Lehe Biblu Jẹ Mí Si Do

Nuhe jọ kaka bọ Biblu do pò to aimẹ jẹ egbé bọ nude masọ jẹdò to e go, jiawu taun. E ko yì owhe 1 900 linlán todin he e yin kinkan fó. Kandai etọn lẹ tin to nuyizan he gán wá gble lẹ ji—taidi wema he yè yí ofán papilus tọn do bayi lẹ po dehe yè yí kanlin-yú do bayi lẹ po—podọ kandai dowhenu tọn lọ lẹ tin to ogbè he mẹsusu ma nọ do to egbehe lẹ mẹ. Humọ, gbẹtọ huhlọnnọ lẹ, bẹsọn ayimatẹngán lẹ ji kakajẹ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ ji, wẹ kàn ayiha lẹpo nado de Biblu sọn aimẹ.

NAWẸ kandai vonọtaun ehelẹ penugo nado lùn whlepọn lẹ tọ́n na owhe susu lẹ bo wá lẹzun owe he gbẹtọvi lẹ yọnẹn taun hugan lọ gbọn? Mì gbọ mí ni gbadopọnna whẹwhinwhẹ́n awe poun.

Awuwiwlena Vọkan Susu Basi Hihọ́na Kandai lọ Lẹ

Mẹhe sin alọmẹ kandai dowhenu tọn Biblu tọn lẹ yin zizedo lẹ, yèdọ Islaelivi lẹ, yí sọwhiwhe do sẹ̀ owe-hihá tintan whenu tọn enẹlẹ do bosọ basi vọkan yetọn susu. Di apajlẹ, ahọlu Islaeli tọn lẹ yin gbedena nado nọ basi “vọkan Osẹ́n ehe tọn de . . . sọn dehe nọ nọ̀ yẹwhenọ Levinu lẹ si lọ mẹ.”—Deutelonomi 17:18.

Islaelivi susu wẹ yiwanna Owe-wiwe lẹ hihia, bosọ kẹalọyi yé taidi Ohó Jiwheyẹwhe tọn. Enẹwutu, vọkan etọn lẹ nọ yin bibasi po ayidonugo sọwhiwhe tọn po gbọn wekantọ he mọ azọ́nplọnmẹ nujọnu tọn yí lẹ dali. Ẹzla, yèdọ wekantọ he do budisi Jiwheyẹwhe tọn de, yin yiylọdọ “vọkan-basitọ de he yọ́n Osẹ́n Mose tọn lọ he Jehovah Jiwheyẹwhe ko na Islaeli ganji.” (Ẹzla 7:6) To owhe 500 lẹ po 900 W.M lẹ po gblamẹ, Massorètes he basi vọkan Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ, kavi “Alẹnu Hoho” tọn lẹ tlẹ nọ hia wekun nẹmu he kandai de bẹhẹn nado dapana nuṣiwa. Vọkan lọ lẹ bibasi tẹnwin-lẹnwin domọ gọalọ nado hẹn ẹn diun dọ kandai lọ lẹ gbẹ́ sọgbe bọ Biblu lọsu na ede na gbọṣi aimẹ, mahopọnna ayikinkan egblemaku tọn kẹntọ lẹ tọn nado sukúndona ẹn.

Di apajlẹ, to owhe 168 J.W.M., Antiochus 4tọ he yin ahọlu Silia tọn wà nulẹpo nado sukúndona vọkan Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn lẹpo he gbẹ́ sọgan yin mimọ to Palestine. Otànwe Juvi lẹ tọn de dọ dọ: “Owe-hihá osẹ́n lọ tọn depope he yé mọ, wẹ yé nọ vún bosọ nọ mẹ̀. Wezẹhomẹ de dọmọ: “Awhàngán he mọ gbedide yí nado do onú mọnkọ sìn lẹ, wazọ́n yetọn po kanyinylan sinsinyẹn po . . . Mẹdepope he si owe wiwe de yin mimọ te . . . nọ yin hùhù wẹ.” (The Jewish Encyclopedia) Ṣigba, vọkan Owe-wiwe lẹ tọn gbẹ́ pò to aimẹ, bo tin to Juvi he to Palestine lẹ po Juvi he nọ nọ̀ lẹdo devo mẹ lẹ po si.

Ojlẹ vude to whenue mẹhe kàn Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ, kavi “Alẹnu Yọyọ” lọ lẹ dotana azọ́n yetọn godo, vọkan wekanhlanmẹ gbọdo yetọn lẹ tọn, dọdai lẹ tọn gọna otàn he yé kàn lẹ tọn susu wẹ wá gbayipe. Di apajlẹ, Johanu kàn owe Wẹndagbe tọn etọn to Efesu kavi sẹpọ finẹ. Etomọṣo, adà de sọn vọkan owe Wẹndagbe tọn enẹ tọn mẹ yin mimọ to Egipti, he dẹn taun do Efesu na kilomẹtlu kanweko susu lẹ; podọ weyọnẹntọ lẹ dọ dọ vọkan ehe yin bibasi nudi owhe 50 to whenue Johanu ko dotana kandai etọn godo. Ehe dohia dọ Klistiani he tin to otò dindẹn mẹ lẹ lọsu nọ mọ vọkan kandai gbọdo he ṣẹṣẹ tọ́n to ojlẹ lọ mẹ lẹ tọn yí.

Na Ohó Jiwheyẹwhe tọn yin mimá pé gbọn fisusu wutu, ehe sọ zọ́n bọ e pò to aimẹ na owhe kanweko susu lẹ to ojlẹ Klisti tọn godo. Di apajlẹ, to zánfinfọ́n 23 février owhe 303 W.M tọn, linlin lọ tọ́n dọ ahọluigbagán Lomu tọn Dioclétien to awhànfuntọ etọn lẹ pọ́n, dile yé to ohọ̀n ṣọṣi de tọn lẹ hányán bosọ to vọkan Owe-wiwe lẹ tọn lẹ fiọ to nukun etọn ji. Dioclétien lẹndọ emi sọgan sukúndona Sinsẹ̀n Klistiani tọn eyin emi de kandai wiwe sinsẹ̀n ehe tọn lẹpo sẹ̀ sọn aimẹ. Enẹwutu to wunkẹngbe, e degbe dọ vọkan Biblu tọn he tin to Ahọluigba Lomu tọn blebu mẹ lẹpo ni yin fifiọ to gbangba. Mahopọnna ehe, vọkan delẹ gbẹ́ pò to aimẹ, podọ devo lẹ sọ yin bibasi dogọ. Na nugbo tọn, vọkan Biblu Glẹkigbe tọn awe delẹ pò to ai jẹ egbé, podọ e taidi dọ ojlẹ vude poun to homẹkẹn he Dioclétien fọndote lọ godo wẹ adà daho hugan yetọn yin vivọkan te. Dopo tin to Lomu; bọ awetọ to wesẹdotẹn British Library tọn mẹ to Londre, Angleterre.

Dile etlẹ yindọ alọnuwe dowhenu tọn Biblu tọn lẹ depope ma ko yin mimọ, vọkan Biblu blebu kavi apadewhe etọn tọn he yè kàn po alọ po fọtọ́n susu lẹ wẹ gbọṣi aimẹ jẹ azán mítọn gbè. Delẹ to yé mẹ ko dohó taun. Be owẹ̀n he kandai dowhenu tọn lẹ bẹhẹn diọ to whenue vọkan yetọn yin bibasi wẹ ya? Weyọnẹntọ W. H. Green dọ gando Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ go dọmọ: “Yè sọgan dọ po jide po dọ, owe hohowhenu tọn depope ma ko yin vivọkan po gbesisọ po sọle pọ́n.” Gando Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ go, Mẹdaho Frederic Kenyon he yin nukọntọ de na nuhe dù alọnuwe dowhenu tọn Biblu tọn lẹ wlan dọmọ: “Owhe he mẹ kandai dowhenu tọn lẹ yin bibasi te po owhe he mẹ vọkan yetọn he dohó hugan bo gbẹ́ tin-to-aimẹ lẹ yin awuwlena te po sẹpọ yede taun, sọmọ bọ yè ma tlẹ nọ doayi vogbingbọn lọ go; podọ whẹwhinwhẹ́n depope ma pò to aimẹ he gán hẹnmẹ tindo ayihaawe dọ Owe-wiwe he mí tindo to egbé lẹ sọgbe pẹẹ hẹ nue to kandai dowhenu tọn lọ mẹ lẹ. Gbọnmọ dali, mí sọgan wá tadona kọ̀n po nujikudo po dọ nuhe owe Alẹnu Yọyọ lọ tọn bẹhẹn lẹpo yin nugbo bosọ sọgbe.” Frederic sọ yidogọ dọ: “Kunnudenu dolido susu wẹ hẹnmẹ kudeji dọ yè sọgan dejido kandai Biblu tọn lẹpo go to pọmẹ. . . . Owe hohowhenu tọn devo depope ma gán mọ pipà ehe nkọ yí to aihọn lọ mẹ.”

Lẹdogbedevomẹ Biblu Tọn

Whẹwhinwhẹ́n tangan awetọ he wutu Biblu do lẹzun owe he gbẹtọvi lẹ yọnẹn hugan lọ wẹ yindọ e tin-to-aimẹ to ogbè susu mẹ. Whẹwhinwhẹ́n ehe sọgbe hẹ lẹndai Jiwheyẹwhe tọn lọ dọ gbẹtọ lẹ sọn akọta lẹpo mẹ podọ sọn ogbè lẹpo mẹ ni wá yọ́n ewọ bosọ nọ sẹ̀n ẹn “to gbigbọ mẹ podọ to nugbo mẹ.”—Johanu 4:23, 24; Mika 4:2.

Lẹdogbedevomẹ Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn tintan he yin yinyọnẹn wẹ zinjẹgbonu Septante tọn he tin to Glẹkigbe mẹ. E yin awuwlena nado gọalọna Juvi he nọ do Glẹkigbe bo ma nọ nọ̀ Palestine lẹ, podọ e ko yin tadona nudi owhe kanweko whẹpo lizọnyizọn Jesu tọn to aigba ji do bẹjẹeji. Biblu blebu, ehe bẹ Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ hẹn ga, yin lilẹdo ogbè susu lẹ mẹ to owhe kanweko vude poun gblamẹ to whenue owe lọ ko yin tadona godo. Amọ́ to nukọn mẹ, ahọlu lẹ, podọ etlẹ yin yẹwhenọ lẹ he dona ko wà nuhe go yé pé lẹpo nado hẹn Biblu tin-to-aimẹ na gbẹtọ lẹ, nọ yinuwa to aliho he gbọnvo pete mẹ. Sinsẹ̀ngán lọ lẹ nọ tẹnpọn nado jo sinsẹ̀nvi yetọn lẹ do zinvlu gbigbọmẹ tọn mẹ, na yé ma nọ dike Ohó Jiwheyẹwhe tọn ni yin lilẹdo ogbè he mẹlẹ sè hugan lẹ mẹ wutu.

Sunnu adọgbotọ delẹ jẹagọdo nudide Ṣọṣi po Gandudu lẹ po tọn, bo ze ogbẹ̀ yetọn lẹ do owù mẹ nado lilẹ́ Biblu do ogbè he mẹsusu sè mẹ. Di apajlẹ, to 1530, dawe Glẹnsinu lọ William Tyndale he plọnwe to wehọmẹ daho Oxford tọn, de zinjẹgbonu Pentateuque tọn tọ́n, he bẹ owe atọ́n he jẹnukọn to Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ lẹ hẹn. Mahopọnna nukundiọsọmẹ sinsinyẹn he tin lẹ, ewọ wẹ yin omẹ tintan he basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn sọn Heblugbe mẹ do Glẹnsigbe mẹ tlọlọ. Tyndale wẹ sọ yin lẹdogbedevomẹtọ Glẹnsinu tintan he yí yinkọ lọ Jehovah zan. Na nuhe dù weyọnẹntọ Biblu tọn Espagne-nu lọ, Casiodoro de Reina, hagbẹ Katoliki tọn lẹ dohomẹkẹn ẹn sinsinyẹn, whenue e to azọ́nwa do dopo to lẹdogbedevomẹ Biblu tọn tintan he tin to Espagne-gbè mẹ lẹ ji, sọmọ bọ ogbẹ̀ etọn nọ to owù mẹ to ojlẹ lẹpo mẹ. E basi gbejizọnlin gbọn Angleterre, Allemagne, France, Hollande, po Suisse po dile e to kanván nado dotana lẹdogbedevomẹ etọn. *

To egbehe, yè gbẹ́ to Biblu lilẹdo ogbè susu dogọ mẹ, bọ vọkan etọn livi susu lẹ nọ yin mimá pé. Aliho he mẹ e luntọ́n bo wá lẹzun owe he gbẹtọvi lẹ yọnẹn hugan lọ te, do nugbo-yinyin hogbe gbọdo apọsteli Pita tọn ehelẹ hia, he dọmọ: “Ogbé nọ yọ́, podọ vounvoun nọ ja kọnyinai, ṣigba ohó he Jehovah dọ na gbọṣi aimẹ kakadoi.”—1 Pita 1:24, 25.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Apotin/​Yẹdide]

LẸDOGBEDEVOMẸ DETẸ WẸ N’DONA NỌ HIA?

Lẹdogbedevomẹ voovo lẹ wẹ tin to ogbè susu he mẹ Biblu yin lilẹdo lẹ mẹ. Lẹdogbedevomẹ delẹ nọ bẹ hogbe he gẹdẹ lẹ po dehe yè masọ nọ zan sọmọ lẹ po hẹn. Devo lẹ nọ to plàla, bo nọ yin nudopolọ vivọdọ to aliho devo mẹ poun nado hẹn kandai lọ bọawu na wehiatọ, amọ́ bo ma ka nọ sọgbe hẹ kandai dowhenu tọn lọ. Podọ delẹ sọ nọ to tlọlọ, bo nọ diblayin lẹdogbedevomẹ hogbe dopodopo tọn.

Owe-Wiwe lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn, zinjẹgbonu Glẹnsigbe tọn he Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ detọ́n, yin lililẹ́ tlọlọ sọn ogbè dowhenu tọn lẹ mẹ gbọn pipli de he ma dọ yinkọ etọn dali. To godo mẹ, kandai zinjẹgbonu ehe tọn lẹ wẹ wá yin yiyizan hugan nado basi lẹdogbedevomẹ do nudi ogbè 60 devo lẹ mẹ. Etomọṣo, mẹhe basi lẹdogbedevomẹ enẹlẹ gbẹ́ nọ yí azọ́n yetọn jlẹdo kandai ogbè dowhenu tọn lẹ tọn go. Na Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn, yè tẹnpọn nado basi lẹdogbedevomẹ tlọlọ kandai he tin to ogbè dowhenu tọn lọ mẹ lẹ tọn, to whedepopenu he mọwiwà ma na hẹn zẹẹmẹ lọ doglẹ. Lẹdogbedevomẹtọ lọ lẹ dovivẹnu nado hẹn ẹn diun dọ mẹhe to Biblu hia to egbezangbe lẹ na mọnukunnujẹemẹ pẹpẹ dile mẹhe nọ hia kandai dowhenu tọn lọ lẹ to ojlẹ he mẹ yé yin kinkan te lẹ nọ mọnukunnujẹemẹ do.

Weyọnẹntọ delẹ he nọ basi dodinnanu gando ogbè voovo lẹ go gbadopọnna lẹdogbedevomẹ Biblu tọn egbezangbe tọn lẹ—ehe bẹ Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn lọsu hẹn—nado mọ fie ma sọgbe hẹ kandai dowhenu tọn lẹ, gọna fie linlẹn mẹdetiti tọn he nọ pẹ̀n do adà dopo ji tin te lẹ. Dopo to weyọnẹntọ enẹlẹ wẹ Jason David

BeDuhn, yèdọ mẹplọntọ de he nọ basi dodinnanu do whẹho sinsẹ̀n tọn ji, to Wehọmẹ Alavọ tọn he to Agewaji Arizona tọn to États-Unis. To 2003, e de owe weda 200 tọn de tọ́n, he mẹ e kàn dodinnanu he e basi lẹ do, gando ṣinẹnẹ to “Biblu he nọ yin yiyizan hugan to lẹdo he mẹ yè nọ do Glẹnsigbe te” lẹ mẹ go. * E gbeje wefọ Owe-wiwe tọn voovo he go nudindọn nọ fọndote gando lẹ pọ́n, na ofi mọnkọ lẹ wẹ “linlẹn mẹdetiti tọn lẹ nọ saba lìn biọ lẹdogbedevomẹ lẹ mẹ te.” To wefọ dopodopo ji, e nọ yí kandai Glẹkigbe tọn lọ jlẹdo lẹdogbedevomẹ Glẹnsigbe tọn lọ go, bo nọ pọ́n fie linlẹn mẹdetiti tọn agọ̀ lẹ diọ zẹẹmẹ lọ te. Gbèta tẹ kọ̀n wẹ e wá?

BeDuhn zinnudeji dọ omẹ paa lẹ gọna weyọnẹntọ Biblu tọn susu lẹ nọ mọdọ nudelẹ gbọnvo to Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn mẹ, na lẹdogbedevomẹtọ etọn lẹ kàn nuyise he yewlẹ kẹalọyi delẹ demẹ wutu. Amọ́ ewọ lọsu yidogọ dọ: “Suhugan vogbingbọn ehelẹ tọn yin ayidego to Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn lọ mẹ, na ewọ wẹ sọgbe hugan, bo tẹdo [kandai dowhenu tọn lẹ] go pẹkipẹki bosọ yin lẹdogbedevomẹ tlọlọ de wutu.” Dile etlẹ yindọ BeDuhn ma kọngbedopọ hẹ ofi taun-taun delẹ to Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn mẹ, e dọ dọ zinjẹgbonu ehe “sọgbe hugan bosọ gbọnvo taun yijlẹdo devo depope go.” E ylọ ẹ dọ lẹdogbedevomẹ “dagbe he jẹna ayidego” de.

Weyọnẹntọ daho Benjamin Kedar, he nọ basi dodinnanu do Heblugbe ji to Israël, basi zẹẹmẹ dopolọ gando Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn go. To 1989 e dọmọ: “Azọ́n ehe dohia dọ vivẹnu ahundopo tọn yin dido nado mọnukunnujẹ kandai lọ mẹ ganji dile e yọnbasi do. . . . N’ma ko mọ pọ́n gbede bọ Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn tẹnpọn nado sọtadona nue kandai dowhenu tọn lọ dọ.”

Kanse dewe dọ: ‘Yanwle tẹwẹ n’tindo gando Biblu hihia go? Be nue nọ jlo mi wẹ nado mọ Biblu he bọawu hihia de, vlavo nuhe e bẹhẹn lẹ sọgbe kavi lala ya? Kavi be n’nọ jlo dọ nue hia n’te lẹ ni nọ sọgbe pẹpẹ hẹ kandai gbọdo dowhenu tọn lọ dile e yọnbasi do ya?’ (2 Pita 1:20, 21) Yanwle towe wẹ dona gọalọna we nado de lẹdogbedevomẹ wunmẹ he a na nọ hia.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide]

“Owe-Wiwe Lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn” tin-to-aimẹ to ogbè susu mẹ

[Yẹdide]

Alọnuwe Massorètes lẹ tọn lẹ

[Yẹdide]

Adà he ji Luku 12:7 sọawuhia te, “. . . Mì dibu blo; mìwlẹ họakuẹ hú oblẹnọ susu”

[Yẹdide Asisa Nudọnamẹ lẹ Tọn]

Weda tintan ji: National Library of Russia, Saint Petersburg; awetọ po atọ̀ntọ po: Bibelmuseum, Münster; adà ji: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin