery (9) ao Janice (10) Williams n rongorongoia kaain ara utu, n aroia ni kakorakoraia ni kaikawaa mwaaneu ae Katharine ao ngai bwa ti na tangiri booto n reirei ni Kristian. Ngke 13 au ririki, I a karikirakea au iraorao ma Iehova. Ni kaean te runga ni Kristian teuana, I a ongora iai ana kaungaunga John E. Barr, ae kaain te Rabwata n Tautaeka ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova nakoia rooro n rikirake ae kangai: “Tai kakeaa bongan te bwai ae rangi ni kakawaki iroum ae karekean ataakin Iehova ao tangirana.” N te tairiki anne, I a katabua maiu nakon Iehova. Uoua te ririki imwina, I a moana au bwaiania.

Ni boong aikai, I (12) a rangi ni kukurei ni kabwanina au tai n uarongorongo ma buu ae Chloe, (11) i Tom Price ae te kaawa ni keni koora ae raroa i meang maeaon Western Aotiteria. Ti mwakuri n itera tai ibukini karekeani baika ti kainnanoi. A bwaiania au karo ao mwaaneu are Katharine ma buuna ae Andrew i Port Hedland ae tao 420 te kiromita nako meang. Ti riki naba bwa unimwaanen te ekaretia ngai ma tamau.

E motinnanoia au bakatibu are Thomas Williams bwa e na beku iroun Iehova ae te Atua itiua te roro n nako. E a tia ni bwaatinaki nakoiu te tibwanga anne ibukin te onimaki ao te mwakuri. I rangi ni kakabwaiaaki ngkai e reke irou te tibwanga mairoun te Atua ae rangi ni kakawaki.