No Apay a Mapagtalkan ti Biblia

1. Umiso Dagiti Linaonna a Historia

Nagrigat la ketdi a pagtalkan ti maysa a libro a naglaon kadagiti di umiso nga impormasion. Ania ti makunayo iti maysa a moderno a libro ti historia nga agkuna a napasamak ti maikadua a gubat sangalubongan idi maika-19 a siglo, wenno awaganna ti presidente ti Estados Unidos kas ari? Mapagtalkanyonto ngata dayta a libro?

AWAN ti asinoman a nakapaneknek a di umiso dagiti historia a linaon ti Biblia. Ngamin, saritaen ti Biblia dagiti pudno a tattao ken paspasamak.

Tattao. Saan a patien dagiti kritiko ti Biblia a nagbiag ni Poncio Pilato, ti Romano a gobernador ti Judea a nangyawat ken Jesus tapno mailansa. (Mateo 27:1-26) Maysa nga ebidensia a nagturay idi ni Pilato idiay Judea ti naikitikit iti maysa a bato [1] a natakuatan iti sangladan a siudad ti Cesarea iti Mediteraneo idi 1961.

Ti laeng Biblia ti nangted iti pammaneknek a nagbiag idi ni David, ti natured nga agtutubo a pastor a nagbalin nga ari ti Israel. Ngem idi 1993, dagiti arkeologo iti makin-amianan nga Israel nakabakabda ti maysa a kita ti nangisit a bato [2], a napetsaan iti maikasiam a siglo K.K.P. Ibaga dagiti eksperto a naikitikit iti dayta dagiti sasao a “Balay ni David” ken “ari ti Israel.”

Paspasamak. Nabayagen a nagduaduaan ti adu nga eskolar no agpayso ti salaysay ti Biblia maipapan iti pannakidangadang ti Edom iti Israel idi panawen ni David. (2 Samuel 8:13, 14) Patienda ngamin a ti Edom ket maysa laeng a grupo dagiti agtartaraken a saan nga organisado wenno saan a nabileg a lumaban iti Israel idi a tiempo. Ngem ipakita dagiti nabiit pay a nakabakab a “siguden a narang-ay ti Edom [ngem iti naipagarup a kasasaadna], kas panangiladawan ti Biblia,” kuna ti artikulo iti Biblical Archaeology Review.

Maitutop a titulo. Adu ti agtuturay iti lubong iti las-ud ti 16 a siglo a pannakaisurat ti Biblia. No tukoyen ti Biblia ti maysa nga agturay, kanayon nga usarenna ti maitutop a titulo. Kas pagarigan, siuumiso a tinukoyna ni Herodes Antipas kas “agturay iti distrito” ken ni Galion kas “prokonsul.” (Lucas 3:1; Aramid 18:12) Ti Esdras 5:6 tinukoyna ni Tatenai kas gobernador iti maysa a probinsia ti Persia iti “labes ti Karayan,” ti Karayan Eufrates. Kasta met laeng ti panangiladawan ti maysa a sensilio a naaramid idi maikapat a siglo K.K.P., a nangtukoy iti gobernador ti Persia a ni Mazaeus kas agturay iti probinsia iti “Labes ti Karayan.”

Napateg ti kinaumiso uray kadagiti babassit a detalye. No mapagtalkantayo dagiti mannurat iti Biblia uray kadagiti babassit a detalye, saan kadi a pabilgenna ti panagtalektayo kadagiti dadduma pay nga insuratda?

[Gubuayan ti Ladawan iti panid 5]

1: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority; 2: HUC, Tel Dan Excavations; ladawan: Zeev Radovan