Nasyaiwe 1935 taoninĩ ya Darlaston, ĩla yĩ kĩsionĩ kya England kĩtawa Nthĩ Nziũ (Black Country), nũndũ tene kweethĩawa na syũki yingĩ yiũ yĩla yaumaa makambuninĩ maingĩ ala maĩ kũu. Nĩ na myaka ta ĩna asyai makwa nĩmambĩĩie kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ sya Yeova. Ndivikya myaka 14 ũu, ndyaĩ na nzika kana Ngũsĩ syamanyĩasya ũla w’o, na kwoou navatisiwe 1952 nĩ na myaka 16.

Ĩvindanĩ o yĩu, nĩnambĩĩie kũthũkũma kambuninĩ nene yaseũvasya mĩio ya wĩa na syĩndũ sya ngalĩ ndyenda kũmanyĩw’a wĩa. Namanyĩaw’a wĩa wa kalanĩ wa kambuni, na nĩnaũtanĩaa mũno.

Ĩvinda yĩmwe, mũsyaĩĩsya ũmwe wa kũthyũlũlũka nĩwanthokisye nambĩĩe kũtongoeasya Ĩmanyĩsyo ya Ĩvuku ya Kĩkundi ya katĩkatĩ wa kyumwa kĩkundinĩ kya mũsyĩ, taoninĩ ya Willenhall. Ĩndĩ ve ũndũ wanzaanĩasya. Ĩvindanĩ yĩu naendaa ikundinĩ ilĩ. Katĩkatĩ wa kyumwa naendaa kĩkundinĩ kĩ vakuvĩ na vala nathũkũmĩaa taoninĩ ya Bromsgrove, ĩla yĩ kĩlomita vakuvĩ 32 (maili 20) kuma mũsyĩ. Ĩndĩ yĩla nenũka wikendi, naendaa kĩkundinĩ kĩla kyaĩ Willenhall.

Nũndũ nĩnendaa kũkwata mbau ũseũvyo wa Yeova, nĩneetĩkĩlile kĩanda kĩla nanengiwe nĩ mũsyaĩĩsya ũsu wa kũthyũlũlũka, o na kau kwĩka ũu nĩkwatumie nĩtia wĩa natanĩaa mũno. Kũmũeka Yeova alũngalye nzĩa yakwa nĩkũtumĩte nĩtanĩa moathimo maingĩ, na ndyaaĩsa kwĩlila nongi.

Nĩ Kĩkundinĩ kya Bromsgrove nĩnakomanie na mwĩĩtu-a-asa mwanake wĩtawa Anne, ũla wendete mũno maũndũ ma kĩ-veva. Twatwaanie 1957, na nĩtũtanĩĩte ianda mbingĩ ta ũvainia wa kĩla ĩvinda na wa mwanya, wĩa wa kũthyũlũlũka, na ũthũkũmi wa Mbetheli. Anne nũtumĩte nĩthĩwa na ũtanu mwingĩ.

Mwaka wa 1966, nĩtwatanĩie mũno kwĩtwa kĩlasinĩ kya 42 kya Ngileati. Twamina sukulu twatũmiwe nthĩ yĩ Africa yĩtawa Malawi, ĩla aingĩ mamĩtaa nthĩ ya andũ me ngoo nzeo nũndũ nĩmendete kũthokya aeni. Ĩndĩ kĩla tũteesĩ nĩ kana mayesaa kũtũthokya kwa ĩvinda yĩasa.

Twavikie Malawi Ĩtukũ 1, Mwei wa 2, 1967. Ĩtina wa kũmanyĩw’a kĩthyomo kya kũu kwa ĩvinda ya mwei mũima, nĩtwambĩĩie wĩa wa kũthyũlũlũka nĩ mũsyaĩĩsya wa kĩvalo. Twaĩ na ngalĩ mũthemba wa Kaiser Jeep, ĩla andũ amwe masũanĩaa no yĩsĩle kĩla vandũ, o na mbũsĩnĩ. Ĩndĩ ũu ndwaĩ w’o, yesĩlaa o kũla kũte kũliku. Mavindanĩ amwe twekalaa nyũmbanĩ sya ndaka ikitĩtwe na nyeki, ila ĩvindanĩ ya mbua yaĩ no nginya twĩkĩe kyandalũa kĩalanĩ nũndũ nĩsyauasya. Ũsu ndwaĩ mwambĩĩo mũseo wa wĩa witũ wa ũmisonalĩ, ĩndĩ nĩtwesie kũwenda mũno!

Mweinĩ wa 4 nĩnamanyie silikalĩ nĩtonya kũtũetee thĩna. Mũthenya ũmwe nĩneewie letiũnĩ ũneeni wa mũsumbĩ wa Malawi weetawa Dr. Hastings Banda. Avangie kana Ngũsĩ iyaĩvaa koti na nĩsyavĩngĩĩsaa silikalĩ. Kũneena ũw’o, ũsu w’onthe waĩ ũvũngũ. Nĩtweesĩ twameneawa kũlea kwĩlikya siasanĩ, na mũno mũno kũlea kũthooa kaati sya kwĩyĩandĩkĩthya na kyama kya kĩ-siasa.

Ta Mweinĩ wa 9, ĩkaseti ya maũvoo nĩyawetie kana mũsumbĩ avangaa ana-a-asa maitũ nĩmaetete ithokoo kĩla vandũ. Ĩvinda yĩmwe e ũmbanonĩ wa kĩ-siasa nĩwatangaasie kana silikalĩ yake nĩyavangĩte kwosa ĩtambya ya mĩtũkĩ ya kũkũna maluvuku wĩa wa Ngũsĩ. Na ĩndĩ wĩa witũ wakũnwa maluvuku Matukũ 20, Mwei wa 10, 1967. Ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa ũu, asikalĩ na maovisa ma ovisi ũla wathĩnĩkĩaa ala meũthama nĩmavikie ovisinĩ wa ũvonge mokĩte kũũvinga na maikũa amisonalĩ nthĩ ĩsu.

Ĩtina wa kwĩkala yela mĩthenya ĩtatũ, tweeiwe nĩtume nthĩ ĩsu tũthi nthĩ ya Mauritius, ĩla yaũngamĩwe nĩ Britain. Ĩndĩ twavika Mauritius, silikalĩ ndyaĩ ĩtwĩtĩkĩlya kwĩkala kũu ta amisonalĩ. Kwoou nĩtwatũmiwe Rhodesia (oyu yĩtawa Zimbabwe). Twavika kũu, nĩtweethĩie ovisa ũmwe mũng’endu  wa ovisi wa ala mathĩnĩkĩaa ala meũthamĩĩa kũu, na atũvata tũilika. Atũtavisye: “Nĩmũnalũngilw’e Malawi. Nĩmwavatwa kwĩkala Mauritius, na yu mwooka kũũ nũndũ vai vangĩ mũthi.” Anne eew’a ũu ambĩĩie kũĩa. Tweew’aa ta vate mũndũ ũkũtwenda! Ndatĩkanĩ ĩsu, nendaa kũsyoka mũsyĩ England. Mũthya, maovisa ma ovisi ũla wathĩnĩkĩaa ala meũthama nĩmatwĩtĩkĩlilye kwĩkala ovisinĩ wa ũvonge ũtukũ ũsu, na ũnĩ ũũngĩ tũilivoti movisinĩ moo. Twanoete mũno, ĩndĩ nĩtwaendeeie kũtia maũndũ mokonĩ ma Yeova. Ũnĩ wake masaa ma mũthenya, nĩtwaseng’ie mũno yĩla twanengiwe mwanya wa kwĩkala ta aeni nthĩ ĩsu. Ndikolwa nĩ ũndũ neewie mũthenya ũsu; natiiwe nde na nzika kana Yeova nĩwalũngalĩtye nzĩa yitũ.

Nĩ ovisinĩ wa Zimbabwe, nĩnanengiwe kĩanda kya kũthĩnĩkĩa maũndũ nthĩ ya Malawi na Mozambique ndithũkũmana na Mũvĩa wa Ũthũkũmi. Ana-a-asa ma Malawi mathĩnaw’a mũno vyũ. Wĩa ũmwe natethasya nĩ kũalyũla livoti ila syatũmawa nĩ asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko ma Malawi. Mũthenya ũmwe ndithũkũma ũtukũ nĩnaĩie mũno ĩtina wa kũsoma ũndũ ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma kũu manyamaaw’a mũno wĩana. * Ĩndĩ o na vailye ũu, nĩnakiitiwe mũno nĩ ũĩkĩĩku, mũĩkĩĩo, na wũmĩĩsyo woo.—2 Ako. 6:4, 5.

Nĩtweekie kyonthe kĩla tũtonya tũĩkĩĩthye ana-a-asa ala matiiwe Malawi na ala angĩ makĩĩe Mozambique nũndũ wa kũthĩnw’a, nĩmakwata lĩu wa kĩ-veva. Kĩkundi kya aalyũli ma kĩthyomo kya Chichewa, kĩla kĩneenawa mũno nthĩ ya Malawi, nĩmathamĩĩie mũũndanĩ mũnene wa mwana-a-asa ũmwe nthĩ ya Zimbabwe. Mwana-a-asa ũsu nĩwamakĩie nyũmba na movisi. Me vau, nĩmaendeeie na wĩa woo wa vata wa kũalyũla mavuku.

Nĩtweekie mũvango asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko ma Malawi mokae Zimbabwe kĩla mwaka kwondũ wa ũmbano wa kĩvalo ũla weekawa na kĩthyomo kya Chichewa. Mooka nĩmanengawe maũvoo ala maumaw’a maũmbanonĩ manene. Masyokethya Malawi nĩmeekĩaa kĩthito maneenee maũndũ asu na ana-a-asa na eĩtu-a-asa mũno ũndũ matonya. Mwaka ũmwe nĩtweekie mũvango kwĩthĩwe na Sukulu ya Ũthũkũmi wa Ũsumbĩ nĩ kana asyaĩĩsya asu me ũkũmbaũ mooka Zimbabwe mekĩwe vinya.

Mwei wa 2, 1975, nĩnathokeie Ngũsĩ sya Malawi ila syakĩĩe Mozambique na syekalaa kambinĩ. Ana-a-asa asu mayatiĩtwe ĩtina nĩ ũseũvyo wa Yeova, na ũndũ ũmwe meekĩte nĩ kwĩthĩwa na mũvango mweũ ũla waĩ ũnambĩĩw’a wa kũseũvya nzama ya atumĩa. Atumĩa asu eũ nĩmavangĩthĩtye maũndũ maingĩ ma kĩ-veva, ta kumya maũvoo ma andũ onthe, kũneenea ĩandĩko ya kĩla mũthenya na Mũsyaĩĩsya, o na kwĩka maũmbano manene. O na nĩmavangĩte kambi isu o ũndũ maũndũ mavangĩthaw’a ũmbanonĩ mũnene, ta kwĩthĩwa na mĩvĩa ya ũtheu, kũaa lĩu, na ũseseei. Yeova nĩwaathimĩte ana-a-asa asu aĩkĩĩku mũno nũndũ nĩmavotete kwĩanĩsya maũndũ maingĩ. Naumie kũu nĩkĩĩtwe vinya vyũ.

Twangĩe mwaka wa 1980, ovisi wa Zambia nĩwambĩĩie kũũngamĩa maũndũ nthĩ ya Malawi. Ĩndĩ no nasũanĩaa mũno ĩũlũ wa ana-a-asa ma nthĩ ĩsu, na nĩnavoyaa kwondũ woo. O na angĩ aingĩ nĩmeekaa ũu. Nũndũ naĩ Kamitiinĩ ya Ovisi wa Ũvonge wa Zimbabwe, mavinda kwa mavinda nĩnakomanaa na ana-a-asa ala meethĩawa matũmĩtwe nĩ ovisi ũla mũnene, vamwe na ana-a-asa angĩ me na ianda ma Malawi, South Africa, na Zambia. Kĩla ĩvinda twakomana tweekũlasya ĩkũlyo yĩĩ, “Nĩ kyaũ tũtonya kwĩka tũtetheesye ana-a-asa ma Malawi mũnango?”

O ũndũ ĩvinda yavĩtie, now’o ana-a-asa maekie kũthĩnw’a mũno. Ana-a-asa amwe makĩĩe nthĩ ingĩ nĩmambĩĩie kũsyoka Malawi o kavola kwa kavola, namo ala matw’ĩte kwĩkala, o kavola kwa kavola nĩmaekie kũthĩnw’a mũno ta tene. Nthĩ ila syathyũlũlũkĩte Malawi syaĩ inambĩĩa kũeka Ngũsĩ itavany’e na iyĩka maũmbano, o na nĩsyavetete isiĩĩi. O nayo nthĩ ya Mozambique nĩyeekie ũu mwaka wa 1991. Ĩndĩ tweekũlasya-ĩ, ‘Syo Ngũsĩ sya Malawi ikakwata ũthasyo ĩndĩĩ?’

Maũndũ nthĩ ya Malawi nĩmaalyũkile, na mwakanĩ wa 1993 silikalĩ yavetanga maluvuku ala yeekĩĩe Ngũsĩ. Kavinda kakuvĩ ĩtina wa vau, nĩnakomanie na misonalĩ ũmwe ũla wangũlilye atĩĩ, “Nũũsyoka Malawi?” Ĩvindanĩ yĩu naĩ na myaka 59 na kwoou namũsũngĩie namwĩa, “Aiee, nĩ mũkũũ mũno!” Ĩndĩ mũthenya o ũsu nĩtwakwatie ũtũmani kuma Nzamanĩ Ĩla Ĩtongoesye ĩtũtavĩtye tũsyoke ku.

Nĩtwendete mũno kĩanda kĩla twaĩ nakyo Zimbabwe, na kwoou ũsu waĩ ũtwi wĩ vinya mũno. Tweew’aa twavikie mũsyĩ. O na nĩtwakwatĩte anyanya ma mwanya mũno. Nzama Ĩla Ĩtongoesye yatwĩie tũkenda no tũendeee na kĩanda kitũ Zimbabwe. Kwoou twaĩ o tũtonya kwĩnyuvĩa nzĩa ĩla tũkũatĩĩa, na tũyĩkala Zimbabwe. Ĩndĩ nĩlilikanaa ndisũanĩa ũndũ Avalaamu na Sala matiie mũsyĩ woo me akũũ, vala meew’aa me eanĩe, nĩ kana maatĩĩe mwĩao wa Yeova.—Mwa. 12:1-5.

Nĩtwatwie kũatĩĩa kĩla ũseũvyo wa Yeova watũkũlĩtye twĩke na twasyoka Malawi twĩ Ĩtukũ 1, Mwei wa 2, 1995, myaka 28 nda kuma twavika Malawi ya mbee. Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge nĩyaseũviw’e na ala maĩ vo ninyie na ana-a-asa angĩ elĩ. Ĩtina wa kavinda nĩtwambĩĩie kũvangĩthya maũndũ ĩngĩ nthĩ ĩsu.

Nĩ ũathimo mũnene kwona ũndũ Yeova ũtumĩte wĩa nthĩ ya Malawi wĩana na mĩtũkĩ! Ũtalo wa atavany’a nĩwongelekile na mĩtũkĩ kuma ta 30,000 mwakanĩ wa 1993, nginya mbee wa 42,000 mwakanĩ wa 1998. * Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyatũnengie lũũsa wa kwĩka mĩvango ya kwaka ovisi mweũ wa ũvonge nĩ kana tũthĩnĩkĩe wĩa mwingĩ ũla waĩ nthĩ ĩsu. Nĩtwathooie kĩtheka kya eka 30 (12 hectares) taoninĩ ya Lilongwe, na nanyuvwa nĩthĩwe kamitiinĩ ya maũndũ ma myako.

Mwana-a-asa Guy Pierce, ũla waĩ Nzamanĩ Ĩla Ĩtongoesye, nĩwe waumisye ũvoo wa kũnengane mwako ũsu mweũ kwa Yeova twĩ Mwei wa 5, 2001. Ana-a-asa mbee wa 2,000 ma nthĩ ĩsu maĩ vo na aingĩ moo meethĩĩtwe me avatise kwa ĩvinda ya myaka mbee wa 40. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu aĩkĩĩku nĩmoomĩĩtye kũthĩnw’a mũno kwa myaka mingĩ yĩla wĩa witũ wakũnĩtwe maluvuku. O na kau mayaĩ na syĩndũ mbingĩ sya kĩ-mwĩĩ, maĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu na maĩ na ngwatanĩo nzeo vyũ na Yeova. Na nĩmatanĩie mũno kũtembea Mbetheli yoo nzaũ. Kĩla vandũ mathi, meew’ĩkaa mayina mbathi sya Ũsumbĩ o ũndũ andũ ma Africa mainaa mwalĩ, na kĩu kyatumie ũmbano  ũsu wĩthĩwa new’o wa mwanya vyũ naaona. Ũndũ ũsu waĩkĩĩthisye nesa vyũ kana Yeova nũathimaa ala maendeea kũlũmany’a nake o na matatwa.

Ĩtina wa mwako wa ovisi wa ũvonge kũthela, nĩnatanĩie kwambĩĩa kũnengawe ianda sya kũthi kũnengane Nyũmba sya Ũsumbĩ kwa Yeova. Ikundi sya Malawi nĩsyatethekete nĩ mũvango wa kwaka na mĩtũkĩ Nyũmba sya Ũsumbĩ isionĩ ila ite ũkwati mwingĩ. Mbeenĩ, ikundi imwe syoombanĩaa ivandanĩ iseũvĩtw’e na mĩsandũkũ. Ana-a-asa matũmĩaa nyeki kũkita na maseũvĩtye ivĩla ndaasa sya ndaka. Ĩndĩ yu nĩmeekĩaa kĩthito makomba mavali na maimavĩvĩsya itundulunĩ (ndumbĩanĩ), na maimatũmĩa kwaka nyũmba mbanake. Ĩndĩ ana-a-asa moonaa nĩ kavaa makatũmĩa ivĩla ndaasa Nyũmbanĩ sya Ũsumbĩ vandũ va kĩvĩla kĩmwe kĩmwe nũndũ o tondũ andũ aingĩ maasya, Ndũkosa mwanya wa kũsongea mũndũ ũngĩ ũmwe!

O na ĩngĩ, nĩndanĩĩte kwona Yeova aitetheesya andũ kwĩana kĩ-veva. Kĩla kyandanĩthasya mũnango nĩ ana-a-asa amũika ma Africa nũndũ nĩmeethĩawa meyumĩtye na ngenda matetheesye, na nĩmakwatie ũmanyi na mĩtũkĩ kwĩsĩla maũndũ ala mamanyĩaw’a nĩ ũseũvyo wa Yeova na mawĩa ala matethasya. Kĩu nĩkyamatetheeisye meethĩwa matonya kũthĩnĩkĩa ianda mbingangĩ Mbetheli na ikundinĩ. O na ĩngĩ, ikundi nĩsyalũlũmĩĩilw’e nĩ asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko ma kũu ala manyuvĩtwe, na aingĩ moo nĩmatwaanĩte. Ana-a-asa asu na iveti syoo nĩmanyuvĩte kũmũthũkũma Yeova ĩvinda yonthe na makeyĩima kwĩthĩwa na syana, o na kau kwosana na kĩthĩo kyoo andũ mekwatasya ala matwaana methĩwe na syana, na amwe nĩmathing’ĩĩaw’a nĩ andũ moo ma mũsyĩ.

Ĩtina wa kwĩkala Africa myaka 52, nĩnambĩĩie kũwaanga. Nũndũ wa ũu, Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge nĩyakũlilye Nzama Ĩla Ĩtongoesye tũtũngwe Britain, na yeetĩkĩlw’a. Nĩtwatũlĩkile ngoo nũndũ wa kwona tũitia kĩanda twendete, ĩndĩ ana-a-asa ma Mbetheli ya Britain nĩmatũsũvĩĩte nesa vyũ ũkũũnĩ witũ.

Ndi na nzika kana ũtwi ũla mũseo vyũ naaĩka nĩ kũmũeka Yeova alũngalye nzĩa yakwa. Keka neekwatisye ũmanyi wakwa mwene, maũndũ makwa methĩwa me kĩvathũkany’o vyũ. Kaĩ mavinda onthe Yeova eethĩawa o esĩ kĩla kyaĩ kĩtonya ‘kũlũngalya nzĩa syakwa.’ (Nth. 3:5, 6) Yĩla naĩ wa mũika, nĩnendeeaw’a mũno nĩ kũmanya ũndũ maũndũ matwaĩĩaw’a kambuninĩ nene. Ĩndĩ ũseũvyo ũũ wa Yeova wa nthĩ yonthe nũnengete wĩa ũtumĩte nĩkala nĩ mwĩanĩe vyũ. Kũmũthũkũma Yeova nĩw’o ũndũ ũla ũndanĩthasya vyũ!