N’yin jiji to Darlaston to 1935, to awà Black Country tọn de ji, yèdọ lẹdo Angleterre tọn he yè sù-yín na domọ, na azọ̀ yuu titli he azọ́nwhé he to finẹ lẹ nọ detọ́n wutu. Whenue n’do nudi owhe ẹnẹ wẹ mẹjitọ ṣie lẹ jẹ Biblu plọn hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji. To whenue n’biọ aflanmẹ tlolo, n’kudeji dọ nugbo lọ die, podọ n’yí baptẹm to 1952 whenue n’do owhe 16.

Diblayin to ojlẹ enẹ dopolọ gblamẹ, n’bẹ azọ́npinplọn jẹeji to azọ́nwhé daho de he nọ basi azọ́nwanu alọ tọn po nuyizan mọto tọn lẹ po. N’jẹ azọ́nplọnmẹ mọyi ji nado wá lẹzun ogán azọ́nwhé de tọn, yèdọ nude he n’yiwanna taun.

N’pannukọn nudide sinsinyẹn de whenue nugopọntọ tomẹyitọ de biọ to asi e nado jẹ anadena Oplọn Agunwe ji to opli osẹ ṣẹnṣẹn tọn ji to agun ṣie mẹ to Willenhall. Amọ́, n’ma yọ́n nuhe n’na wà. To ojlẹ lọ mẹ, n’nọ yì opli to agun awe mẹ. To osẹ lọ gblamẹ, n’nọ yì opli to agun he sẹpọ azọ́nwatẹn ṣie to Bromsgrove, to nudi kilomẹtlu 32 do owhé ṣie gbè. Podọ to sẹfifo lẹ, eyin n’lẹkọyi whégbè to fie mẹjitọ ṣie lẹ te, n’nọ yì opli to agun Willenhall tọn mẹ.

Na n’jlo na nọgodona titobasinanu Jehovah tọn wutu, n’kẹalọyi obiọ nugopọntọ tomẹyitọ lọ tọn, dile etlẹ yindọ ehe na biọ dọ ma jo azọ́n he n’yiwanna taun lọ do. Dotẹnmẹ nina Jehovah nado deanana mi to ninọmẹ ehe mẹ hùnali gbẹzan he ma wá vẹna mi paali de tọn na mi.

Whenue n’to opli yì to Agun Bromsgrove tọn mẹ, n’dukosọna mẹmẹyọnnu gbigbọnọ podọ whanpẹnọ de he nọ yin Anne. Mí wlealọ to 1957, podọ to pọmẹ, mí do lẹblanulọkẹyi nado sẹ̀n taidi gbehosọnalitọ whepoponu tọn, gbehosọnalitọ titengbe, to azọ́n lẹdo tọn mẹ, podọ to Bẹtẹli. Anne ko yin asisa ayajẹ tọn de na mi to gbẹzan ṣie blebu mẹ.

To 1966, homẹ mítọn hùn taun nado yì klasi 42tọ Giliadi tọn. Mí yin azọ́ndena do Malawi, he mẹlẹ nọ saba ylọdọ ahun Aflika tọn, na tòmẹnu etọn lẹ jọmẹ bosọ nọ yawudomẹ wutu. Amọ́, mí ma yọnẹn paali dọ mí ma na yin dotẹnmẹ na nado nọ finẹ dẹn.

Mí wá Malawi to 1^er février 1967. To whenue mí ko yí whenu susu zan to osun tintan lọ mẹ nado plọn ogbè otò lọ tọn godo, mí bẹ azọ́n agbegbe tọn jẹeji. Mí nọ kùn mọto daho de he mẹlẹ nọ dọ dọ e gán gbọn filẹpo, etlẹ yin tọ̀sisa daho lẹ mẹ. Amọ́, lalo pete wẹ, osin he ma siso lẹ kẹdẹ mẹ wẹ mí gán kùn in gbọn. To whedelẹnu, mí nọ nọ̀ okọ́họ̀ he osẹ̀ to ota na lẹ mẹ, ehe yè nọ tẹ́ singlọnnu titli do họta etọn glọ to jikun whenu. Bẹjẹeji azọ́n mẹdehlan tọn mítọn ma bọawu paali, amọ́ mí yiwanna!

To osun avril tọn mẹ, n’sè dọ hunyanhunyan jlo na fọ́n to otò lọ mẹ. N’sè hodidọ togán Malawi tọn, Mẹdaho Hastings Banda tọn de to ladio ji. E dọ dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ sú takuẹ, podọ dọ yé nọ donù tonudidọ mẹ. Na nugbo tọn, lalo wẹ whẹsadokọnamẹ ehelẹ yin. Mímẹpo wẹ yọnẹn dọ adọ̀ nuhahun lọ tọn wẹ kadaninọ mítọn, titengbe na mí gbẹ́ nado họ̀ kalti he na do mí hia di hagbẹ tonudọgbẹ́ de tọn lẹ wutu.

To septembre mẹ, mí hia to linlinwe de mẹ dọ, togán lọ sawhẹdokọna mẹmẹsunnu lẹ dọ yé to bẹwlu hẹnwa filẹpo. To opli tonudidọ tọn de ji, e lá dọ gandudu emitọn na de gbedide de tọ́n to niyaniya mẹ nado hẹnalọdotena Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. Alọhẹndotenamẹ ehe bẹ azọ́n to 20 octobre 1967. Ojlẹ kleun de to enẹgodo, ponọ-zọ́nwatọ lẹ po ahọluzọ́nwatọ he nọ penukundo jonọ lẹ go po wá sú alahọ lọ bo bẹ mẹdehlan lẹ sọn otò lọ mẹ.

To whenue mí ko nọ gànpamẹ na azán atọ̀n godo, mí yin bibẹyi otò he to aṣẹpipa Grande-Bretagne tọn glọ de mẹ, enẹ wẹ Île Maurice. Amọ́, aṣẹpatọ Île Maurice tọn lẹ ma na mí  dotẹnmẹ nado nọ finẹ taidi mẹdehlan lẹ. Enẹwutu, mí yin didohlan Rhodésie, (he nọ yin Zimbabwe todin). Whenue mí jẹ finẹ, mí dukosọna ponọ-zọ́nwatọ hunylantọ de he nọ penukundo tòmẹ wiwá jonọ lẹ tọn go, bọ e gbẹ́ dọ mí ma na biọ otò lọ mẹ, e dọ dọ: “Yè ko gbẹ́ dọ mì ma na nọ Malawi. Yè ma na mì gbè nado nọ Île Maurice, bọ din mì wáfi, na mì mọdọ file pọnte wutu.” Anne bẹ avi. E taidi dọ mẹdepope ma jlo hó mítọn wẹ nkọ! To ojlẹ enẹ mẹ, n’jlo na lẹkọyi Angleterre hadopo. To godo mẹ, aṣẹpatọ lẹ dọ dọ mí gán dọ́ alahọ mẹ jẹ aihọngbe, eyin mí yigbe nado yì azọ́nwatẹn daho hugan yetọn to wunkẹngbe. Agbọ́ pé mí taun, amọ́ mí zindonukọn nado jo whẹho lẹ do alọ Jehovah tọn mẹ. To wunkẹngbe whèlẹkọ, yè na mí gbè to ajiji mẹ nado nọ Zimbabwe taidi saditọ lẹ. N’ma gán wọn lehe e ṣí na mi to gbenẹgbe pọ́n gbede, n’kudeji dọ Jehovah wẹ to anadena mí.

To alahọ Zimbabwe tọn mẹ, n’yin azọ́ndena do Azọ́nwatẹn Sinsẹ̀nzọn tọn, bo nọ penukundo Malawi po Mozambique po go. Mẹmẹsunnu he to Malawi lẹ to pipehẹ homẹkẹn sinsinyẹn. Apadewhe azọ́n ṣie tọn wẹ nado basi lẹdogbedevomẹ linlin he nugopọntọ lẹdo tọn Malawi tọn lẹ nọ dohlan lẹ tọn. To gbèdopo he n’to azọ́nwa to zánmẹ, dasin wayi do mi whenue n’hia nuyiwahẹmẹ kanyinylan tọn he mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po to pipehẹ. * Etomọṣo, nugbonọ-yinyin, yise po akọndonanu yetọn po yinuwado ji e sisosiso.—2 Kọl. 6:4, 5.

Mí wà nuhe go mí pé lẹpo nado na núdùdù gbigbọmẹ tọn mẹmẹsunnu he gbọṣi Malawi lẹ, podọ na mẹhe họ̀n yì Mozambique nado dapana kanyinylan lọ lẹ. Pipli lẹdogbedevomẹ tọn Chichewa-gbè tọn, enẹ wẹ ogbè he nọ yin dido hugan to Malawi yin tẹnsẹna wá ogle daho mẹmẹsunnu de tọn mẹ to Zimbabwe. E yí homẹdagbe do gbá ohọ̀ lẹ po azọ́nwatẹn de po na yé. To finẹ, yé zindonukọn to azọ́n titengbe yetọn mẹ nado lilẹ́ owe sinai do Biblu ji lẹ do ogbè devo mẹ.

Mí basi tito na nugopọntọ lẹdo tọn Malawi tọn lẹ nido nọ wá plidopọ agbegbe tọn Chichewa-gbè tọn he nọ yin bibasi to whemẹwhemẹ to Zimbabwe lẹ. To finẹ, yé nọ mọ todohukanji hodidọ plidopọ lọ tọn lẹ yí. To whenue yé lẹkọyi Malawi, yé nọ má nudọnamẹ lọ lẹ hẹ yisenọ hatọ yetọn lẹ dile yé penugo do. To owhe de mẹ whenue yé wá Zimbabwe, mí basi tito Wehọmẹ Lizọnyizọn Ahọluduta tọn nado na tuli nugopọntọ lẹdo tọn adọgbotọ ehelẹ.

To février 1975, n’yì dla Kunnudetọ he họ̀n sọn Malawi wá osla fibẹtado-dintọ tọn lẹ mẹ to Mozambique lẹ pọ́n. Mẹmẹsunnu ehelẹ to zọnlinzin afọsu-afọsi hẹ anademẹ agọe tọn titobasinanu Jehovah tọn lẹ, ehe bẹ tito yọyọ lọ nado tindo pipli mẹho agun tọn lẹ tọn hẹn. Mẹho agun tọn yọyọ lọ lẹ basi tito nuwiwa susu lẹ tọn, taidi togunmẹho lẹ nina, dogbigbapọnna wefọ egbesọegbesọ tọn po Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn po, podọ etlẹ yin plidopọ lẹ bibasi. Yé basi tito na osla lọ lẹ dile e nọ yindo na plidopọ de, bo tindo azọ́nwatẹn he nọ penukundo wiwejininọ, núdùdù mimá po hihọ́ po go. Mẹmẹsunnu nugbonọ ehelẹ wà nususu dotana po alọgọ Jehovah tọn po, podọ n’mọ tuli yí taun whenue n’tlọ́n finẹ.

Jei vivọnu owhe 1970 lẹ tọn, alahọ Zambie tọn jẹ nukunpedo Malawi go ji. Amọ́, ninọmẹ mẹmẹsunnu he to Malawi lẹ tọn gbẹ́ nọ duahunmẹna mi bọ n’nọ hodẹ̀ do ota yetọn mẹ whẹwhẹ, podọ nudopolọ wẹ mẹsusu devo lẹ sọ wà. Taidi hagbẹ Wedegbẹ́ Alahọ Zimbabwe tọn, whlasusu wẹ n’pli hẹ afọzedaitọ tatọ́-tẹnnọ tọn to pọmẹ hẹ mẹmẹsunnu azọngbannọ he wá sọn Malawi, Afrique du Sud po Zambie po lẹ. To whelẹponu, kanbiọ dopolọ he mí nọ kanse wẹ, “Nudevo tẹwẹ mí gán sọ wà do mẹmẹsunnu he to Malawi lẹ tamẹ?”

Dile ojlẹ to yìyì, homẹkẹn lọ dekanpo. Mẹmẹsunnu he họ̀n sọn otò lọ mẹ lẹ lẹkọyi Malawi debọdo-dego, bọ mẹhe gbọṣi finẹ lẹ mọ kọgbọ sọn nuyiwahẹmẹ kanyinylan tọn he  yé jiya etọn lẹ si vudevude. Otò he to apá na Malawi lẹ to alọkẹyi omẹ Jehovah tọn lẹ to osẹ́n-liho bosọ to alọhẹndotenamẹ lẹ desẹ. Mozambique wà nudopolọ to 1991. Amọ́, mí kanse míde dọ, ‘Whetẹnu wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn he to Malawi lẹ na jẹ yedekannu?’

To godo mẹ, ninọmẹ tonudidọ tọn diọ to Malawi, podọ to 1993, gandudu lọ de alọhẹndotenamẹ lọ sẹ̀ sọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ji. Ojlẹ kleun de to enẹgodo, n’to hodọ hẹ mẹdehlan de bọ e kanse mi dọ, “Be a na lẹkọyi Malawi ya?” N’ko do owhe 59 to whenẹnu, enẹwutu, n’gblọn na ẹn dọ, “Lala, n’ko poyọnho gbau!” Amọ́, gbenẹgbe pẹẹ janwẹ mí mọ wekanhlanmẹ de sọn Hagbẹ Anademẹtọ lọ dè he biọ to mí si nado lẹkọyi Malawi.

Mí yiwanna azọ́ndenamẹ mítọn to Zimbabwe taun, enẹwutu, nudide sinsinyẹn de wẹ ehe yin na mí. Otò lọ mẹ ko má mí taun, podọ mí ko sọ jihọntọn vivẹ́ lẹ to finẹ sọn ojlẹ dindẹn die. Hagbẹ Anademẹtọ lọ yí homẹdagbe do dọ dọ mí gán gbọṣi Zimbabwe eyin mí jlo. Enẹwutu, mí gán ko basi dide po awubibọ po nado gbọṣi finẹ. Amọ́, n’flindọ n’lẹnnupọndo lehe Ablaham po Sala po jo owhé whanpẹnọ yetọn do to yọnhowhe yetọn mẹ bo setonuna anademẹ Jehovah tọn do ji.—Jen. 12:1-5.

Mí basi dide nado hodo anademẹ he wá sọn titobasinanu Jehovah tọn dè bo lẹkọyi Malawi to 1^er février 1995, yèdọ azán he gbè e pé owhe 28 bọ mí do wá Malawi whla tintan. Wedegbẹ́ Alahọ tọn de yin didoai, he bẹ yẹn po mẹmẹsunnu awe devo lẹ po hẹn, podọ mí yawu jẹ azọ́n ji nado gọ̀ nuwiwa Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn bẹ.

Dona nankọ die nado mọdọ Jehovah hẹn jideji wá po awuyiya po! Sọha wẹnlatọ lẹ tọn jideji po awuyiya po sọn nudi 30000 to 1993 jẹ 42000 linlán to 1998. * Hagbẹ Anademẹtọ lọ kẹalọyi dọ wekantẹn alahọ tọn yọyọ de ni yin gbigbá nado penukundo nuhudo aigba-denamẹ lọ tọn he to jijideji go. Mí họ̀ aigba de he gblo na hectares 12 to Lilongwe, podọ n’yin dide nado nọ wedegbẹ́ họ̀gbigbá tọn lọ mẹ.

Mẹmẹsunnu Guy Pierce sọn Hagbẹ Anademẹtọ lọ mẹ wẹ wá na hodidọ klandowiwe tọn ohọ̀ yọyọ lọ lẹ tọn to mai 2001. Kunnudetọ otò lọ tọn fọtọ́n donù awe linlán wẹ wá, bọ suhugan yetọn ko yí baptẹm sọn owhe 40 linlán die. Mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu nugbonọ  ehelẹ po ko doakọnna nuyiwahẹmẹ kanyinylan tọn mayọnjlẹ lẹ na owhe susu to alọhẹndotenamẹ lọ whenu. Yé yin hẹntọnọ to agbasa-liho, amọ́ yé jẹadọkun taun to gbigbọ-liho. Podọ todin, homẹ yetọn hùn taun nado dla Bẹtẹli yọyọ yetọn pọ́n. Fidepope he yé gbọ̀n to Bẹtẹli lọ, yé nọ to ohàn Ahọluduta tọn lẹ jì dile Aflikanu lẹ nọ wà do, ehe zọ́n bọ nujijọ lọ blebu yin dehe yinuwa do ji e hugan to gbẹzan ṣie mẹ. Ehe yin kunnudenu jọnun de dọ Jehovah nọ dona mẹhe yí nugbonọ-yinyin do doakọnna whlepọn lẹ susugege.

To whenue alahọ lọ ko yin gbigbá fó godo, homẹ ṣie hùn dọ n’jẹ azọ́ndenamẹ mọyi ji nado nọ klan Plitẹnhọ Ahọluduta tọn lẹ do wiwe na Jehovah. Agun Malawi tọn lẹ to alemọyi sọn tito he yin zizedai nado yawu gbá Plitẹnhọ Ahọluduta tọn lẹ to otò he ma do alọnu sọmọ lẹ mẹ lọ mẹ. To dai, agun delẹ nọ pli to azava he yè yí atin eucalyptus tọn do gbá lẹ glọ. Yé nọ yí ozàn he yè yí ofán do lọ̀n lẹ do basi họta, bo nọ yí okọ́ yinyàn do basi aisinnu lẹ. Todin, mẹmẹsunnu lẹ nọ yí zohunhun do mẹ̀n bliki to bliki-mẹ̀nnu he yé ko wleawuna lẹ mẹ, podọ yé nọ yí yé zan nado gbá nọtẹn opli tọn yọyọ whanpẹnọ lẹ. Amọ́, yé nọ yiwanna oján gaa lẹ hugan, na tẹnmẹ nọ saba tin na mẹsusu to oján gaa de ji hugan to oján mẹdopo tọn de ji!

Homẹ ṣie sọ hùn taun nado mọdọ Jehovah gọalọna gbẹtọ lẹ nado yinukọn to gbigbọ-liho. Nuyiwa mẹmẹsunnu jọja Aflika tọn lẹ tọn nọ jiawuna mi taun, na yé nọ ze yede jo sọn ojlo mẹ nado wadevizọn, bosọ nọ yawu mọaleyi sọn nuplọnmẹ po azọ́nplọnmẹ yọ́n-na-yizan he titobasinanu Jehovah tọn nọ namẹ po mẹ wutu. Taidi kọdetọn de, yé penugo nado penukundo azọngban pinpẹn lẹ go to agun mẹ podọ to Bẹtẹli. Agun lẹ sọ yin hinhẹn lodo dogọ whenue nugopọntọ lẹdo tọn otò lọ mẹ tọn yọyọ lẹ yin pipà, mẹhe susu to yé mẹ ko wlealọ. Asu po asi po ehelẹ de nado sẹ̀n Jehovah to gigọ́ mẹ dogọ, bo sẹ̀ ayajẹ he ovi lẹ jiji nọ hẹnwa do nukọn, mahopọnna aṣa, podọ kọgbidinamẹ whẹndo tọn to ninọmẹ delẹ mẹ.

To whenue n’ko yí owhe 52 zan to Aflika godo, n’wá do nuhahun agbasamalo tọn delẹ. Hagbẹ Anademẹtọ lọ kẹalọyi obiọ Wedegbẹ́ Alahọ tọn lọ tọn dọ mí ni yin gigọ̀ dohlan Grande-Bretagne. E ma bọawuna mí paali nado jo azọ́ndenamẹ he mí yiwanna de do, amọ́ whẹndo Bẹtẹli Grande-Bretagne tọn to nukunpedo mí go ganji to yọnhowhe mítọn mẹ.

N’kudeji dọ dotẹnmẹ nina Jehovah nado deanana afọdide ṣie lẹ wẹ nudide dagbe hugan he n’ko basi to gbẹ̀mẹ. Eyin n’ko dejido nukunnumọjẹnumẹ ṣie titi go wẹ, mẹnu wẹ yọ́n fie agbasazọ́n ṣie na ko plan mi yì. To ojlẹ enẹ lẹpo gblamẹ, Jehovah yọ́n nuhe sin hudo n’do nado ‘jlọ ali ṣie lẹ.’ (Howh. 3:5, 6) Taidi jọja de, homẹ ṣie hùn nado plọn nususu gando azọ́nwiwa to azọ́nwhé daho de go. Amọ́, titobasinanu lẹdo aihọn pé Jehovah tọn ko deazọ́n de na mi he hẹn ayajẹ wá na mi hugan. Na yẹn tọn, Jehovah sinsẹ̀n wẹ gbẹzan he nọ hẹn pekọ wá hugan, bo nasọ to mọ yin zọnmii!