Eme Ma rẹ Sai Wuhrẹ Mi Eyae nọ A Gbiku Rai Fihọ Ebaibol Na?

KPORO

Uyo nọ Ebaibol na ọ kẹ

A gbiku eyae buobu fihọ Ebaibol na. Ma te se iku uzuazọ eyae nana, ma re wuhrẹ obọdẹ eware buobu no ai ze. (Ahwo Rom 15:4; 2 Timoti 3:16, 17) Ma jọ uzoẹme nana ta kpẹkpẹe kpahe eyae jọ evaọ usu eyae nana nọ a gbiku rai fihọ Ebaibol na. Ibuobu rai a wo emamọ uruemu nọ ma rẹ sae rọ aro kele. Efa i ru eware iyoma nọ ma rẹ kẹnoma kẹ.—1 Ahwo Kọrint 10:11; Ahwo Hibru 6:12.

Abigẹle

Ono họ Abigẹle? Abigẹle yọ aye ọdafe jọ nọ a re se Nebale nọ o re dhuaro gaga. Rekọ Abigẹle ọ jọ aye nọ o wo omaurokpotọ je wo areghẹ gaga. O wo erru, yọ o je ru Jihova eva were.—1 Samuẹle 25:3.

Eme o ru? Abigẹle o ru oware nọ u dhesẹ nọ o wo areghẹ gbe orimuo oke nọ uye o jẹ bẹbẹ ziọ uviuwou riẹ. Obonọ Devidi ọ dhẹ nyai dhere evaọ oke nọ Sọl o je lei o kẹle oria nọ Abigẹle avọ Nebale ọzae riẹ a jẹ rria. Oke yena yọ Ọghẹnẹ ọ salọ Devidi no inọ ọ te jọ ovie Izrẹl, rekọ o ri muhọ esu hu. Oke nọ Devidi avọ ezae nọ i je lele iei a jẹ rria kẹle amọ Nebale na, a jẹ thọ uthuru Nebale nọ u ru nọ iji i gbe tho ai hi. Rekọ nọ Devidi o vi ahwo riẹ jọ nyae ta kẹ Nebale inọ ọ kẹ ae ememu, Nebale ọ tẹ se je ku eka họ ae oma. Eva e tẹ dha Devidi thesiwa. Fikiere, tei te ezae nọ e jọ kugbei a tẹ wọ ruọ edhere re a nyai kpe Nebale avọ ezae kpobi nọ e rrọ uwou riẹ no.—1 Samuẹle 25:10-12, 22.

Nọ Abigẹle ọ nwani yo oware nọ ọzae riẹ o ru, ọ tẹ jowọ kpata kpata re o siwi uviuwou riẹ. Ọ rehọ emu buobu kẹ idibo riẹ ro se Devidi avọ ahwo riẹ. Kẹsena ọyomariẹ ọ tẹ rọ kpahe ae re ọ nyae lẹ Devidi. (1 Samuẹle 25:14-19, 24-31) Nọ Devidi ọ ruẹ eware nọ Abigẹle o ro se ai, je muẹrohọ omaurokpotọ aye na avọ emamọ ohrẹ nọ ọ kẹ riẹ, Devidi ọ tẹ nwane riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ be rọ aye nana whaha iẹe azẹ nọ o je ti kpe na. (1 Samuẹle 25:32, 33) Nọ onana o ruọ emu no, u gbe kri hi, Nebale o te whu. Kẹsena Devidi ọ tẹ rehọ Abigẹle.—1 Samuẹle 25:37-41.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Abigẹle? Dede nọ Abigẹle o wo erru, ọzae riẹ ọ tẹ jẹ jọ ọdafe, ọ jẹ wọ oma kpehru hu. Fikinọ ọ gwọlọ udhedhẹ, o wounu dede nọ ọye o ru thọ họ. Fikinọ o wo areghẹ, o te je wo udu gbe orimuo, ọ za okpẹtu nọ o je ti te uviuwou riẹ dhe.

▸ Re who gbe se kpahe Abigẹle, rri uzoẹme na “O Ru Oware Areghẹ.”

Aye Lọt

Ono họ aye Lọt? A jọ Ebaibol na se odẹ riẹ hẹ. Rekọ Ebaibol na ọ ta nọ aye nana o yẹ emetẹ ivẹ, gbe nọ tei te uviuwou riẹ a jẹ rria okpẹwho nọ a re se Sọdọm.—Emuhọ 19:1, 15.

Eme o ru? O ru oware jọ nọ Ọghẹnẹ ọ vuẹ riẹ nọ o ru hu. Ọghẹnẹ ọ ta nọ ọ gwọlọ raha Sọdọm avọ ikpewho nọ e kẹle riẹ fikinọ a jẹ jọ ọfariẹ-ogbe zue. Ọghẹnẹ o you Lọt keme ohwo okiẹrẹe ọ jọ. Oyejabọ nọ o ro vi ikọ-odhiwu ivẹ bru ei avọ uviuwou riẹ inọ a dhẹ no Sọdọm.—Emuhọ 18:20; 19:1, 12, 13.

Ikọ-odhiwu na a ta kẹ Lọt avọ ahwo uviuwou riẹ nọ a dhẹ no oria na, inọ a rri emu hu, o gbẹ rrọ ere he a ti whu. (Emuhọ 19:17) Aye Lọt “o te mu emu họ eriwi, o te zihe ruọ ukulu uwhei.”—Emuhọ 19:26.

Eme ma wuhrẹ no iku aye Lọt ze? Iku aye nana i wuhrẹ omai nọ ohwo ọ tẹ be dhogbo efe gbe epanọ eva e rẹ rọ vọ te epanọ o gbe ro yoẹme kẹ Ọghẹnẹ he, o rẹ sai si uye sei. Jesu ọ rọ oware nọ o via kẹ aye nana si omai ozọ, inọ: “Wha kareghẹhọ aye Lọt.”—Luk 17:32.

Debora

Ono họ Debora? Debora yọ ọruẹaro-aye evaọ oke ahwo Izrẹl nọ Jihova ọ jẹ hae vuẹ oware nọ ọ gwọlọ nọ idibo riẹ a ru. Nọ imava a te wo ẹbẹbẹ, a jẹ hae nyabru aye nana re, re o bruoziẹ rai.—Ibruoziẹ 4:4, 5.

Eme o ru? Ọruẹaro-aye nana o wo udu gaga, yọ ọ jẹ hai fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ. Ọghẹnẹ ọ ta kẹe nọ jọ ọ vuẹ Berak nọ ọ wọ ẹmo bru ahwo Kenan nọ a bi kienyẹ ae. (Ibruoziẹ 4:6, 7) Nọ Berak ọ ta nọ jọ Debora o lele iei kpohọ ẹmo na, ozọ u mu aye nana ha. O gine lele iei.—Ibruoziẹ 4:8, 9.

Nọ Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl fi ẹmo na kparobọ no, Debora avọ Berak a tẹ so ole jọ nọ a jọ ta oware nọ o via evaọ ẹmo na. Debora ọ jọ ole na ta epanọ Jeẹl, aye ọfa jọ nọ ozọ u re mu hu, o ro kpe ohwo ologbo Kenan jọ.—Ibruoziẹ, uzou avọ 5.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Debora? Debora yọ aye nọ ọ rẹ rọ eva riẹ kpobi fiobọhọ kẹ amọfa, o te je wo udu. Ọ jẹ tuduhọ amọfa awọ re a ru oware nọ o rẹ were Ọghẹnẹ. Nọ a te ru ere, o re whowho emamọ oware nọ a ru na via.

▸ Re who gbe se kpahe Debora, rri uzoẹme na “I Arose as a Mother in Israel.”

Dilaela

Ono họ Dilaela? Dilaela yọ ọmọtẹ nọ ọ dhẹ ruọ Samsin obruoziẹ Izrẹl oma.—Ibruoziẹ 16:4, 5.

Eme o ru? Ilori ahwo Filistia a kẹ riẹ igho, kẹsena o te vivie Samsin, ọnọ Ọghẹnẹ o bi ro siwi ahwo Izrẹl no obọ ahwo Filistia. Ahwo Filistia a jẹ sai mu Samsin hi keme ọ goma thesiwa. (Ibruoziẹ 13:5) Fikiere, ilori ahwo Filistia a tẹ ta kẹ Dilaela re o ru epanọ Samsin o re ro te ai obọ.

Ahwo Filistia a wọ igho kẹ Dilaela re ọ daoma riẹ epanọ a sai ro mu Samsin. Nọ Dilaela o mi ai igho na no, o te mu Samsin họ ekpokpo re ọ vuẹe oware nọ o be kẹe ogaga na. Nọ o kpokpo iei raha no, Samsin ọ tẹ ta uzẹme na kẹe. (Ibruoziẹ 16:15-17) Kẹsena ọ tẹ nyae vuẹ ahwo Filistia. A tẹ nyaze, a te mu Samsin nyai fihọ uwou-odi.—Ibruoziẹ 16:18-21.

Eme ma wuhrẹ no iku Dilaela na ze? Ma rẹ rọ aro kele Dilaela vievie he. Uvou-uthei u ru nọ ọ rọ zẹ odibo Jihova kẹ ahwo. Ọ tubẹ daezọ họ inọ ọzae na o you rie.

Ẹsta

Ono họ Ẹsta? Ẹsta yọ ọmọtẹ Ju nọ ovie Pasia nọ a re se Ahasuirọs ọ rehọ.

Eme o ru? O gbẹ rrọ Ẹsta aye ovie na ha, a hai ti kpe ahwo riẹ muotọ. O yo inọ a jie uzi nọ a kpe ahwo Ju kpobi nọ e rrọ ẹkwotọ esuo Pasia no, a te je fi ẹdẹ họ no nọ a ti ro ru ere. Ọzae nọ a re se Heman nọ ọ rrọ ohwo ologbo evaọ esuo Pasia ọye ọ ma omaa omuomu nana. (Ẹsta 3:13-15; 4:1, 5) Ẹsta avọ oniọvo ọsẹ riẹ nọ a re se Mọdekae a tẹ rọ uzou te uzou, kẹsena ọ tẹ nyae vuẹ Ahasuirọs ovie na ẹme na. O gbẹ rrọ Jihova ha, uzou riẹ o hai ti lele iei. (Ẹsta 4:10-16; 7:1-10) Ahasuirọs ọ tẹ ta nọ jọ Ẹsta avọ Mọdekae a jie uzi ofa, inọ jọ ahwo Ju a họre je kpe ahwo nọ a te nyaze te họre ae na. Nọ ẹdẹ yena o te, ahwo Ju a te fi ewegrẹ rai kparobọ.—Ẹsta 8:5-11; 9:16, 17.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Ẹsta? Ẹsta o wo udu gbe omaurokpotọ gaga. Enana yọ emamọ iruemu nọ ma rẹ rọ aro kele. (Olezi 31:24; Ahwo Filipai 2:3) Dede nọ o wo erru gaga jẹ jọ ọkwa ologbo, ọ ta kẹ amọfa re a fiobọhọ kẹe, o te je lele ohrẹ nọ a kẹ riẹ. Nọ o je lele ọzae riẹ ta ẹme, ọ ta ẹme na avọ adhẹẹ, ọ jẹ ma ẹme riẹ te ziezi. O make jọ ere na, ọ ta ẹme ududu. Yọ dede nọ a jie uzi inọ a kpe ahwo Ju no oke yena, ọ romavia via inọ ọyomariẹ yọ ohwo Ju.

▸ Re who gbe se kpahe Ẹsta, rri uzoẹme na “O Dikihẹ kẹ Ahwo Ọghẹnẹ” gbe “O Ru Oware Areghẹ, O Wo Udu, jẹ Kare Oriobọ.”

Hana

Ono họ Hana? Hana yọ aye Ẹlkena. Ọye o yẹ Samuẹle nọ ọ jọ ọruẹaro nọ a riẹ gaga evaọ Izrẹl.—1 Samuẹle 1:1, 2, 4-7.

Eme o ru? Nọ Hana o je yẹ hẹ, ọ lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹe. Ọzae Hana o wo aye ọfa. Odẹ aye na Pẹnina. Pẹnina o yẹ emọ, rekọ Hana ọ jọ ọga ikpe buobu. Pẹnina ọ tẹ jẹ hae wọviẹe. Fikiere Hana ọ tẹ lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹe. Ọ ya eyaa kẹ Ọghẹnẹ inọ ọ tẹ kẹe ọmọ, ọ te rehọ ọmọ na kẹ Ọghẹnẹ re o ru iruo evaọ uwou-udhu egagọ na. Onana yọ uwou-udhu nọ a rẹ sae wọ no oria ruọ oria nọ ahwo Izrẹl a jẹ hae jọ gọ Ọghẹnẹ evaọ oke yena.—1 Samuẹle 1:11.

Ọghẹnẹ o yo olẹ Hana, o te ti yẹ Samuẹle. Nọ Samuẹle ọ gbẹ jọ ọmaha, Hana o ru eyaa riẹ na gba. Ọ wọ ọmọzae riẹ na kpobọ uwou-udhu egagọ na re o ru iruo kẹ Ọghẹnẹ. (1 Samuẹle 1:27, 28) Kukpe kukpe Hana ọ jẹ hai ko ewu nọ o wo abọ họ, ọ vẹ rehọ iẹe se ọmọzae riẹ. Uwhremu na, Hana o te ti yẹ emọ isoi efa, emezae esa gbe emetẹ ivẹ.—1 Samuẹle 2:18-21.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Hana? Hana ọ rọ eva riẹ kpobi lẹ se Ọghẹnẹ, yọ onana u fiobọhọ kẹe thihakọ. Who te rri ẹme nọ ọ ta evaọ olẹ riẹ nọ o je ro yere Ọghẹnẹ nọ o rrọ 1 Samuẹle 2:1-10, whọ rẹ nwani riẹ nọ Hana o wo ẹrọwọ gaga.

▸ Re who gbe se kpahe Hana, rri uzoẹme na “Ọ Ta Eva Riẹ Kẹ Ọghẹnẹ Evaọ Olẹ.”
▸ Re whọ ruẹ oware nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kuvẹ re idibo riẹ oke anwae a wo vrẹ aye ọvo, rri uzoẹme na “Does God Approve of Polygamy?”

Ivi

Ono họ Ivi? Ọye họ aye ọsosuọ evaọ otọakpọ na. Yọ ọye họ aye ọsosuọ nọ a fodẹ evaọ Ebaibol na.

Eme o ru? Ọ thọ uzi Ọghẹnẹ. Ọghẹnẹ ọ ma riẹ avọ Adamu ọzae riẹ gbagba. Ọ ma rai evaọ oghẹrẹ nọ ae ọvo a rẹ rọ jiroro sọ a rẹ gọ Ọghẹnẹ hayo a rẹ gọe he. U te no ere no, a rẹ sai je wo uyoyou, areghẹ, gbe emamọ iruemu efa nọ Ọghẹnẹ o wo. (Emuhọ 1:27) Ivi ọ riẹ kekeke nọ Ọghẹnẹ ọ jie uzi kẹ Adamu inọ a tẹ re ubi-ure jọ evaọ usu ibi-ire nọ ọ ma na a re whu. Rekọ Setan ọ tẹ lẹliẹe họ nọ ọ tẹ re ubi-ure na, o ti whu hu. Setan ọ tubẹ ta kẹe nọ o te ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta nọ o ru hu na, ẹsiẹe eware e te mai woma kẹe. Ivi ọ re ubi-ure na. Nọ ọzae riẹ o zihe ze, ọ tẹ jẹ kẹe re ọ re.—Emuhọ 3:1-6; 1 Timoti 2:14.

Eme ma wuhrẹ no iku Ivi na ze? Iku Ivi na i dhesẹ ẹbẹbẹ nọ ọ rẹ sai noi ze nọ ohwo ọ tẹ be hai roro kpahe oware uyoma. Dede nọ Ọghẹnẹ o jie uzi kẹ ae nọ a rọ obọ te ubi-ure yena ha, u si rie urru te epanọ ọ rọ re oware nọ o rrọ oriẹ hẹ.—Emuhọ 3:6; 1 Jọn 2:16.

Jeẹl

Ono họ Jeẹl? Jeẹl yọ aye Hiba. Ọzae Jeẹl yọ ohwo Izrẹl he. Jeẹl ọ tha idibo Ọghẹnẹ uke, ọ dhozọ vievie he.

Eme o ru? Ẹdẹ nọ ahwo Izrẹl a je lele egbaẹmo Kenan fi ẹmo, ahwo Izrẹl a fi rai kparobọ. Nọ Sisera oletu ogbaẹmo ahwo Kenan ọ ruẹ nọ ẹmo na ọ rrorro gaga no, ọ tẹ dhẹ be gwọlọ oria nọ ọ rẹ jọ serihọ. Nọ ọ dhẹ te uwou-udhu amọ Jeẹl, Jeẹl ọ tẹ ta kẹe nọ jọ ọ ruọ eva re o dhere etẹe. Nọ Jeẹl ọ ruẹ nọ ọ wezẹ no, o te kpe ọwegrẹ yena no. Aye na ọ gudu kẹhẹ!—Ibruoziẹ 4:17-21.

Oware nọ Jeẹl o ru na u ru eruẹaruẹ Debora gba, inọ: “Jihova ọ te rehọ Sisera họ obọ aye.” (Ibruoziẹ 4:9) Emamọ oware nọ Jeẹl o ru na o wha riẹ ze nọ a ro sei aye nọ “ọ mai wo oghale evaọ usu eyae” kpobi.—Ibruoziẹ 5:24.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Jeẹl? Jeẹl yọ aye nọ a rẹ ta kẹ tao ho re o te ti ru oware nọ u fo, ọ tẹ jẹ gudu. Iku riẹ na i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ sae kpọ eware oghẹrẹ kpobi re eruẹaruẹ riẹ i rugba.

Jezibẹl

Ono họ Jezibẹl? Jezibẹl yọ aye ovie Izrẹl nọ a re se Ehab. Jezibẹl yọ ohwo Izrẹl he, yọ ọ jẹ gọ Jihova ha. Ẹdhọ ahwo Kenan nọ a re se Bale ọ jẹ gọ.

Eme o ru? Jezibẹl yọ aye nọ ọ rẹ ta họ ahwo obọ jẹ la ruọ ahwo uzou. Ọ geva wo umuo ho, yọ o re kpe ahwo. Ọ wọ egagọ Bale họ uzou be gwọlọ ru re ohwo kpobi ọ gọ Bale. Ọfariẹ-ogbe ọ tẹ jẹ da ẹkwotọ na fia keme uruemu otọtọ nana yọ abọjọ egagọ Bale na. Nọ o bi ru enana kpobi na yọ ọ be daoma epanọ o re ro ru re ohwo ọvo ọ gbẹ gọ Jihova Ọghẹnẹ uzẹme na ha.—1 Ivie 18:4, 13; 19:1-3.

Re ọ sai ru ẹjiroro omuomu riẹ na gba, o te mu eku họ ẹwọ fihọ ahwo uzou, je mu ahwo họ ekpe epanọ u je rie. (1 Ivie 21:8-16) Rekọ wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta no vẹre, o whu uwhu ọrrorro yọ a ki rie he.—1 Ivie 21:23; 2 Ivie 9:10, 32-37.

Eme ma wuhrẹ no iku Jezibẹl na ze? Jezibẹl o dhesẹ ekpehre uruemu. Ma rẹ rọ aro kele iei vievie he. Uruemu riẹ u gbo te epanọ oke kpobi nọ a te yo odẹ riẹ, oware nọ o rẹ ziọ ahwo iroro họ, ohwo nọ o wo omovuọ họ, nọ o re mu ru, nọ ọ rẹ jọ ọfariẹ-ogbe zue.

Lia

Ono họ Lia? Lia yọ aye Jekọp ọkpako. Oniọvo-ọmọtẹ riẹ ọrọ ọmaha nọ a re se Reshẹl họ ovruvrẹ riẹ.—Emuhọ 29:20-29.

Eme o ru? Lia o yẹ emezae ezeza evaọ usu emezae Jekọp na. (Rut 4:11) Reshẹl ọye Jekọp ọ gwọlọ rehọ vẹre orọnọ Lia ha. Rekọ evaọ ẹdẹ ehaa-orọo na, Leban ọsẹ emetẹ na ọ tẹ rehọ Lia nwene ẹta Reshẹl. Nọ Jekọp ọ ruẹ nọ a viẹ riẹ họ rehọ Lia, o kẹ riẹ uye gaga, ọ tẹ nyae nọ Leban oware nọ o lẹliẹ e riẹ ru oware utioye. Leban ọ ruẹ oria ovo gu ei fihọ họ, ọ tẹ ta nọ ahwo oborai a rẹ rehọ ọmọtẹ ọmaha rai kpohọ orọo taure ọrọ ọkpako ọ tẹ te nya ha. Nọ oka ovo o vrẹ no, Jekọp ọ tẹ rehọ Reshẹl tu Lia.—Emuhọ 29:26-28.

Jekọp o you Reshẹl vi Lia. (Emuhọ 29:30) Onana u ru nọ Lia o je ro ru epa kpobi nọ Jekọp o re ro you rie epanọ o you oniọvo riẹ na. Nọ Ọghẹnẹ o muẹrohọ oghẹrẹ nọ eware e rrọ kẹ Lia, ọ tẹ rọ emọ ghale iẹe. O yẹ emezae ezeza gbe ọmọtẹ ọvo.—Emuhọ 29:31.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Lia? Lia ọ jẹ hae lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹe. Dede nọ uviuwou riẹ o jọ kpoho kpoho, o vuhumu nọ Ọghẹnẹ o bi fiobọhọ kẹe. (Emuhọ 29:32-35; 30:20) Iku uzuazọ Lia i dhesẹ vevẹ nọ orọo ivruvrẹ u wo otọ họ, ere Ọghẹnẹ ọ gwọlọ e riẹ hẹ. Rekọ ọ kẹ oghẹrẹ erọo itieye uvẹ omoke jọ ọvo. Oware nọ Ọghẹnẹ ọ ma omaa riẹ no otọ avọ otọ ze họ, ọzae o re wo aye ọvo, aye o ve je wo ọzae ọvo.—Matiu 19:4-6.

▸ Re who gbe se kpahe Lia, rri uzoẹme na “Distressed Sisters Who ‘Built the House of Israel.’”
▸ Re whọ ruẹ oware nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kuvẹ re idibo riẹ a wo vrẹ aye ọvo evaọ omoke jọ, rri uzoẹme na “Does God Approve of Polygamy?”

Mata

Ono họ Mata? Mata yọ oniọvo Lazarọs avọ Meri. Aimasa a jẹ rria Bẹtani, iwhre jọ nọ ọ kẹle Jerusalẹm.

Eme o ru? Mata avọ inievo riẹ a kpekpe Jesu oma gaga. Ebaibol ọ ta nọ Jesu “o you Mata, gbe oniọvo-ọmọtẹ riẹ, gbe Lazarọs.” (Jọn 11:5) Mata o re dede erara rehọ gaga. Ẹdẹ jọ nọ Jesu ọ ziọ uwou amọ Mata, Meri ọ tẹ keria be gaviezọ kẹ Jesu, yọ Mata ọ be dhogbo epanọ o re ro there emu je ru eware efa evaọ uwou na. Mata ọ tẹ vuẹ Jesu nọ Meri ọ be rọwo fiobọhọ kẹe he. Kẹsena Jesu ọ tẹ rọ unu uwowolẹ ta kẹ Mata nọ u fo re o rri ẹme na ere he.—Luk 10:38-42.

Oke nọ Lazarọs ọ jẹ mọ, Mata avọ oniọvo riẹ ọmọtẹ a vi uwou se Jesu keme a riẹ nọ ọ sai siwi oniọvo rai. (Jọn 11:3, 21) Lazarọs o te ti whu. Ẹme nọ Mata o lele Jesu ta uwhremu na u dhesẹ nọ aye nana o wo ẹruore ẹkparomatha nọ Ọghẹnẹ ọ ya eyaa riẹ fihọ Ebaibol na. U mu rie ẹro ziezi inọ Jesu ọ sae kpare oniọvo riẹ no uwhu ze.—Jọn 11:20-27.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Mata? Mata ọ rẹ ruẹ erara ghọghọ, ọ rẹ ghọ erara gaga. Nọ Jesu ọ kẹe ohrẹ, ọ rehọ ohrẹ na. Ọ rrọ ohwo nọ o re diwi ẹme họ eva, ọ ta oware nọ ọ rọwo.

▸ Re who gbe se kpahe Mata, rri uzoẹme na “Mẹ Rọwo.”

Meri (oni Jesu)

Ono họ Meri? Meri yọ ọmọtẹ Ju nọ ọ re riẹ ọzae he oke nọ o ro yẹ Jesu. Edhere igbunu o ro dieva ọmọ Ọghẹnẹ họ.

Eme o ru? Fikinọ o wo omaurokpotọ, u no rie eva ze inọ o re ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ. Nọ Josẹf ọ sae họ otọ no, ukọ-odhiwu jọ ọ tẹ romavia kẹe jẹ ta kẹe nọ o ti dihọ o ve yẹ ọmọ nọ ọ te jọ Mesaya nọ ahwo a bi rẹro riẹ anwẹdẹ na. (Luk 1:26-33) U no rie eva ze inọ o re ru oware nọ a ta kẹe na. Nọ Meri o yẹ Jesu no, o te je yẹ emezae ene kẹ Josẹf, yọ o tẹ kawo, o yẹ emetẹ ivẹ kẹe re. Oyena u dhesẹ nọ ọ riẹ ọzae uwhremu na. (Matiu 13:55, 56) Dede nọ ọye o yẹ Ọmọ Ọghẹnẹ, ọ wọ oma kpehru ẹdẹvo ho. Ọ romakpotọ oke nọ Jesu ọ jọ otọakpọ, yọ makọ oke nọ Jesu o kpobọ odhiwu no, Meri ọ jẹ romakpotọ evaọ ukoko Ileleikristi na.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Meri? Meri yọ aye nọ o wo ẹrọwọ. Dede nọ ọmọziọ iruo Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ na ha, u no rie eva ze nọ o re ru ei. Ọ riẹ Ikereakere na lafi. Who te rri ẹme nọ ọ ta evaọ Luk 1:46-55, whọ rẹ ruẹ nọ eria Ikereakere na nọ ọ rehọ ẹme riẹ no ze i bu te udhe soso.

▸ Re who gbe se kpahe Meri, rri uzoẹme na “Oware nọ Ma rẹ Sai Wuhrẹ No Oriruo Meri Ze.”

Meri (oniọvo Mata avọ Lazarọs)

Ono họ Meri? Meri avọ Lazarọs gbe Mata inievo riẹ a kpekpe Jesu oma gaga.

Eme o ru? Uruemu Meri u je dhesẹ kẹse kẹse inọ ọ rehọ Jesu Ọmọ Ọghẹnẹ zaharo ho. Ẹme nọ ọ ta oke nọ Lazarọs o whu, u dhesẹ nọ u mu rie ẹro nọ o hae jọ nọ Jesu ọ jariẹ, oniọvo riẹ ọ hai ti whu hu. Yọ Meri ọ jọ etẹe oke nọ Jesu ọ kpare Lazarọs no uwhu ze. Ẹdẹ jọ nọ Jesu ọ ziọ uwou rai, Meri ọ tẹ jẹ gaviezọ kẹ Jesu ukpenọ o re fiobọhọ kẹ Mata ru iruo uwou. Mata ọ tẹ ta nọ oware na o kẹ riẹ uye. Rekọ Jesu o jiri Meri fikinọ ẹme Ọghẹnẹ nọ o re yo o mae riẹe oja vi eware efa.—Luk 10:38-42.

Ẹdẹ ọfa jọ, Meri o ru emamọ oware jọ kẹ Jesu. O ku “udẹ nọ u re gbo ore awere nọ o rrọ ghaghae” họ uzou Jesu gbe awọ riẹ. (Matiu 26:6, 7) Ahwo nọ a jọ etẹe a tẹ be fuọ Meri inọ ọ be raha udẹ oghaghae yena kufiẹ. Rekọ Jesu ọ thothọ riẹ, inọ: “Oria kpobi nọ a te jọ ta usi uwoma na evaọ akpọ na soso, a te ta kpahe oware nọ aye nana o ru na re rọ kareghẹhọ iẹe.”—Matiu 24:14; 26:8-13.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Meri? Meri o wo ẹrọwọ gaga. Ọ rọ egagọ Ọghẹnẹ karo. O bru ọghọ họ Jesu oma. Ọ rehọ igho buobu dẹ udẹ nọ o ro wholo iei.

Meri Magdalini

Ono họ Meri Magdalini? Meri Magdalini yọ olele Jesu nọ ọ dhẹ siọ iẹe ba ẹdẹvo ho.

Eme o ru? Meri Magdalini ọ jọ usu eyae nọ e jọ kugbe Jesu avọ ilele riẹ oke nọ a jẹ hai no oria ruọ oria nyae ta usi uwoma. Aye nana nọ ọ rẹ gboke he na ọ jọ usu ahwo nọ a jẹ rọ igho rai kuọ Jesu avọ ilele riẹ. (Luk 8:1-3) O lele Jesu bọwo oke nọ o ro zihe kpobọ odhiwu, yọ ọ jọ etẹe oke nọ a rọ kare Jesu fihọ ure kpe na. Ọ tẹ jẹ jọ usu ahwo nọ a kake ruẹ Jesu nọ ọ kparoma no uwhu ze no.—Jọn 20:11-18.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Meri? U no Meri Magdalini eva ze inọ ọ rẹ rọ igho riẹ fiobọhọ re iruo odibọgba Jesu e ruẹse nyaharo. Ọ tẹ jẹ jọ olele Jesu rite urere.

Miriam

Ono họ Miriam? Miriam yọ oniọvo Mosis avọ Erọn. Ọye họ aye ọsosuọ nọ a jọ Ebaibol na se ọruẹaro-aye.

Eme o ru? Ọruẹaro-aye nọ ọ jọ na u dhesẹ nọ ọ jẹ hae vuẹ ahwo Izrẹl oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ a yo. A jẹ kẹe adhẹẹ gaga evaọ Izrẹl. O kuomagbe ezae na so ole jiri Ọghẹnẹ oke nọ Ọghẹnẹ o ro kpe egbaẹmo Ijipti evaọ Abade Ọwawae na.—Ọnyano 15:1, 20, 21.

Nọ oke jọ o vrẹ no, Miriam avọ Erọn a te mu ẹme oyoma Mosis họ ẹta. O sae jọ nọ omorro gbe ihri-eriọ u ru rai jẹ ta eme yena. Nọ a be ta na kpobi, yọ Ọghẹnẹ ‘ọ be gaviezọ.’ Kẹsena ọ tẹ whọku Miriam avọ Erọn. (Ikelakele 12:1-9) Ọghẹnẹ ọ tẹ rọ ẹyao oti tehe Miriam, ẹsejọhọ fikinọ ọye ọ wọ ẹme na họ uzou. Nọ Mosis ọ lẹ se Ọghẹnẹ, o te siwi ei. A kwa riẹ kpobọ otafe evuẹ na re ọ rria obei edẹ ihrẹ. Nọ edẹ na e gba no, o te zihe ze.—Ikelakele 12:10-15.

A jọ oria ovo Ebaibol na ta nọ eva e dha Miriam ho fiki oware nọ Ọghẹnẹ o ru rie na. Oyena u dhesẹ nọ o kuobọrẹriẹ. Nọ ikpe buobu e vrẹ no, Ọghẹnẹ ọ ta ẹme ezi riẹ nọ ọ vuẹ ahwo Izrẹl nọ: “Me vi Mosis, Erọn, gbe Miriam karo kẹ owhai.”—Maeka 6:4.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Miriam? Iku Miriam na i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ gaviezọ kẹ ẹme nọ ma rẹ ta kẹ ibe Ileleikristi mai, gbe ẹme nọ ma rẹ ta evaọ emu rai. Ma te je wuhrẹ nọ re ma sai ru eva were Ọghẹnẹ, ma re wo omorro ho yọ ma rẹ re ihri gbe he. Iruemu nana e sai ru omai raha odẹ amọfa.

Ọmọtẹ Shulam

Ono họ ọmọtẹ Shulam? Ọ jọ ọmọtẹ nọ o wo erru gaga nọ ọ jẹ rria ẹmẹwho jọ evaọ Izrẹl, yọ ọye a mae ta kpahe evaọ obe Ebaibol nọ a se Ole nọ O Vi Ile. A jọ Ebaibol fodẹ odẹ riẹ hẹ.

Eme o ru? Ọmọtẹ-kọkọ nana nọ a se ọmọtẹ Shulam na o you ọmọzae jọ nọ ọ jọ othuru-igodẹ. Ọ rọwo lele omọfa ha ghelọ epanọ a lẹliẹ e riẹ te kẹhẹ. (Ole nọ O Vi Ile 2:16) Nọ Solomọn ovie na ọ ruẹ ọmọtẹ nana avọ erru, ọ tẹ jẹ lẹliẹe. (Ole nọ O Vi Ile 7:6) Dede nọ amọfa a jẹ ta kẹ ọmọtẹ Shulam na nọ ọ rọwo kẹ Solomọn, ọ se thahe thahe. Ọmọzae nọ ọ rrọ othuru-igodẹ na ọye ọ riẹe ẹro, ọ rọwo nọ o re lele omọfa ha.—Ole nọ O Vi Ile 3:5; 7:10; 8:6.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi ọmọtẹ Shulam? Dede nọ o wo erru gaga yọ ezae e jẹ dhẹ lele iei, o wo omorro ho. O si iroro no ọmọzae nọ ọ sa riẹ h’otọ họ fiki igho, ọkwa, hayo eme amọfa. O kru omariẹ ziezi, o gbe-ọfariẹ hẹ.

Rebeka

Ono họ Rebeka? Rebeka yọ aye Aiziki. O yẹ emezae ivẹ kẹe, odẹ rai Jekọp avọ Esọ.

Eme o ru? Rebeka o ru oreva Ọghẹnẹ dede nọ o jọ bẹbẹ. Ẹdẹ jọ nọ ọ jẹ jọ oza vo ame, ọzae jọ ọ tẹ ta kẹe nọ jọ ọ kẹe amame jọ re ọ da. Rebeka ọ tẹ nwane kẹe ame da, je vo ame kẹ ekamẹle ọzae na. (Emuhọ 24:15-20) Ọzae na yọ odibo Abraham nọ o vi no ugbo obojọ ze te gwọlọ aye kẹ ọmọzae Abraham nọ a re se Aiziki. (Emuhọ 24:2-4) Taure Rebeka ọ tẹ te nyaziọ oria oza na, odibo Abraham na ọ lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹe. Nọ ọ ruẹ nọ Rebeka ọ goma iruo yọ o re dede erara rehọ ziezi, ọ tẹ ruẹ nọ Ọghẹnẹ o yo olẹ riẹ no. Onana u dhesẹ nọ aye nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ Aiziki ọ rehọ ọna.—Emuhọ 24:10-14, 21, 27.

Nọ Rebeka o yo oware nọ odibo Abraham na ọ rọ nyaze, ọ tẹ rọwo nọ o re lele iei kpo re ọ jọ aye Aiziki. (Emuhọ 24:57-59) Uwhremu na, Rebeka o te yẹ ijime emezae ivẹ. Ọghẹnẹ ọ ta kẹe nọ ọrọ ọkpako na koyehọ Esọ ọ te gbodibo kẹ Jekọp, ejime riẹ ọmaha. (Emuhọ 25:23) Nọ Aiziki ọ jẹ gwọlọ rọ oghale nọ u te ọmọ ọkpako kẹ Esọ, Rebeka ọ tẹ jowọ kpata kpata re ọ ruẹ nọ Aiziki ọ ghale Jekọp viukpọ Esọ. Rebeka ọ riẹ nọ ere Ọghẹnẹ ọ gwọlọ e riẹ.—Emuhọ 27:1-17.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Rebeka? Rebeka o wo omaurokpotọ, ọ rẹ moyẹlẹ hẹ, yọ o re dede erara rehọ gaga. Emamọ iruemu nana i ru nọ ọ rọ jọ emamọ aye, emamọ oni, jẹ gọ Ọghẹnẹ ziezi.

▸ Re who gbe se kpahe Rebeka, rri uzoẹme na “Me re Lele ie Kpo.”

Rehab

Ono họ Rehab? Rehab yọ ogberẹ jọ nọ ọ jẹ rria okpẹwho nọ a re se Jẹriko evaọ ẹkwotọ Kenan. Rekọ uwhremu na, ọ siọ ekpehre uruemu yena ba o te mu Jihova họ ẹgọ.

Eme o ru? Oke nọ ahwo Izrẹl a vi ekiotọ ivẹ nyai rri Jẹriko, Rehab o si rai no re a siọ ae ba ekpe. Oware nọ o lẹliẹ e riẹ fiobọhọ kẹ ae họ, o yo kpahe oghẹrẹ nọ Jihova, Ọghẹnẹ Izrẹl o ro siwi ai no obọ ahwo Ijipti je siwi ai no obọ ahwo Amọ nọ a wọ ohọre bru ai.

Nọ ahwo Jẹriko a jẹ gwọlọ ekiotọ na, Rehab o si rai no, kẹsena ọ tẹ lẹ ai nọ jọ a siwi uzuazọ riẹ avọ orọ ahwo uviuwou riẹ oke nọ a te raha Jẹriko. Ekiotọ na a rowo nọ a ti ru ere otẹrọnọ o ru eware nana: Ọ rẹ vuẹ ohwo ọvo oware nọ a nyaze ti ru hu, tei te ahwo uviuwou riẹ a rẹ jọ eva uwou riẹ yọ ohwo ọvo ọ rẹ ruọ otafe he evaọ oke nọ a te wọ ẹmo ze na, o ve je thuru ufi ọwawae họ unwido riẹ re a ro vuhu uwou na. Rehab o ru eware nana kpobi o tẹ whae ze nọ tei te ahwo uviuwou riẹ a rọ zọ oke nọ ahwo Izrẹl a raha Jẹriko.

Uwhremu na, ọzae jọ evaọ Izrẹl ọ tẹ rehọ iẹe, yọ uyẹ riẹ Devidi ovie na avọ Jesu Kristi a no ze.—Joshua 2:1-24; 6:25; Matiu 1:5, 6, 16.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Rehab? Ebaibol na ọ ta nọ Rehab yọ aye nọ o wo ẹrọwọ gaga nọ ma rẹ rọ aro kele. (Ahwo Hibru 11:30, 31; Jemis 2:25) Iku Rehab i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ rọvrẹ gaga. Yọ ohwo kpobi nọ o yoẹme kẹe, ọ rẹ ghale iẹe ghelọ oghẹrẹ uzuazọ nọ o yeri evaọ oke nọ u kpemu.

▸ Re who gbe se kpahe Rehab, rri uzoẹme na “She Was ‘Declared Righteous by Works.’”

Reshẹl

Ono họ Reshẹl? Reshẹl yọ ọmọtẹ Leban, ọ tẹ jẹ jọ ayebọ Jekọp.

Eme o ru? Reshẹl o yẹ emezae ivẹ kẹ Jekọp. Emezae nana họ esẹ erua ivẹ evaọ usu erua ikpegbivẹ Izrẹl na. Ẹdẹ nọ Reshẹl ọ rọ kake ruẹ Jekọp yọ ọ be rẹrote igodẹ ọsẹ riẹ. (Emuhọ 29:9, 10) Reshẹl “o wo erru gaga.” O wo erru vi oniọvo riẹ ọkpako nọ a re se Lia.—Emuhọ 29:17.

Nọ Jekọp ọ ruẹ Reshẹl, ọ tẹ dhẹ ruọ ẹe oma. Ọ tẹ rọwo nọ o re ru iruo kẹ ọsẹ riẹ ikpe ihrẹ re ọ rehọ ọmọtẹ na. (Emuhọ 29:18) Rekọ nọ ikpe ihrẹ na e gba no, Leban ọ tẹ viẹ Jekọp họ rehọ Lia, kẹsena Leban ọ tẹ rọwo nọ Jekọp ọ rehọ Reshẹl tu Lia.—Emuhọ 29:25-27.

Jekọp o you Reshẹl avọ emezae ivẹ riẹ na vi Lia avọ emọ riẹ. (Emuhọ 37:3; 44:20, 27-29) Onana u ru nọ eyae ivẹ na i je ro vruvrẹ ivruvrẹ.—Emuhọ 29:30; 30:1, 15.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Reshẹl? Dede nọ Reshẹl ọ jẹ kaki yẹ hẹ, o fievahọ Ọghẹnẹ inọ o ti yo olẹ riẹ ẹdẹ jọ. (Emuhọ 30:22-24) Iku Reshẹl i dhesẹ vevẹ nọ orọo ivruvrẹ u wo otọ họ. Oware nọ o via evaọ uviuwou riẹ na u dhesẹ nọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ma omaa riẹ no otọ avọ otọ ze na oye o mai woma. Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ aye ọvo ọzae o re wo.—Matiu 19:4-6.

▸ Re who gbe se kpahe Reshẹl, rri uzoẹme na “Distressed Sisters Who ‘Built the House of Israel.’”
▸ Re whọ ruẹ oware nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kuvẹ re idibo riẹ a wo vrẹ aye ọvo evaọ omoke jọ, rri uzoẹme na “Does God Approve of Polygamy?”

Rut

Ono họ Rut? Rut yọ ohwo Moab nọ o no orẹwho riẹ jẹ nyasiọ edhọ nọ ọ jẹ gọ ba re ọ gọ Jihova evaọ Izrẹl.

Eme o ru? Rut o you oniọrọo riẹ nọ a re se Naomi gaga, yọ eware buobu nọ o ru i dhesẹ onana via. Oke nọ ohọo u je mu evaọ Izrẹl Naomi avọ ọzae riẹ gbe emezae ivẹ rai a te kpohọ ukane evaọ obọ Moab. Emezae na i te ti wo eyae Moab, odẹ rai Rut avọ Ọpa. Uwhremu na, ọzae Naomi avọ emezae ivẹ riẹ na a te whu. Eyae esa na ọvo i te kiọkọ.

Naomi ọ tẹ ta nọ o re tube zihe kpobọ Izrẹl keme ohọo u gbe bi mu hu evaọ obei. Rut avọ Ọpa a tẹ ta nọ a re lele iei. Rekọ Naomi ọ tẹ ta kẹ ae nọ a zihe bru imoni rai. Ere Ọpa o gine ru. (Rut 1:1-6, 15) Rekọ Rut ọ rọwo nọ ọ rẹ nyasiọ oniọrọo riẹ ba ha. O you Naomi, ọ tẹ jẹ gwọlọ nọ ọ rẹ gọ Jihova, Ọghẹnẹ nọ Naomi ọ be gọ.—Rut 1:16, 17; 2:11.

Aimava a te kpobọ Bẹtlẹhẹm, ẹwho Naomi. U kri hi, ahwo buobu a tẹ jẹ ta ẹme ezi Rut evaọ ẹwho na fiki oghẹrẹ nọ ọ jẹ rọ rẹrote Naomi, ọ tẹ jẹ gobọ iruo ziezi. Uruemu Rut o were ọzae jọ nọ o fe gaga nọ a re se Boaz. Boaz ọ tẹ jẹ kẹ Rut emu nọ avọ Naomi a rẹ re. (Rut 2:5-7, 20) Uwhremu na, Boaz ọ tẹ rehọ Rut, yọ uyẹ riẹ Devidi ovie na gbe Jesu Kristi a no ze.—Matiu 1:5, 6, 16.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Rut? Rut ọ nyase eware buobu ba fikinọ o you Naomi, o te je you Jihova. O kru obọ ga, ọ dhẹ kẹ Naomi hi, yọ o kiukeku Jihova ha makọ oke nọ eware e jọ gaga.

▸ Re who gbe se kpahe Rut, rri izoẹme na “Obonọ Whọ Nya Mẹ rẹ Nya” gbe “Emamọ Aye.”

Sera

Ono họ Sera? Sera yọ aye Abraham, oni Aiziki.

Eme o ru? Sera avọ Abraham a jẹ rria ẹwho nọ a re se Ọr nọ ọruẹriọ ọ jọ. Ọghẹnẹ ọ tẹ ta kẹ Abraham nọ ọ kwa no ẹwho na re o kpobọ ẹkwotọ Kenan. Ọghẹnẹ ọ ya eyaa kẹe nọ ọ te ghale iẹe je ru ei fihọ orẹwho ulogbo. Sera ọ rọwo nọ o re lele iei no ẹwho nọ ọ jẹ jọ reakpọ kuoma. Aye na o wo ẹrọwọ kẹhẹ. (Emuhọ 12:1-5) Ẹsejọhọ Sera ọ kpako te ikpe udhosa no evaọ oke nọ a ro no Ọr na. No umuo oke yena vrẹ, Sera avọ ọzae riẹ a te je no oria ruọ oria, yọ iwou-udhu a jẹ rria.

Dede nọ uzuazọ nọ a je yeri na o wha ẹbẹbẹ se Sera, o je lele Abraham ọzae riẹ ghele fikinọ ọ gwọlọ ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta. (Emuhọ 12:10, 15) Ikpe buobu Sera o yẹ ọmọ họ, yọ onana o jẹ kẹe uye gaga. Whaọ Ọghẹnẹ ọ ya eyaa kẹ Abraham nọ ọ te ghale emọ riẹ. (Emuhọ 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Uwhremu na, Ọghẹnẹ ọ tẹ ta gbiae nọ Sera o ti yẹ ọmọ kẹ Abraham. Yọ ere o ginẹ via. Sera o yẹ ọmọ evaọ oke nọ ọ kpako vi ohwo nọ o re yẹ no. Oke yena ọ jọ ikpe udhone-gbikpe, ọzae riẹ kọ ikpe udhusoi. (Emuhọ 17:17; 21:2-5) A te se ọmọ na Aiziki.

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Sera? Iku Sera na i wuhrẹ omai nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ siọ eyaa riẹ ba erugba ha. Oware ovo o rẹ bẹe eruo ho. (Ahwo Hibru 11:11) Yọ oghẹrẹ nọ Sera ọ rọ kẹ ọzae riẹ adhẹẹ u dhesẹ nọ re evawere e sae jọ orọo, u fo nọ aye ọ rẹ kẹ ọzae riẹ adhẹẹ.—1 Pita 3:5, 6.