Naghibi ang Bata nga Gorilya

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA CAMEROON

Nabun-ag sa kagulangan sang sentral Aprika ang bayi nga gorilya nga si Pitchou. Sang mga isa pa lang sia ka tuig, ginpatay sang mga mangangayam ang iya iloy kag ang tanan nga gorilya nga kaupod niya agod karnehon. Bangod tuman pa ka gamay kay Pitchou, ginbaligya na lang sia bilang hinuptanan. Apang, nagmasakit sia kag pirme lang nagahibi.

SI Pitchou isa lang sa linibo ka nailo nga sapat sa pamilya sang mga amu. Madamo ang rason sa sining masubo nga kahimtangan. Ang isa amo ang ilegal nga pagnegosyo sing karne sang ilahas nga mga sapat. Bangod mabakal gid ini nga karne sa pila ka tawo kag restawran, adlaw kag gab-i ang propesyonal nga mga mangangayam sa kagulangan. Ang mga ahente naman nagaganar sa ilegal nga pagbaligya sing karne sa lokal kag internasyonal nga merkado.

Ang ikaduha nga rason amo ang patarasak nga pagpamulod sing kahoy. Kon makalbo ang mga kagulangan, madulaan sing puluy-an, palanaguan, kalan-an kag buluaran ang mga kasapatan. Dugang pa, daw nagabuligay ining duha ka hilikuton sang tawo. Paano? Halimbawa, ang ginhimo nga banas sang mga manugpulod nagpahapos sa mga mangangayam nga makasulod sa mga kagulangan. Gani, mahapos man nila nga madakpan ang mga nagasalasala kag wala na sing puluy-an nga mga kasapatan. Ang iban pa nga rason amo ang pagdamo sang tawo, pagdahog sang karne, paglapad sang siudad, bag-o nga mga teknolohiya sa pagpangayam, pag-ilinaway, kag ang mahapos nga pagtigayon sing armas. Ang resulta? Madali na lang mapapas ang tanan nga sahi sang amu kag ang madamo pa nga espesyi sang sapat, amo nga halos wala na sing kasapatan sa kagulangan. Apang mahimo nga indi lang amo sini ang problema. Ngaa man? Kay ang mga kasapatan nagabulig sa paglapta sang mga liso, amo nga mahuptan ang kadabong kag pagkananarisari sang tanom sa kagulangan. Gani, kon madula ang mga kasapatan, mahimo nga maapektuhan man ang mga tanom.

Bisan pa sini nga mga halit, nagapadayon gihapon ang pagpamatay sang tanan nga sahi sang amu. Sa mga bahin sang Katundan nga Aprika, nagnubo sing 90 porsiento ang populasyon sang amu sa sulod lamang sang napulo ka tuig. “Kon indi matapna ang ilegal nga pagpangayam,” siling sang mga eksperto sa ilahas nga mga sapat sa Cameroon, “sa ulihi wala na sing mabilin nga gorilya sa talon.” *

Pagluwas sa mga Ilo

Bilang solusyon sa sining makahalanusbo nga kahimtangan, ang mga grupo sa pag-amlig nagapanghikot agod maamligan ang mga sapat nga may katalagman nga mapapas. Isa sa sini nga mga grupo amo ang Limbe Wildlife Centre, nga nahamtang sa tiilan sang Bukid Cameroon, sa bagatnan sang Sahara sa Katundan nga Aprika. Sa sini nga pasilidad, makita sang mga nagabisita ang mga gorilya, chimpanzee, mandrill, kag 13 ka iban pa nga sahi sang amu upod sa nanuhaytuhay nga kasapatan. Sining nagligad lang nga tinuig, gintatap diri ang halos 200 ka ilo kag wala puluy-an nga mga kasapatan, nga nagaaman sa ila sing hilway sa katalagman nga puluy-an, pagkaon, kag medikal nga atension. Nagabulig man ang pasilidad agod  mapaalinton sa mga bisita nga taga-Cameroon, sa kaiping nga mga pungsod, kag sa bug-os nga kalibutan ang importansia sang pag-amlig sa mga sapat. Kapin sa 28,300 ang nagbisita diri sang nagligad nga mga tuig.

Balikan naton si Pitchou. Natandog sa hibi ni Pitchou, ginbakal sia sang mga tawo nga nakakita sa iya gikan sa mga mangangayam, kag gindala sia sa pasilidad. Maid-id dayon nga gin-usisa ang iya kahimtangan sa sini nga klinika. Magluwas nga nagasalangisag, ginaubo sia, kulang sing tubig ang iya lawas, maniwang, ginalupot, kag may kagidkid. Bangod sang balatian sa panit, ginhingalanan sia nga Pitchou, ukon “pintokpintok” sa lokal nga hinambalan. Makalilipay nga madasig ang pag-ayo ni Pitchou bisan wala na gin-operahan, nga masarangan man himuon sang pasilidad kon kinahanglanon.

Bilang kinaandan nga ginahimo sa mga sapat nga ginadala diri, ginkuarentina anay si Pitchou sa sulod sang 90 ka adlaw. Nian gin-upod sia sa 11 ka gorilya sa nakudalan nga duog nga daw kagulangan man ang kahimtangan. Nalipay gid ang mga tinawo  sang pasilidad sang makita nila nga ginabaton sang mas magulang nga mga gorilya ang ila bag-o nga upod. Kinaandan man lang ini, gani madasig nga nangin bahin si Pitchou sa grupo sang mga sapat.

Ang suod kag mainabyanon nga pag-updanay sang mga sapat kag sang ila manug-atipan nagapabakod sang ila kaangtanan. Kon masaksihan sang mga bisita ang mga hilikuton sa pasilidad, mabuligan sila nga mahangpan ang salabton nga gintugyan sang Dios sa mga tawo sang ginsugo niya ang una nga mag-asawa nga gamhan ang duta kag ang mga sapat.​—Genesis 1:28.

Ano ang Palaabuton Sining mga Ilo?

Ang panguna nga katuyuan sang pasilidad amo ang pagbalik sang mga sapat sa talon. Apang indi ini mahapos kay ang mga sapat nga naanad na nga ginaatipan sang tawo, masami nga nabudlayan kon yara na sa talon. Gani, mabutang naman sila sa katalagman nga maayam. Ang pila ka pungsod sa Aprika naghilisugot nga pasangkaron ang ila naamligan nga mga lugar bisan pa maglampas ini sa ila mga dulunan, kag dumalahan pa gid sing maayo ang protektado na nga mga lugar. Ginalauman nga ini nga mga programa makabulig agod mabuy-an sa gilayon ang ilo nga mga sapat, kag maamligan ang mga amu lakip na ang tanan nga ilahas nga mga sapat sa rehiyon.

Apang sa karon, padayon nga ginahalitan ang mga amu kag iban pa nga mga sapat bangod sang kakagod, kaimulon, madasig nga pagdamo sang tawo, kag pagkakalbo sang kagulangan. Kon indi sila maamligan sa gilayon, “mahimo nga maubos ang ilahas nga mga espesyi,” siling ni Felix Lankester, manugdumala sang Limbe Wildlife Centre. “Ang resulta . . . amo ang pagkapapas sa talon sang mga sapat nga ginatinguhaan gid naton nga amligan.”

Makapasubo gid ini! Apang mas makapasubo nga makita ang mga tawo nga nagaantos sa malnutrisyon kag balatian. Amo man ang mga bata nga nagahabok ang tiyan, ginamutamuta, kag nagakapatay bangod sa gutom. Maathag nga ang sitwasyon ni Pitchou nagapadaku sang makahalanusbo nga kahimtangan sang kalibutan sa kabilugan​—ilabi na ang indi patas nga pagtamod kag inhustisya sa sini.

Makalilipay mahibaluan nga nabalaka gid ang Manunuga sa nagakatabo sa duta. Sa indi madugay, dulaon niya ang gamot sang pagpamintas, pag-antos, kag pagkapapas. Paluntaron man niya ang dayon nga paghiusa sa tanan nga mga tinuga.​—Isaias 11:6-9.

[Nota]

[Mga retrato sa pahina 22, 23]

Si Pitchou antes kag pagkatapos maulian sang iya kapagros

[Retrato sa pahina 23]

Ang pula sing dulunggan nga guenon

[Retrato sa pahina 23]

Ang drill nga nagapatiti sang iya bata

[Retrato sa pahina 24]

Pasulod sa Limbe Centre

[Retrato sa pahina 24]

Pag-atipan sa ilo nga gorilya nga si Bolo

[Credit Line sang sa pahina 23]

All photos pages 22 and 23: Limbe Wildlife Centre, Cameroon

[Credit Line sang retrato sa pahina 24]

Both photos: Limbe Wildlife Centre, Cameroon