¿Kasa watüjaka sünainjee tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua?

«Püsakira maa tü mürütkalüirua, shikirajeechika pia jee müsia tü wüchiikalüirua, süküjeetka shia pümüin. Jülüja paaʼin sukuwaʼipa tü mmakat jee shikirajeechika pia jee püsakira tü jime shirokujatkat palaa, süküjeetka shia pümüin» (JOB 12:7, 8).

NA CIENTIIFICOKANA namaa na ingenierokana müshii nekirajünakai aaʼin sutuma tü wunuʼuliakalüirua jee tü mürütkalüirua. Nekirajaa anainrü tü sukuwaʼipakat süpüla nashatüinjatüin shia jee nakumajüin kasa maʼaka saaʼin maakina jee waneirua kasa. Naaʼinrüin tia süpüla anaʼleeinjatüin maʼin shia suulia waneirua kasa akumajuushika paala. Wanaa sümaa pikirajaain sünain pütchikat tüü, püsakira paaʼin: «¿Jaraiche chi kojutuinjachikai atumawaa? ¿Chi jülüjakai aaʼin sukuwaʼipa mürüt süpüla nüshatüin shia sünain tü kasa nukumajakat, niataapa chi kakumajalakai tü mürütkalüirua?».

Sütüna tü kanüliakat ballena jorobada

¿Kasa nakumajaka na ingenierokana sünainjee jülüjain naaʼin sukuwaʼipa tü ballena jorobada münakat? Wainmairü tü kasa nakumajakat. Eesü maʼaka 30.000 kiilo saawain wanee ballena jorobada, tia müsü aka saaʼin saawain wanee kemion miyoʼu jawataka maʼin sümaa wainmain süchise. 12 meetüro sajaʼapüin tia ballenakat. Mayaainjeʼe jawatüin maʼin shia jee miyoʼuyuuin sütüna, kawachirasü maʼin shia. Leeyatüsü shia suupünaa tü jime shikeekalü amüin, süʼleeyajüin tü wüinkat süpüla katoloinjatüin shia. Yalasü tü jimekalüirua leeyatüin sutuma süpüla shimirajaainjatüin shia.

Tü ponokot maʼin naaʼin na cientiificokana shia jamüin suuntaka leeyatüin tü ballenakat sümaa jawatüin maʼin shia. Shiasaʼa mapa, natüjaa aaʼu müin sukuwaʼipa sünainjee tü sütünakat. Kacheʼecheinyaa müsü tü sütünakat, nnojotsü siraain shia maʼaka saaʼin sütüna wanee katünasü.

Tü kawachirakat maʼin atuma tü ballenakat shia sutuma kacheʼecheinyaa sümüin tü sütünakat. ¿Jamüsü sukuwaʼipa tia? Saashin tü karaloʼutakat Natural History shia sükajee sukochoʼojooin sücheʼechein tü sütünakat, müsüjeseʼe kawachirain maʼin shia. Müleka sirasirale neʼe tü sütünakat, isasüjeʼe süchiki kawachirain shia shirokupünaa tü wüinkat.

¿Kasa eeka süpüla nakumajüin na cientiificokana sünainjee jülüjain naaʼin sukuwaʼipa sütüna tü ballenakat? Müleka sukumajünüle sütüna tü katünasükat maʼaka saaʼin sütüna tü ballenakat, nnojotsüjeʼe choʼujaain wainmain korolo sünain tü sütünakat süpüla kawachirain shia. Nnojotsüjeʼe ojutuuin tü katünasükat jee nnojotsüjeseʼe kapüleein anoutaa wanee kasa amojujaka sünain. Anuu nünüiki John Long wanee ingeniero: «Eesüjaʼa süpüla sukumajünüin soʼu palit kaʼi sütüna tü katünasükat süpüla müinjatüin shia maʼaka saaʼin sütüna tü ballena jorobada münakat».

Sütüna tü wüchii kanüliakat gaviota

Kakaliairü atüjaanüin aaʼu nashanalain na ingenierokana sütüna tü katünasükat sünainjee sukuwaʼipa sütüna wüchii. Jamüsüjaʼa jekenainka, nakumajüin wanee katünasü. Anuu sünüiki tü karaloʼutakat New Scientist süchiki tia: «Na ingeniero ekirajaakana suluʼu tü eʼikülee miyoʼu chakat Florida, nakumajüin wanee katünasü joʼuuchon awatüinjatka iipünaapünaa jee jimalaʼa müinjatka chaʼayaa iipünaa. Süpüla süshakatüin, shiʼichikainjatü shia wünaʼapümüin otta ayaleraa müinjatü shia süchikuaʼa maʼaka saaʼin tü wüchii kanüliakat gaviota».

Tü wüchii kanüliakat gaviota, waawatüsü shia chaa iipünaapünaa jee eesü shiʼichikale shia wünapümüin sümaa süttüin tü sütünakat. Saaʼinrüin tia süka kalüjülein tü sütünakat. Müsü sukuwaʼipa sukumajia atumawaa tü katünasü joʼuuchonkat saashin tü rewiisüta wachuntayütkalü anülia. 60 centiimeetüro sajaʼapüin tia katünasükat otta eʼitaanüsü wanee motor sünain tü sütünakat süpüla jimalaʼa sümüinjatüin chaa iipünaa jee süshakatüin wünapümüin sümaa shiʼichikain shia. Eesü süpüla saaʼinrüin tia pasanainpünaa sünain edificio. Na surulaat chajanakana Estados Unidos keeʼireesü maʼin naaʼin eeinjatüin namaʼana wanee katünasü müsü aka saaʼin tia, süka jamüin, eein süpüla jaloulin shia namüin süpüla nachajaain waneirua kasa outasiroʼu ojutünaka natuma na naʼünüükana.

Suuʼui tü jaatuakat

Wainma tü kasa watüjakat sünainjee tü mürütkalüirua otta tü wüchiikalüirua. Jamüsüjaʼa tü jaatuakat eesü süpüla suwataain sutuʼupünaa wanee miichi. Aküjünatüjülia tia suluʼu tü Bibliakat sümaiwa paala (Proverbios 30:28). ¿Jamüsüche suuntaka tia sümaa nnojoluin sujutuuin?

Nnojotsü shiain sutuma eein wanee pegante sünain suuʼui tü jaatuakat. Eesü süpüla suwataain sutuʼupünaa wanee kasa eekai sirasirain süka kolin süpaʼanain tü suuʼuikat. Achecheraasü soi tü suuʼuikat sünain tü kasa suwataakat atuʼupünaa. Nnojotsüjeseʼe ojutuin shia.

¿Eesüche süpüla sukumajünüin wanee kasa sünainjee süshatünüin sukuwaʼipa suuʼui tü jaatüakat? Eesüjaʼa süpüla sukumajünüin maʼaka saaʼin tü kanüliakat velcro. Tia akumajuushi sünainjee süshatünüin sukuwaʼipa tü peʼepeʼeshikat. * Aküjünüsü nünüiki wanee wayuu ekirajaakai süchiirua sukuwaʼipa tia sünain tü karaloʼutakat The Economist. Anuu nünüiki: «Anasüjeʼe maʼin sukumajünüle wanee kasa süshatünüle sukuwaʼipa suuʼui tü jaatuakat. Jalouijeerü maʼin shia namüin na tottootkana nawatpa wayuu».

«Kojutushi maʼin», ¿jaʼrai chi münüinjachikai sünainjee tia?

Jamüsüjaʼa tü kanüliakat NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio de Estados Unidos) aʼyataasü süpüla sukumajüinjatüin wanee maakina mekiisalüinjatü suuʼui, müinjatü aka saaʼin tü jeʼyutkat. Eetaashii waneinnua ingeniero chejeʼewalii Finlandia, nakumajüinjatü wanee maakina aipiruasüinjatü suuʼui. Oʼotooinjatü shia saaʼupünaa wanee kasa eekai kapüleein maʼin. Müinjatü aka saaʼin wanee jeyuu miyoʼu. Eetaashii waneinnua ingeniero nakumajüinjatü wanee kasa müinjatü aka saaʼin süchon tü wunuʼuliakat pino. Eetaasü wanee companyia, akumajüinjatü wanee kemion, ashatünajatü sukuwaʼipa tü jime kanüliakat pez cobre. Shia wanee jime kawachirasü maʼin shirokupünaa tü wüinkat. Eetaashii joo waneinnua cientiifico ekirajaashii süpüla nakumajüinjatüin wanee paaʼata ichesü maʼin, müinjatü aka saaʼin kuluulu naaʼintoʼupünaa wanee wayuu suulia sülanüin kousuloʼu nünainmüin. Nashatüinjatü sukuwaʼipa süta tü kanüliakat oreja de mar.

Watta saalii tü kasa nakumajakat na cientiificokana sünainjee nashatüin sukuwaʼipa tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua, nashajüin otta nanaajaain tia. Naaʼinrüin tia süpüla nanaʼlüinjatüin waneinnua cientiifico atüjaweekana saaʼu jamüinjatüin sukuwaʼipa saainjia wanee kasa natuma. Saashin tü karaloʼutakat The Economist «nanaʼlüinjatü shia na cientiificokana müleka isale nachiki jamüinjatüin sukumajia natuma wanee kasa». Anuu sünülia natuma: «Sünainjeejatü tü kasa eekai katüin soʼu». Narejistraajüin shia süpüla müinjatüin sünülia natuma. Anuu sünüiki tü karaloʼutakat The Economist: «Sünainjee müin sünülia natuma nayaawata aaʼu nakumajüin waneirua kasa sünainjee nashatüin sukuwaʼipa tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua».

¿Jamakuwaʼipat süpüla müinjatüin sukuwaʼipa tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua? Wainma na cientiifico aküjakana shiiʼiranajaasüin sukuwaʼipa jee eejaʼalaasüin neʼe shia sümüiwaʼa. Eetaashii joo waneinnua cientiifico naatakana tü namakat süchiki tia. Michael Behe, nia wanee wayuu ekirajaai sünain jamüin sukuwaʼipa tü celulakat. Anuu nünüiki suluʼu tü karaloʼutakat The New York Times soʼu 2005: «Süka anain maʼin sukuwaʼipa tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua, eeshi chi kakumajalakai shia. Jamüsüjaʼa weʼrüle wanee paato jee shiʼyalajüle maʼaka saaʼin wane paato, nnojotsü süpüla jamüinjatüin wanüiki süchiki tia, süka jamüin süka watüjaain saaʼu paatoin shia. ¿Kasakaʼa ayaawatünüin sünainjee tü nümakat chia cientiificokai? Süka anain maʼin sukuwaʼipa tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua, eeshi chi kakumajalakai shia

«Atüjashi maʼin», münüshi wanee ingeniero eekai nukumajüin sütüna wanee katünasü suwatüinjatka atuma jee nnojoluinjatka sujutuuin atuma. Akaʼaya wanee akumajakai wanee kasa epegaajüinjatka sünain wanee kasaʼaya, chi akumajakai wane kuluulu jee chi akumajakai wanee kemion eekai anain maʼin. «Taya kakumajalakai tüü», nümüle wanee wayuu sümaa nüshatalain neʼe shia, eeshi süpüla püreesain nia sunainjee.

Eeshii na ingeniero isakana achiki nakumajüin wanee kasa. Süka isain nachiki nakumajüin shia, nashatüin sünainjee sukuwaʼipa tü mürütkalüirua otta tü wüchiikalüirua. Nnojotpejeʼe ayatüin maʼin shia natuma. Mayaainjeʼe naaʼinrüin tia, akumajaasü neʼe sümüiwaʼa naashin otta eeʼiranajaasü neʼe sukuwaʼipa. ¿Shiimainchejeʼe tia? Sukumajuushire wanee kasa sünainjee wanee, eeshi chi kakumajalakai shia palajana ¿aashi müin? «Atüjashi maʼin», ¿jarai chi münüinjachikai sünainjee tia? ¿Niache münüinjachika chi ashatüshikai neʼe? ¿Niataapa chi kakumajalakai shia palajana?

Tü atüjaanüitpakat aaʼu

Wainma na wayuu ayaawataka saaʼu sukumajuushin tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua. Wanaawasü naaʼin sümaa tü nümakat chi salmistakai wanaa sümaa nümüin: «¡Jeʼwaakalee, watta maʼin saalii tü kasa pukumajakat! Atüjaana aaʼu kekiin maʼin pia sükajee. Pukumajala süpüshuaʼa tü kasa eekat saaʼu tü mmakat» (Salmo 104:24). Anuutaa nünüiki Pablo, wanee ashajakai tü Bibliakat: «Sünain niain Maleiwain je sünain niain pülashin, sükajee tü kasa nükumajakat paala sümaiwa. Nnojotsü wayuu matüjaainkat naaʼu Maleiwa, süka shiʼrüin wayuu süpüshua tü kasa nükumajakat. Je sükajee tia, nnojotsü jamüinjatüin nanüiki nümüin» (Roma 1:20).

Eepejeʼe waneinnua anoujashii kojutukana amüin tü Bibliakat. Naashin nayakana, niiʼiranajeʼerüin Maleiwa sukuwaʼipa tü kasakalüirua süpüla nukumajüinjatüin tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua. ¿Shiache sümaka tü Bibliakat tia?

[Noota]

[Pütchi wünaapünaaka sünain tü ayaakuaakat]

¿Jamakuwaʼipat süpüla anainjatüin maʼin sukumajia tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua?

[Pütchi wünaapünaaka sünain tü ayaakuaakat]

¿Jaraiche chi Kakumajalakai tü mürütkalüirua jee tü wüchiikalüirua?

[Pütchi süttaka]

Sukumajuushire wanee kasa sünainjee wane, eeshi chi kakumajalakai shia palajana, ¿aashi müin?

Katünasükat tüü mapüleesat shia oʼuniraa, süka jamüin, süshatünüin sukuwaʼipa sütüna tü wüchii kanüliakat gaviota.

Nashatüin na cientiificokana sukuwaʼipa suuʼui tü jaatuakat, matüjainsat yarüttaa tü suuʼuikat jee matüjainsat jayaa suuʼuichikanain, matüjainsat shia ojutuwaa jaʼitairü awataain shia sutuʼupünaa wanee kasa eekai sirasirain.

Akumajünüsü kemion sünainjee nukuwaʼipa chi jime kanüliakai pez cofre, süka jamüin, nütüjain maʼin awatawaa shirokupünaa tü wüinkat.

[Saapajala]

Katünasü: Kristen Bartlett/University of Florida; suuʼui jaatua: Breck P. Kent; jime kanüliaka pez cofre otta kemion: Mercedes-Benz USA

[Pütchi süttaka]

SÜTÜJAA AAʼU JALAPÜNAAINJATÜIN SHIAIRUA

Wainma mürüt jee wüchii atüjaka maʼin süpüleerua jalapünaainjatüin oʼunuin shiairua (Proverbios 30:24, 25). Wekirajaa sünain sukuwaʼipa piamasü.

◼ Anasü maʼin süpüna tü jeyuukalüirua. Sujuʼitapa tü jeyuukalüirua sünain achajawaa tü shiküinkat, ¿jamüsü süpüla sütüjaainjatüin saaʼu tü wopukot eepünaainjatüle süleʼejüin süchikuaʼa? Naashin waneinnua wayuu ekirajaakana süchiirua sukuwaʼipa tü jeyuukat, süpütüin seejuu suluʼupünaa tü süpünakat. Apaajaayaa müsü süpüla sütüjaainjatüin saaʼu jalapünaainjatüin süleʼejüin. Anuu sünüiki tü karaloʼutakat New Scientist süchiki tü jeyuu kanüliakat faraón: «Apaajaayaa müsü süpüna tü jeyuukalüirua soʼuluʼujee shipia. ¿Jamüsü makaʼa shia sutuma? Wanaa sümaa süleʼejüin wanee jeyuu suluʼumüin tü süpünakat, oʼunusü shia suluʼupünaa süpüla süntajatüin suluʼumüin shipia. Nnojotsü maaʼawakuʼu müin sutuma». Anuu sünüiki tü karaloʼutakat süchikuaʼa: «Süpaajaayaa sümaka süpüna tü jeyuukalüirua shia süpüla süleʼejüinjatüin süchikuaʼa suluʼumüin shipia otta suulia mapüsain jee maaʼawain shia».

◼ Kayaawasesü maʼin tü wüchiikalüirua. Eesü wüchii eekai suʼunuin wattamüin maʼin. Antapejeʼe shia eemüinjatüle soʼotuin jaʼitairü jaʼi maʼin tü kaʼikat, shiʼitüin tü juyakat jee katchin maʼin tü joutaikat. ¿Jamüsü suuntaka tia? Naashin na cientiificokana suʼunirüin shiairua tü kanüliakat campo magnético. Anuu sünüiki tü rewiisütakat Science: «Suluʼu waneirua mma, nnojotsü chain waneepia tü campo magnéticokot palaamüin». ¿Jamaka nnojotka maaʼawain tü wüchiikalüirua? Oʼunusü shia waneepia chaa eere nikerotüin chi kaʼikai. Eepejeʼe suʼwanajaale eere nikerotüin chi kaʼikai. Anuu sooʼomüin sünüiki tia karaloʼutakat: «Naashin na ekirajaakana süchiirua sukuwaʼipa tü wüchiikalüirua, shiyaawata aaʼulu juyapoʼulujatüle jee joutaleʼulujatüle shiairua».

¿Jara kakumajalaka tü jeyuukalüirua süpüla süpaajaayaa sümüinjatüin sutuma tü süpünakat? ¿Jara kakumajalaka tü wüchiikalüirua süpüla sütüjaainjatüin saaʼu jalapünaainjatüin shia awatüin? ¿Eeʼiranajaasüche neʼe sukuwaʼipa sümüiwaʼa? ¿Eetaapa chi Kakumalakai shia?

[Saapajala]

© E.J.H. Robinson 2004