SIGUN iti papeles nga iggemko, naipasngayak idi 1924 idiay purok ti Shmakovka iti makindaya a paset ti Russia, iti asideg ti beddeng ti China.

Maysa nga aldaw innala dagiti bandido ni Tatang ken dagiti manongko ket saanen a pulos a nakita ida ni Nanang. Adukami nga annak a nabati nga aywan ni Nanang isu a dandani dinakam kabaelan a pakanen. Imbaga ti maysa a kaarruba nga ipannakami iti pagamponan ti Russian Orthodox ket ibagana a pinanawannakami ni Nanang.

Immanamong ni Nanang iti dayta a plano gapu ta mabalin a mataykami iti bisin nga annakna no saanna nga aramiden dayta. Ita agarup 85 ti tawenkon, agyamanak ta impannakami ni Nanang iti pagamponan. Nalabit dayta ti rason a sibibiagkami ita. Ngem maladingitanak latta no apay nga impaamponnakami ni Nanang.

Idi 1941, immakarak idiay Korea ket nakiasawaak sadiay iti nasingpet a Russian nga agnagan Ivan. Ti balasangmi a ni Olya ket naipasngay idiay Seoul, Korea, idi 1942. Naipasngay met idiay ti baromi a ni Kolya idi 1945, ken ti adingna a ni Zhora idi 1948. Ni lakayko ti nangimanehar iti paglakuan ken agdaitak met. Gapu ta sinakup dagiti Hapon ti Seoul, ammo dagiti annakmi ti agsao iti Japanese, nupay Russian ti pagsasaomi iti balay. Agingga idi 1950, kasla adda panagkakappia iti nagbabaetan dagiti Soviet, Americano, ken Koreano idiay Seoul. Kostumermi amin ida iti paglakuanmi.

Kellaat a nagbaliw ti kasasaad idi 1950. Ti Seoul ket sinakup dagiti buyot ti North Korea. Gapu ta saankami a nakapanaw, naarestokami agraman ti dadduma pay a ganggannaet. Iti uneg ti tallo ket kagudua a tawen, naipankami iti nagduduma a lugar iti North Korea a kaduami dagiti British, Russian, Americano, ken Pranses a balud gapu iti gubat. Maipankami iti sadinoman nga adda paglinongan ken inkagumaanmi a liniklikan dagiti bomba.

Adda dagiti gundaway a nagnaedkami kadagiti balay nga adda pagpapudotna ken naikkankami iti umdas a taraon. Ngem kadawyanna a mijo (millet) ti kanenmi ken maturogkami iti nalammiis ken nagpanawan a pasdek. Adu a kakaduami ti natay gapu ta nabaybay-an ken nabisinanda. Madanaganak idi makitak a marigrigatan dagiti annakko. Nasapa a dumteng ti panawen ti lam-ek iti North Korea. Malagipko pay ti agpatnag a panagtugawko iti abay ti apuy tapno agidadangak iti bato nga ikabilko iti sirok ti pagiddaan dagiti annakko.

No bumaran ti paniempo, suruandakami ti dadduma a pumurok a Koreano no ania kadagiti atap a mula ti mabalin a kanen ken agbirokkami kadagiti nateng, raspberry, ubas, ken uong. Nalawag a saandakami a kagura dagiti pumurok ta maasianda iti kasasaadmi. Nasursurok met ti agtiliw iti tukak a nayon ti taraonmi. Maasianak pay a makangngeg a kanayon nga agdawat dagiti annakko iti tukak.

 Maysa nga aldaw ti Oktubre, nabilinkami a mapan idiay Manp’o. Naibaga nga adda dagiti kariton a pangilugananda kadagiti masakit ken ubbing. Ni Olya ken ti amana naikaduada kadagiti magmagna. Kaduak met ti dua pay nga annakko a madanagan a nagur-uray iti sumagmamano nga aldaw, idi agangay, dimteng met laeng dagiti kariton.

Kasla sinako nga irik a mailugan iti kariton dagiti masakit a balud. Nakaam-amak a kitaen! Bayat a nakasallabay ni Zhora iti likudak, ikagkagumaak met nga ikarga ni Kolya iti igid ti kariton, ngem agsangsangit nga ibagbagana: “Mama, Mama, Dinak panawan! Sumurotak a magna!”

Nakakapet ti babassit a ramay ni Kolya iti paldak a pasaray agtaray tapno makagiddan a magna. Adu a balud ti napaltogan bayat daytoy pagaammo a nagdakes ken nakaay-ay-ay a pannagna a nagpaut iti sumagmamano nga aldaw. Kanen a dagus dagiti pangen ti wak dagiti bangkay a mabati. Idi agangay, nagkikitakami met laengen a sangapamiliaan, isu a nagsangit ken nagiinnarakupkami. Iti dayta a rabii, nagpatpatnagak a nagipabara kadagiti bato. Natalnan ti panunotko gapu ta kaduak amin idan.

Idi 1953, simmayaat bassit ti biagmi idi addakami iti asideg ti 38th parallel a beddeng ti North ken South Korea. Sadiay, inikkandakami iti nadalus a kawes, sapatos, tinapay, ken uray pay kendi. Idi agangay, nawayawayaanen dagiti British, kalpasanna, dagiti Pranses. Ngem awan ti masinunuo a pagilianmi. Idi makaawiden ti kaudian a balud, dakami laengen ti nabati. Makasangitkami gapu iti pannakaupay ken dikam makapangan. Idin nga imbaga ti guardia a Koreano dagiti manglais a sasao a nadakamat iti rugi.

Dimi ninamnama a naipankami iti lugar a saan a kontrol ti militar nga agturong iti South Korea. Kalpasan ti panagsaludsod dagiti soldado nga Americano, napalubosankami a mapan idiay United  States. Naglugankami iti barko nga agturong iti San Francisco, California, a sadiay tinulongannakami ti maysa nga ahensia ti saranay. Idi agangay, immakarkami idiay Virginia ket siaasi a tinulongandakami dagiti naam-ammomi sadiay nga agbirok iti pagbiagmi. Kamaudiananna, immakarkami manen idiay Maryland tapno mangabaruanan.

Nasdaawkami uray kadagiti babassit a bambanag a kas iti vacuum cleaner. Kas imigrante iti baro a pagilian, sigagaget a nagtrabahokami iti adu nga oras. Ngem maladingitanak a makakita kadagidiay simmayaat ti kasasaadda iti baro a pagnanaedanda a manggundaway kadagiti kassangpet. Di nagbayag kalpasan a simmangpetkami, naam-ammomi ti maysa a padi a Russian Orthodox a nagkuna: “Addakayo itan iti nagsayaat a pagilian. No kayatyo ti rumang-ay, liklikanyo dagiti kailianyo.” Nakigtot ken nasdaawak. Saan kadi a rumbeng nga agtitinnulongkami koma?

Idi 1970, maysa a lalaki nga agnagan Bernie Battleman a maysa kadagiti Saksi ni Jehova ti simmarungkar iti balaymi ket nakisarita maipapan iti Biblia. Natured ken prangka a kas kadakami. Nagtungtongkami iti sumagmamano nga oras. Gapu ta dimmakkelak iti pagamponan ti Orthodox, kabesadok dagiti pannursuro ti simbaan. Ngem diak man la pinanunot a maaddaanak iti Biblia! Inikkannak ni Bernie sa kinunana: “Daytoy a Biblia ket para kadakayo, ngamin ay-ayatenkayo.” Inyam-ammonakami met ken Ben a taga-Belarus, maysa a Saksi a Russian ti pagsasaona.

Siaanus a sinungbatan ni Ben ken ni baketna dagiti saludsodko manipud iti Biblia. Ngem mamatiak a tiniritir dagiti Saksi ti ibagbaga ti Biblia. Ti pakarurodak unay ket ti ibagbaga ti publikasionda a saan laeng a ni Jesus ti anak ni Maria, idinto ta sabali ti isursuro ti simbaanmi.

Inawagak iti telepono ti gayyemko a Polish sa kiniddawko kenkuana a kitaenna iti Polish a Bibliana no ania ti mabasa iti Mateo 13:55, 56. Idi binasana kaniak dagiti teksto, nasdaawak a nakaammo nga adda pay gayam in-inaudi a kakabsat ni Jesus! Inawagan met ti gayyemko ti am-ammona nga agtartrabaho iti Library of Congress idiay Washington, D.C., tapno kitaenna daytoy a teksto iti amin a magun-odan a patarus ti Biblia sadiay. Imbaga ti gayyemna nga agpapada ti mabasa: Adda pay lallaki ken babbai a kakabsat ni Jesus!

 Adu pay dagiti saludsodko. Apay a matay dagiti ubbing? Apay nga aggugubat dagiti nasion? Apay a saan nga agkikinnaawatan dagiti tattao, uray no agpada ti pagsasaoda? Naragsakanak kadagiti sungbat a naammuak manipud iti Biblia. Naammuak a saan a pagayatan ti Dios nga agsagaba dagiti tattao. Napalaus ti ragsakko a nakaammo a makitakto manen dagiti ipatpategko a napapatay bayat ti nagduduma a gubat. In-inut a nagbalin a pudpudno kaniak ni Jehova.

Naminsan, nakatakderak iti sanguanan ti didiosen. Agkarkararagak iti Dios a tulonganna koma ti anakko a naggapu iti gubat idiay Vietnam gapu ta maburiboran unay. Ngem dagus a napanunotko a saan a dagiti didiosen ti pagkararagak no di ket iti sibibiag a Dios a ni Jehova. Ngem iti dayta a rabii dinadaelko ken imbellengko dagiti awan serserbina nga aluminum nga imahen a ginatangko idi iti simbaanmi.

Saan a nalaka ti lumapsut iti simbaan a dimmakkelak. Ngem impatpategko ti isursuro ti Biblia a nangnangruna ngem iti uray ania a banag. Makatawen kalpasanna, inkuyogko ti balasangko ken ni lakayko a simmarungkar iti padi ti Russian Orthodox. Adda kuadernok a nangisuratak kadagiti saludsodko iti Biblia nga adda teksto a naisurat iti babaenda. Bayat ti panangbasak kadagiti teksto, nagwingiwing ti padi ket kinunana: “Naallilawkan.” Kinunana a dikam pulos agsubsublin.

Daytoy ti namagpanunot iti balasangko a ni Olya. Sipud idin, rinugiannan ti nagsukimat iti Biblia ken kaduakon a tumabtabuno iti gimong dagiti Saksi. Nabautisaranak idi 1972, ken nagpabautisar met ni Olya iti sumaganad a tawen.

Ti prinsipiomi ket, Ipamaysam ti agdama, bay-am ti napalabas. Isu a dikam pulos agkedked a mangaramid iti baro a banag no la ket ta kombinsidokami a dayta ti umiso. Idi sumingsingeden ti relasionmi iti Dios, magagarankami unayen iti balasangko a mapan iti pagtaengan dagiti tattao tapno ibaga kadakuada dagiti maad-adalmi. Aminek a gapu iti kinaprangkak, no dadduma adda kabsat a mangilawlawag iti bambanag iti nataktika a pamay-an. Ngem idi agangay, nasursurok met laeng ti makisarita kadagiti tattao a nagduduma ti nalikudanda a kas kaniak nga agsapsapul iti nasaysayaat a biag.

Kadagiti simmaganad a tawen, masansan nga ibagami nga agina a no marpuog ti Komunista a turay, agsublikami iti Russia a tumulong kadagiti tattao a makasursuro maipapan iti Dios. Idi napasamak dayta iti nasapa a paset ti dekada ’90, intungpal ni Olya dayta nga arapaapmi. Immakar idiay Russia ket 14 a tawenen nga agserserbi sadiay kas amin-tiempo a ministro. Adu ti iyad-adalanna iti Biblia ken tumultulong met iti pannakaipatarus dagiti literatura ti Biblia iti Russian iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Russia.

Ita, saanakon a makabangon ngem ar-aramiden dagiti annakko ti amin a kabaelanda tapno agbalin a nanam-ay ti biagko. Agyamanak iti Dios ta nupay nagsagabaak idi agkabannuagak pay, talaga a nasarakakon ti nasaysayaat a biag. Personal a nariknak ti kaitungpalan ti inkanta ti pastor a ni David: “Iti igid dagiti nasayaat-pannakapadanumna a lugar a paginanaan idalannak [ti Dios]. Ti kararuak pabang-aranna. Iturongnak kadagiti desdes ti kinalinteg maipagapu iti naganna.”​—Salmo 23:2, 3. *