Shingra Tara Gaw Gara Lam Hpe Sharin Ya Ai Kun?

“Ashu ashan ni hpe san yu u, dai ni nang hpe sharin na mara ai; ntsa malen u ni hpe san yu u, dai ni nang hpe tsun dan na ma ra ai: Shing n rai, lamu ga hpe aru yu u, shi nang hpe sharin na ra ai, nammukdara nga ni nang hpe hkai dan na ma ra ai.”​—YOBA 12:7, 8.

KADE nna shi ai shaning ni hta, hpung tang hpaji du ni hte jak ninghkrin ni gaw, hpun hte dusat ni a sharin achyin ai lam hpe teng sha hkam la wa ma ai. Shanhte gaw, arung arai nnan ni hpe shapraw na matu hte, nga da chyalu jak rai ni a atsam hpe rawt jat hkra galaw na matu, hkrung mahkrung amyu myu a hkrang nsam ni hpe hkaja nna kasi la ma ai. Dai hpe shingra tara hpe kasi la ai hpaji (biomimetics) ngu shaga ai. Lawu na ga shadawn ni hpe sawn maram ai shaloi, ‘Hkrang nsam ni a majaw teng sha shagrau hkrum ging ai wa gaw kadai kun?’ ngu tinang hkum tinang san yu u.

Nga Magwi A Hka Lashap Kaw Na Sharin La Ai Lam

Nbungli hkrang shapraw ai ni gaw, shingma gup ai nga magwi kaw na hpa sharin la lu ma ai kun? Grai sharin la lu ai. Asak ram sai shingma gup nga magwi langai gaw, tan 30 nga nna rai hpring tup htaw da ai rai htaw mawdaw langai daram li ai. Shanhte hta grai kaba ai hka lashap kap ai, grai ja ai hkum hkrang nga ai. Pe 40 galu ai ndai dusat gaw, hka npu hta alawan hpung yawt hkawm sa lu ai gaw grai laklai ai. Ga shadawn, shingma gup nga magwi langai lu sha tam ai ladat gaw, hpyi ja ai hka dusat ni a lawu kaw nna manai makai rai ntsa de hpung yawt lung wa nna, nbawp ni hpe kawut shapraw dat ai. Pe 5 kaba ai sumgawn hte bung ai dai nbawp ni gaw, hka ntsa hta nga ai nga hte hpyi ja ai hka dusat ni hpe kahkyin la ai. Dai hpang lu rim ai malu masha ni hpe sha ai.

Ja kang ai hkum hkrang nga ai ndai dusat gaw, shingwang kasha zawn magaw nna hkawm sa lu ai hpe sawk sagawn ai ni grai myit lawm ma ai. Dai gaw nga magwi a hka lashap a hkrang a majaw re ai hpe shanhte tam mu wa ma ai. Hka lashap ni a shawng maga na nhkrem ni hta nbungli sinkaw ni zawn apri sha n rai taw ai sha, tarin tarin re ai ni nga nna, zingret wa zawn ding ran nna pru taw ai.

Nga magwi hka hta hkawm sa ai shaloi, dai tarin ni gaw hka hpe ntsa de ka-aw ya ai n-gun law shangun nna, lawu de gang jahkrat ya ai n-gun hpe yawm shangun ai. Gara hku nna kun? Nga magwi gaw hka npu kaw na ntsa de ding ding hpung yawt lung wa yang pyi, dai tarin ni gaw hka hpe hka lashap ntsa chyai gayin shangun nna, n-gun jaw ya ai lam shi laika langai (Natural History) hta sanglang da ai. Hka lashap a shawng maga na nhkrem gaw apri sha rai taw na nga yang, hka gaw hka lashap a hpang maga hta hka hpung wai ni byin nga na rai nna, hka hpe ntsa de ka-aw ya ai n-gun n nga ai majaw, shingwang kasha zawn magaw nna hkawm sa lu na n re.

Ndai tam mu ai lam kaw na gara hpe tatut akyu jashawn lu na kun? Dai hpe yu nna galaw da ai nbungli sinkaw ni gaw, nbung lam hpe galai shai na matu sinkaw kachyi mi (sh) kaga jak rai ni sha ra na zawn rai nga na re. Dai zawn re ai sinkaw ni gaw, grau shimlum nna garam lajang na matu, hkang zing na matu loi na re. Kade n na yang “shingma gup nga magwi a hka lashap hta nga ai tarin zawn re ai ni lawm ai jet nbungli kaba ni hpe mu lu wa na masa nga ai” lam, sak hkrung shamawt jak hpaji du re ai Jawn Lawn sawn maram da ai.

Panglai Hkru Du A Sinkaw Hpe Kasi La Ai Lam

Nbungli sinkaw ni gaw, u sinkaw ni hpe kasi la da ai re. Raitim, nau n na shi ai aten ni hta, jak ninghkring ni gaw u ni a sinkaw hpe kasi la nna nbungli sinkaw ni hpe grau madang tsaw hkra galaw wa ma ai. “Hpalawrida dakkasu kaw na sawk sagawn ai ni gaw, panglai hkru du a lawan ladan pyen lu ai, npu de dinghkren pyen yu lu ai hte lahta de ding ding pyen lu ai atsam ni hpe kasi la nna, tsan tsan kaw na hkang lu ai nbungli hkrang kasha hpe shachyaw wa ma ai” ngu New Scientist magazin hta tsun dan da ai.

Panglai hkrudu ni a magaw lu, hpyan lu ai sinkaw ni hte nbung hta pyen hkawm ai lam gaw grai laklai ai. Magaw lu, hpyen lu ai ndai sin kaw hpe kasi la da ai “letma 24 nga ai nbungli hkrang kasha hta, sinkaw ni hpe shamu shamawt shangun ai nhprang ni hpe hkang na matu, kachyi sha law ai jak langai hpe lang da ai” ngu dai magazin hta tsun da ai. Grai hkrak hkra hkrang shachyaw da ai ndai sinkaw ni a majaw, dai nbungli gaw htap grai tsaw ai nta a lapran pyen lu, dinghkren yu lu ai. Dai majaw, mare kaba ni hta dadu (chemical) (sh) shingra laknak ni hpe tam ai shaloi, dai zawn hkang loi ai madang tsaw nbungli ni hpe lang na matu, mungdan langai na majan hte seng ai uhpung gaw myit lawm nga ai.

Shingnyen A Lagaw Hpe Kasi La Ai Lam

Masha ni gaw, ga ntsa na dusat ni kaw na mung grai law hkra sharin la lu ai. Ga shadawn, shingnyen ni gaw shakum hkan kap hkawm lu nna, nta magaw ni hkan mung nda hku kap nga lu ai. Ndai dusat a mauhpa atsam a majaw, Chyum Laika prat na masha law law pyi chye wa ma ai. (Ga Shagawp 30:28) Shingnyen gaw, ginding ga a gang n-gun hpe ninghkap nna nga lu ai gaw hpa majaw kun?

Apri sha re ai man hta shingnyen ni kap nga lu ai gaw, shanhte a lagaw lahpan hta nga ai grai kaji ai amun ni a majaw re. Lagaw kaw na naw ni n pru ai. De a malai, grai kaji ai mawlichyu n-gun hpe shanhte akyu jashawn ma ai. Banda-wa n-gun (Van der Waals forces) ngu shaga ai n-gun kya ai gang n-gun a majaw, shanhte tsap nga ai man hte lagaw kaw na mawlichyu ni kap mat ai. Law malawng hku nga yang, ginding gang n-gun gaw, n-gun kya ai dai n-gun hta na, gang n-gun grau law ai. Dai majaw she masha ni gaw, hpa n lawm ai sha shakum ntsa de n lu lung ai re. Raitim, shingnyen ni gaw, shakum ni hpe hkra dat ai shaloi, lagaw lahpan hta nga ai amun ni bra mat nna noi kap lu nga ai. Dai shaloi hkying hku law ai Banda-wa mawlichyu n-gun ni pru wa nna, shingnyen a hkum hkrang hpe atsawm hkang da lu ai.

Ndai tam mu wa ai lam hpe gara hku akyu jashawn lu ai kun? Shingnyen a lagaw lahpan hpe kasi la nna galaw da ai arai ni hpe, gaw shakap mai ai magyep a malai akyu jashawn mai ai. Dai gaw shakap mai ai magyep hpe mung, shingra tara hpe kasi la nna galaw da ai re. * Shingnyen a lagaw lahpan hta nga ai amun hpe kasi la da ai, gaw shakap mai ai magyep gaw “dadu gaw shakap mai ai magyep n mai lang ai tsi tsi lam ni hta” grai akyu rawng ai ngu ai, sawk sagawn ai marai langai a ga hpe, The Economist Journal hta bai lakap da ai.

Shagrau Hkrum Ging Ai Wa Gaw Kadai Kun?

Myu sha nbungli hte lamu hpungtang up hkang hpung gaw, n-gaw gawk zawn lagaw law law kap ai jak (multilegged robot) hpe galaw nga ma ai. Hkrung kanu kaba zawn dingbai dingna lam ni hpe tawt lai lu shangun ai lagaw kru lawm ai rai hpai jak hpe gaw Hpinlan kaw na jak ninghkring ni galaw nga ma ai. Kaga sawk sagawn ai ni mung, marau si a hpaw lu, pat lu ai asep hpe kasi la nna kahtap galam ni lawm ai palawng design ni hpe galaw wa ma ai. Mawdaw shapraw ai hpaga hpung langai mung, sutdek nga hpe kasi la nna mawdaw langai hpe nbung ninghkap n-gun yawm htum ladat hte galaw nga ma ai. Dai sha n-ga, kaga sawk sagawn ai ni gaw, grau tsang nna ngang ai, pala n waw ai palawng galaw na matu, ja ai ahpyi nga ai, nga ni hpe hkaja nga ma ai.

Grai kaja nna hkrang shapraw lu ai rai ni hpe shingra tara kaw na lu la ai majaw, tam sawk sagawn ai ni gaw, amyu grai hkum ai nsoi nsa lai ladat hte seng ai lam law law hpe mahkawng lu wa ai. Hpung tang hpaji du ni gaw, “hkrang (design) hte seng ai manghkang ni hpe hparan” lu hkra, dai mahkawng da ai lam ni hpe akyu jashawn lu ai lam hpe The Economist magazin hta tsun da ai. Mahkawng da ai shara hta zing da ai shingra tara lai ladat ni hpe, “nsoi nsa hte seng ai lam hpe madu ai ahkaw ahkang ni” ngu shaga ai. Law malawng hku nna, hkrang shachyaw na ahkang lu da ai wa gaw, myit lu ai lam nnan (sh) jak rai nnan langai hpe upadi hku na jahpan bang da ai wa (sh) hpaga hpung langai re. Nsoi nsa hte seng ai lam hpe madu ai ahkaw ahkang galaw da ai ndai lam ni hpe The Economist magazin hta ndai hku tsun da ai: “‘Nsoi nsa hte seng ai lam hpe madu ai ahkaw ahkang ni’ hpe, nsoi nsa kasi la ai hte seng ai lam ngu shaga ai. Dai gaw, shingra tara sha hkrang madu re ai hpe sawk sagawn ai ni ahkyak shatai tsun nga ma ai re.”

Shingra tara gaw, grai kaja nna laklai ai ndai lam ni hpe gara kaw na lu la ai kun? Shingra tara hta dan dawng nga ai grai kaja ai ndai hkrang ni gaw, shaning wan hku nna lam amyu myu hte sinda masa hku galai shai wa ai ngu sawk sagawn ai ni sawn la na re. Raitim, kaga sawk sagawn ai ni gaw dai hpe myit n hkrum ma ai. 2005 ning hta shapraw ai The New York Times magazin hta, grai kaji ai hkrung kanu ni hpe sawk sagawn ai hpaji du Maike Bihi gaw ndai hku ka wa ai: “[Shingra tara hta nga ai] hkrang a laklai ai hkrang nsam gaw asan sha rai nna, kam mai ai ndai lam hpe madun ai: lama ma gaw, hkaipyek hte bung, hkaipyek zawn hkawm, hkaipyek zawn ngoi taw yang, dai hpe hkai pyek ngu sha sawn la da ra ai.” Bihi gaw gara hku sawn la da ai kun? “Hkrang nsam hta grai danleng ai lam nga yang, dai hpe n chye masu su ai baw n galaw ging ai.”

Grau shimlum nna grau kaja ai atsam nga ai nbungli hpe, hkrang shapraw ai jak ninghkring hpe teng sha shagrau ging ai. Dai zawn sha, lam amyu myu hku mai lang ai pat-ti (ningma hkyawp sumpan), grau hpun pyaw ai bu hpun palawng (sh) grau kaja ai mawdaw amyu mi hpe hkrang shachyaw lu ai wa mung, shagrau hkrum ging ai. Marai langai ngai hkrang shachyaw da ai design hpe kasi la nna htuk shapraw ai wa gaw, mi na hkrang shachyaw da ai wa hpe n shagrau ai nga yang, tara tawt lai ai wa hku nna mu mat chye ai.

Rai yang, shingra tara a hkrang hpe ni dik htum kasi la nna, grai yak ai jak rai hte seng ai manghkang ni hpe hparan nga ai hpaji du ni gaw, npawt nhpang kaw na nyan hpaji hte hkrang shachyaw da ai wa hpe shagrau na malai, nyan hpaji n rawng ai sinda masa hpe shagrau ai gaw, lachyum rawng ai ngu shadu ai kun? Kasi la nna shapraw na matu pyi, nyan hpaji rawng ai hkrang shachyaw ai wa nga ra ai nga yang, npawt galaw da ai wa hte seng nna gaw gara hku kun? Teng sha shagrau hkrum ging ai wa gaw kadai kun? Grai ram ai hpaji du kun? (sh) Shi a hpaji hpe kasi la ai wa kun?

Htap Htuk Rap Ra Ai Ga Hpungdim

Shingra tara hta dan dawng nga ai hkrang nsam ni hpe sawn maram ngut ai hpang, nyan hpaji rawng ai ni law law gaw Shakawn Kungdawn sara a ndai ga ni hpe myit hkrum ma ai: “Yehowa e, na a amu gade law Ia nga a hka! Nang mahkra hte hpe, hpaji hte galaw nu ai; Aga gaw, nang hpan da ai arai hte hpring nga ai.” (Shakawn 104:24) Chyum Laika ka ai wa re ai Pawlu mung dai hpe myit hkrum nna ndai hku ka wa ai: “Karai Kasang gaw shanhte hpe madun dan ma nu ai majaw, Karai Kasang hpe chye chyang mai ai lam gaw, shanhte hta e dan leng wa sai. Shabyin da ai arai ni hpe tau yu yang, ginding aga lat kaw nna shi a marai nsam ngu ai, htani htana atsam hte Karai Kasang shingyan gaw, leng leng a dan nga ai.”​—Roma 1:19, 20.

Raitim, Chyum Laika hpe hkungga nna Karai Kasang hpe kam ai myit nga ai ni gaw, Karai Kasang gaw shingra tara a mauhpa lam ni hpe hpan na matu, sinda masa hpe akyu jashawn wa ai rai na re ngu tsun ma ai. Raitim, Chyum Laika hta gara hku sharin ya ai kun?

[Lawu Matsing]

[Kadun dawk]

Shingra tara gaw grai kaja nna law la ai myit mang lam ni hpe gara hku lu la wa ai kun?

[Kadun dawk]

Nsoi nsa hte seng ai hkrang shapraw ai madu ahkaw ahkang lu ai wa gaw kadai rai ging ai kun?

[Lawk/Sumla]

Kasi la nna shapraw na matu pyi, nyan hpaji rawng ai hkrang shachyaw ai wa nga ra ai nga yang, npawt galaw da ai wa hte seng nna gaw gara hku kun?

Hkang loi ai ndai madang tsaw nbungli gaw panglai hkru du a sinkaw hpe kasi la da ai re.

Shingnyen a lagaw gaw galoi mung san seng ai. Lagaw hkang mung n hkang ai. Kap noi n mai ai palat-satit amyu mi hta lai nna gara shara kaw mi raitim, n-gun n shadat ra ai sha kap lu ai, gaw lu ai. Sawk sagawn ai ni gaw dai hpe kasi la na matu shakut ma ai.

Sutdek nga a hka ninghkap n-gun shayawn ya ai hkrang nsam gaw, mawdaw amyu mi hpe hkrang shapraw na matu myit lu shangun wa

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Lawk/Sumla]

Hkrun Lam Gara Hku Sa Ra Na Hpe Chye Ai Ni

Dusat law law hta mungkan grup hkrun lam tam nna hkawm sa let shanu nga lu ai machye machyang nga ma ai. Ga shadawn lahkawng hpe dinglik yu ga.

◼ Kagyin Ni A Hkrun Lam Hkang Lu Ai Atsam Malu masha tam hkawm ai kagyin ni gaw shanhte a tsip de gara hku bai wa lu ma ai kun? Kagyin nkau gaw sama ni tawn da nna masat ni galaw da ai sha n-ga, tsip hpe aloi sha mu tam mai ai hkang ni hpe galaw na matu ga sawn hpaji (geometry) hpe akyu jashawn ai lam Bri-ting mungdan na sawk sagawn ai ni tam mu wa ma ai. Ga shadawn, jahten shaza chye ai hpan amyu mi re ai kagyin gaw “shi a tsip kaw nna digari 50, digari 60 garan nna lam nshe ni galaw mat ai” ngu New Scientist magazin hta tsun da ai. Dai hte seng nna lak lai ai lam gaw hpa kun? Kagyin langai gaw tsip de bai wa nna lagaw hkang tawn da ai lam nshe de du ai shaloi, machye machyang hte shi a tsip de lam n shai ai sha ding ding du mat ai. “Kagyin ni gaw lam nshe hte seng ai ga sawn hpaji hku nna hkrun lam dingyang dingran nna atsawm sa lu ai. Laksan hku nna, hkrun lam lahkawng hte sa ai aten hta re. Dai hku nna lam shut ai majaw, ma mat na n-gun atsam hpe shayawm ya lu ai” ngu magazin sumhpa hta tsun da ai.

◼ U A Hkum Kata Hta Nga Ai Hpri Sharaw U law law gaw lamu marang masa gara hku mi nga ai raitim, grai tsan ai shara de atsawm sha pyen lu ma ai. Gara hku nna kun? U ni gaw, mungkan hpri sharaw gang lu ai shangwang hpe maju jung lu ai atsam nga ai lam sawk sagawn hpaji du ni chye wa ma ai. Raitim, mungkan “hpri sharaw gang lu ai shangwang lam ni gaw shara mi hte shara mi n bung ai majaw, galoi shagu gaw dingdung maga de n lu madun ai” lam Science shi laika hta tsun da ai. Gara lam gaw u ni hpe jaw ai hkrun lam hte pyen lu shangun ai kun? U ni gaw shanhte a hkum kata na hpri sharaw hpe jan hte hkan nna htap htuk ai hku galai shai lu ai atsam nga na masa nga ai. Let-ti-tut, lamu marang hte maren jan shang ai shara galai shai mat nna u ni gaw “laning mi a aten ladaw hpe madun dan ai shingra akying” a majaw dai zawn galai shai lam ni hte maren htap htuk ai hku galaw ai rai na re ngu sawk sagawn ai ni sawn la ai lam Science shi laika hta tsun da ai.

Kadai gaw kagyin hpe ga sawn hpaji sharin ya wa ai kun? Kadai gaw u ni hpe hpri sharaw, shingra ahkying hte dai ni kaw na lu ai lam ni hpe chyena lu ai atsam nga ai bawnu jaw wa ai kun? Machye machyang n nga ai sinda masa kun? Shing nrai, machye machyang nga ai Hpan Da Madu langai kun?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004