Oviutwa vi tu honga tjike?

“Nangarire ozonḓera novinamuinyo vi noviṋa ovingi mbi mavi sokukuhonga; ningira ondjiviro koviutwa vyehi novyokuvare.”​—JOB 12:7, 8.

MOZOMBURA nḓa ovanongonone vovimemwa novandu mbe ungura oviṋa ve rihongera komiti novipuka. Owo ve konḓonona nokuhorera omuano oviutwa pekepeke mu vya ungurwa kokutja ve ute oviṋa ovipe nokuṱuna ozomahina nḓe ri po. Otja tji mo katara kovihorera mbi mavi kongorere mba, ripura omuini kutja: ‘Owaṋi ngu sokupewa ondjozikiro koviutwa mbi?’

Oviṋa mbi matu rihongo okuza komaoko wehundju enene

Ovaungure vozonḓera mave yenene okurihonga ye okuza kehundju enene ndi o-humpback whale? Pe noviṋa ovingi mbi mave yenene okurihongera ko. Ehundju enene ndo ri nondjinda yozotona ape 30 nḓe ṱa pondjinda yorori ndja twirikwa okuura nu i norutu orukukutu nomaoko omanene nge ri tjimuna ovivava. Ehundju ndi, ri noure wozometa 12, nu ri kayenda oupupu kehi yomeva. Otjotjihorera, tji mari paha ovikurya, oro ri tuka meyuru ama ri kondoroka kehi yoviṋa mbi mari vanga okurya, tjimuna ovinangusuna poo omahundju nu ri tjita kutja omeva ye kare nesuzu. Esuzu ndi, ri kara tjimuna onete ndji noupapi wometa 1.5 nu ri kambura omahundju nga pamwe kombanda yomeva. Nokuzambo otji ri ṋiṋa ovikurya mbi tjimanga.

Ovanongonone kaave zuu nawa omuano otjipuka otjinene nu tjorutu orukukutu nao mu tji rikondoroka tji matji tjaara. Owo va muna kutja omuano ovivava mu vya ungurwa ombi tjita kutja ehundju ndo ri kondoroke momuano mbwo. Ozohonga zovivava vyaro kazoheze tjimuna ovivava vyonḓera, posi yokutja ze nouṋa tjimuna ozomburu kombanda yomukova. Nu ouṋa mbwo u isanewa o-tubercles.

Ouṋa mbwo u vatera ehundju okutjaara tjimanga momeva. Omomuano uṋe? Embo ndi Natural History ri tja ouṋa mbu ri kovivava vyehundju mbwo, u tjita kutja omeva ye kapite oupupu kombanda yovivava vyaro, nandarire indu tji mari tjaara okuyenda osemba kombanda yomeva. Andakuzu ovivava vyehundju ndi oviheze kozohonga, oro katja ri yenena okutanauka nokutjaara okuyenda kombanda yomeva, mena rokutja omeva atja ye riveta movivava, nu atja ye tjaera ehundju okutanauka.

Ondjiviro ndji mai yenene okuungurisiwa vi ndino? Okuisira komuano ovivava vyehundju ndi mu vya ungurwa, matu munu kutja maku sokukara outupa ouṱiṱi kovivava vyonḓera mbu yenena okurundururwa poo oviṋa vyarwe mbi mavi kapitisa ombepo oupupu. Ovivava otja imbyo mavi tjiti kutja ape ha kara oumba ouingi, nu ovipupu okuviṱuna. Onongo ndji konḓonona oviṋa mbi nomuinyo John Long u nongamburiro kutja eyuva rimwe “mape ya atu munu ouṋa mbu ri tjimuna ozomburu mbu ri kehundju enene ndi o-humpback whale, kovivava vyozonḓera ozonene.”

Okuhorera kovivava vyouzera mbwi o-Seagulls

Otjiperi kutja, ovivava vyozonḓera vya horerwa kovivava vyouzera. Posi yokutja ovaungure woviṋa va toora omukambo warwe wokuhorera omuano ovivava vyouzera mu vya ungurwa. Embo ndi New Scientist ri tja: “Ovakonḓonone poUniversity ya Florida va ungura okanḓera okaṱiṱi ku ke yenena okuhingwa nokarimouta, nu ku ke yenena okutuka nokuyeruruka tjimanga tjimuna okazera nga o-seagull tji ke tjita.”

Ouzera mbwo u yenena okutanauka meyuru momuano omuhimise, mokunyotorora nokunyuta ovivava vyawo poruveze omaṱupa woviṱuve nomaoko wawo pu ye hakaenena. Embo rimwe ra tja, okuhorera kovivava mbi, “okanḓera okaṱiṱi nga ke ungurisa okaingina ku ke nounḓarata mbu nyinganyingisa ovivava vyako.” Ovivava mbya ungurwa nounongo mbi, vi tjita kutja okanḓera okaṱiṱi nga ke kurame nokutuka kehi nokombanda pokati kozondjuwo ozonde. Orupa rwovita rwa America rwozonḓera ru nonḓero okuungura onḓera ndji mai yenene okutanauka momuano mbwo, nu ndji mai ungurisiwa okupaha oviumbe vyomiku ominawanga movihuro ovinene.

Okuhorera kozombaze zotjikoko hi otjinamake

Ovandu mave yenene okurihonga ovingi okuza kovipuka mbi kayenda pehi. Otjotjihorera, otjikoko otjiṱiṱi tji tji tjiukwa otjotjinamake tji yenena okuronda omira nokukakatera komututu moukoto wondjuwo. Nandarire moruveze rwOmbeibela, otjikoko hi aatji tjiukwa nao. (Omiano 30:28) Ongwaye otjinamake tji tji ha wire pehi indu tji tji ri momututu moukoto wondjuwo?

Otjiṋa tji tji tjita kutja otjinamake tji yenene okukakatera nandarire poruveze oruheze, omena rokutja kozombaze zatjo ku nouṋa mbu ri tjimuna omainya. Ozombaze zatjo kaze novikakaterise. Nungwari ozo ze ungurisa omasa nge tjita kutja oviṋa vi kakatere kumwe. Omasa nga ye tjita kutja oviṋa vivari vi kakatere kumwe mena romasa nge tjiukwa otja van der Waals forces. Posi ya omasa nge tjita kutja tu kurame osemba ye nomasa pu inga oyarwe. Ku nao omundu ope ha zokuyenena okuronda omira nomake nga paturuka. Nungwari otjinamake tji matji rondo omira, omainya nge ri kozombaze ye nyotoroka okuṱuna komira. Nomasa nga van der Waals tji ye kurire ko na ye wana ku nomainya wotjinamake, ye tjita kutja otjinamake tji yenene okuriṱiza otjini.

Ouwa waye mbu za mokutjiwa oviṋa mbi? Oviṋa mbya ungurwa mena rokuhorera kozombaze zotjinamake, mavi yenene okuungurisiwa pamwe noviṋa vyarwe mbya horerwa koviutwa. Ongoramambo ndji The Economist ya tjanga omambo yomukonḓonone umwe ngwa tja, va ungura osoloteipa ndja horerwa komainya yombaze yotjinamake. Oyo mai yenene okuungurisiwa momapangero indu oviṋa mbi kakaterisa oviṋa kumwe tji vi hi nokuyenena okuungurisiwa.

Ouṋe ngwa pwa okupewa ondjozikiro?

O-NASA i ungura o-robot yomarama omengi nge kayenda tjimuna ondje, nu ovaungure woviṋa moFinland va ungura otjirori tjomarama hamboumwe tji tji yenena okuronda ovipwite tjimuna okapuka okanene. Ovakonḓonone varwe va ungura omarapi ngu va horera kovitatu vyomiti mbi munika tjimuna ovindombo (pinecones) mbi paturuka nokupata. Onganda ndji ungura ozohauto ya ungura otjitoore mokuhorera ehundju ndi o-boxfish. Nu ovakonḓonone varwe ve konḓonona omuano otjikotji hi abalone shell mu tja ungurwa, kokutja ve ungure ozombanda ozombepu nu nḓu maze ve tjevere kovita.

Ku nao ozondunge ozengi ozombwa ovakonḓonone nḓu va wonga, va isa koviutwa. Ongoramambo ndji The Economist i tja ovanongonone tji mave ungura otjiṋa, “ve kapaha ondjiviro moviṋa mbi va wonga.” Ondjiviro ndja wongwa ndjo ohunga noviutwa i tjiukwa otja “omuute omutenga woviṋa mbi nomuinyo.” Ku nao omuute omutenga wotjiṋa, omundu poo omahina, poo onganda ndji tjangisa ondunge yawo ombe koveta. Ongoramambo ya kayenda komurungu nu ya tja: “Mokuisana ozondunge nḓa nḓe za koviutwa kutja ‘omuute omutenga woviṋa mbi nomuinyo’, ovakonḓonone ve raisa kutja oviutwa ombi ri omuute omutenga.”

Hapo pe ya vi oviutwa vi kare nondunge ombwa nao? Ovanongonone ovengi ve muna kutja oviutwa aavi runduruka ovini oure wozombura ozengi. Posi ya ovakonḓonone varwe ve noumune warwe. Omukonḓonone wena Michael Behe wa tjanga mongoramambo ndji The New York Times mombura ndji 2005 na tja: “Otjotjihorera, otjiṋa tji tji tara nokukayenda nokuposa tjimuna ombaka nu tji pe hi noviraisiro okuraisa omuano warwe, okutja tu nongamburiro kutja ombaka.” Nu hapo Behe aa hee tjike? “Tjinangara oukahu kutja otjiṋa tjorive tja ungurwa, okutja tu sokuyakura kutja tjiri tja utwa.”

Otjingaperi kutja, omundu ngwa ungura otjivava tjonḓera tji tji hi nokuyeta oumba ma sokutangwa koviungura vye oviwa mbyo. Momuano otjingewo, omuungure wotjiferbanda tji tji ungurisiwa momiano pekepeke, poo omundu ngwa ungura omarapi ngu tu ungurisa okuyatata ozombanda ozombwa, poo ngwa ungura otjihauto tji tji ungura nawa, ve hepa okutangwa koviungura vyawo. Omundu ngu horera kotjiutwa tjomundu warwe nu a ha tanga omuute watjo, mape ya a varwa otjomunandjo.

Ovakonḓonone ve horera koviutwa okutunga oviṋa pekepeke. Okuzambo ave tja oviṋa ku ve horera kavi memenwe. Mo i kumwe noumune mbwo? Otjiṋa tji tja horerwa tji hepa omuute onongo, nu hapo tjike na ihi tji tja horerwa? Hapo ouṋe tjiri ngwa pwa okutangwa, eye ngwi ngwa uta otjiṋa poo omuhongwa ngwe mu horera?

Eziriro nda zikamene koviraisiro

Ovandu ovengi mba konḓonona oviutwa ve yenda kumwe nomambo womutjange wepsalme nga: “Muhona, oviungura vyoye, tjiri, ovingi tjinene! Ove wa uta avihe nounongo. Ehi re ura noviutwa vyoye.” (Epsalme 104:24) Omutjange wOmbeibela Paulus wa ri noumune otja imbwo. Eye wa tja: “Okuza kombutiro youye imbi ovihamunika vyaNdjambi, okutja omasa we waaruhe nongaro ye otja ngu ri Ndjambi, vya vandururwa poruhaera; ovyo vi munikira kovitjitwa vye.”—Ovaroma 1:19, 20.

Ovandu ovengi mbe nondengero kOmbeibela nu mbe kambura mu Mukuru, ve muna kutja Mukuru mape ya wa ungura otjiṋa tjimwe mu mwa ka za oviṋa vyarwe. Nu hapo, Ombeibela i honga tjike?

 [Epu enandengu]

Hapo oviutwa vya isa pi ozondunge ozombwa nḓo?

 [Epu enandengu]

Nambano ouṋe ngu ri omuute omutenga?

 [Okawongo/Oviperendero]

Otjiṋa tji tja horerwa tji tji hepa omuute onongo, tjike na ihi tji tja horerwa?

Onḓera ndji ya horerwa kovivava vyokazera nga o-seagull

Ozombaze zotjinamake kaze ṱondova, nu kaze isa ozondambo, ze kakatera koviṋa avihe pendje noviṋa mbya ungurwa po-Teflon, nu ze kakatera nokukakaturuka koviṋa tjimanga. Ovakonḓonone ve kondja okuhorera ku vyo

Ohauto ya horerwa kehundju ndi o-boxfish

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

 [Okawongo/Oviperendero]

OVIUTWA MBI NOUNONGO TJINENE MBI TJIWA KU MAVI I

Oviutwa ovingi vya memwa nounongo wokutjiwa ku mavi i. Tara kovihorera vivari mbi.

◼ Ozombuka ze tjiwa ku maze i Omomuano uṋe ozombuka nḓu maze paha ovikurya mu ze yenena okutjiwa okuyaruka koṋa ku ze kara? Ozombuka ze isa ouṋa kongotwe okuvatera zarwe okutjiwa omuhunga ku maze i. Ovakonḓonone va muna kutja wina ozombuka tjiva ze tunga ondjira yawo momuano mbu tjita kutja i rire oupupu okuyaruka koṋa ku ze kara. Otjotjihorera, embo rimwe ri tja pe notjimbumba tjimwe tjozombuka tji tji tunga ondjira okuza poṋa pu ze kara momuano wapeke. Otjikwaye tji tji ri otjikumise ohunga nomuano mu ze tunga ondjira ndjo? Indu ombuka tji mai yaruka koṋa ku i kara, nu tji ya vaza pomahaṋikiro wondjira, oyo i toora ondjira ndji tanauka kaṱiṱi komanene poo komamuho nungwari kai yaruka ku ya zire. Momuano mbwi, oyo i tjiwa koṋa ku mai sokuyenda. Embo ndo wina ri tja: “Omuano ozombuka mu ze tunga ondjira ku tjita kutja i rire oupupu okukapitasana. Nu wina ku tjita kutja ozombuka nḓo aze ha morosa omasa wazo mokutoora omuhunga mbu he ri wo.”

◼ Omuano ouzera mu tjiwa ku mau i Ouzera ouingi u tjiwa nawa koṋa ku mau sokuyenda, nandarire kutja mau sokutuka omikato omire poo momuinyo weyuru omuvi. Omomuano uṋe? Ouye u ri tjimuna engenete. Ovakonḓonone va muna kutja ouzera u ungurisa engenete ndi, okutjiwa omuhunga mbu mau sokutoora. Embo rimwe ri tja: “Engenete ndi ri runduruka potuveze pekepeke nu aruhe kari raisa kutja okunene kwehi ku ri pi.” Otjikwaye tji tji vatera ouzera mbwi kutja au ha tuka momuhunga mbu he ri wo? Pe munika tjimuna ongurova aihe eyuva tji mari hiti, pe notjiṋa moukoto worutu rwouzera mbwi tji tji tjita kutja u yenene okutjiwa kutja eyuva ra hitire munda uṋe. Omahitiro weyuva ye runduruka otja poṋa ouzera pu wa tura. Ku nao ovakonḓonone ve muna kutja ouzera mbwi u tjiwa kutja oruveze rwoupyu poo rwokupepera maru utu ruṋe. Otjiṋa hi tji vatera ouzera okutjiwa kutja okunene kwehi ku ri munda uṋe aruhe.

Ouṋe ngwa honga ozombuka okutunga ozondjira momuano wapeke? Ouṋe ngwa tjita kutja ouzera u tjiwe kutja okunene kwehi ku ri munda uṋe? Hapo oviṋa mbyo vye riutira ovini? Poo pe nOmuute omunaunongo?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004