Ndũkasumbĩkwe Nĩ Ũkĩ

TONY, ũla ũwetetwe kĩlungunĩ kya mbee, ethĩwa ekalile e mũtanu ta keka nĩweetĩkĩlile aĩ na thĩna wa kũnyw’a ũkĩ mwingĩ. Ĩndĩ, nĩkwĩthĩwa nĩwanyusaa ũkĩ mwingĩ na ndoonaa maũndũ me ũtheinĩ mekwonany’a kana aendeee naĩ, kĩu nĩkyatumie ona ta ũtaemeewe nĩ ũkĩ. Nĩkĩ woni wake ũtaĩ mũseo?

Kĩtumi nũndũ kũnyw’a ũkĩ mwingĩ nĩkwatumaa atethĩwa na woni ũla waĩlĩte. Ethĩwe Tony nĩweesĩ kana ndeesĩ, w’ongo kana kĩlĩko, kĩla nĩkyo kĩtongoeasya meko, mosũanĩo, na ũndũ mũndũ ũkwĩw’a, kĩyathũkũmaa nesa yĩla wanyw’a ũkĩ mwingĩ. O ũndũ wanyw’a ũkĩ mwingĩ, now’o kĩlĩko kyake kyeethĩawa kĩte na ũtonyi wa kũmanya nesa kana e na thĩna.

Ũndũ wa kelĩ ũla watumaa Tony atamanya kana e na thĩna nĩ wendi wake mwingĩ wa kũendeea na kũnyw’a. Nake Allen, ũla ũwetiwe ilungunĩ mbĩtu, mbeenĩ ndeetĩkĩlaa kana aĩ na thĩna wa kũnyw’a ũkĩ mwingĩ. Aĩtye atĩĩ: “Nĩnanyusaa ũkĩ nĩvithĩte, na nĩneeteteaa na ndilea vyũ kana nĩnĩnyusaa ũkĩ mwingĩ. Naĩ na kĩeleelo o kĩmwe, nakyo nĩ kũendeea na kũnyw’a.” O na kau andũ ala angĩ nĩmoonaa kana Tony na Allen nĩmaemeewe nĩ ũkĩ, mo moonaa maũndũ o maendeee nesa. Yaĩ no nginya aũme asu elĩ mose ĩtambya nĩ kenda mesiĩĩe yĩla meũnyw’a. Ĩndĩ nĩ ĩtambya yĩva maaĩlĩte kwosa?

Osa Ĩtambya!

Aingĩ ala maekete kũnyw’a ũkĩ mwingĩ nĩmosete ĩtambya ya kũatĩĩaa ndeto ii sya Yesũ: “Kwoou, ethĩwa itho yaku ya kw’oko kwa aũme nĩyĩũtuma ũlulutĩka, yumye ũyĩkye kũasa naku. Nũndũ nĩ kavaa ũkasya ĩmutha yĩmwe yaku, kwĩ mwĩĩ waku w’onthe kwĩkw’a Ngienanĩ.”—Mathayo 5:29.

Ũu ti kwasya kana Yesũ eekĩaa andũ vinya metile mamutha. Vandũ va ũu, atũmĩie ngelekany’o ĩsu kwonany’a kana nĩtwaĩlĩte kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye kũvetanga vyũ kĩndũ o na kĩva thayũnĩ witũ kĩla kĩtonya kwananga ngwatanĩo yitũ na Yeova. Nĩ w’o kana ĩtambya yĩla tũkwosa nĩyĩtonya kũtũetee woo. Ĩndĩ no yĩtũsiĩanĩe na mesilya kana ũndũ ũtonya kũtuma tũnyw’a ũkĩ mwingĩ. Kwoou, ethĩwa ala angĩ nĩmakwĩa kana nĩwambĩĩte kũnyw’a ũngĩ mwingĩ, osa matambya ma kwĩsiĩanĩa na ũndũ ũsu.  * Ethĩwa ndũtonya kwĩsiĩĩa ndũkanyw’e ũkĩ mwingĩ, ĩthĩwa wĩyũmbanĩtye kũekana naw’o vyũ. O na kau ũndũ ũsu nũtonya kwĩw’a ũikũũmĩsya, nĩ kavaa kwĩ kwananga thayũ waku.

O na ethĩwa no wĩkale kwa ĩvinda ũteũnyw’a ũkĩ, we nĩwĩthĩawa na kĩmanyĩo kya kũnyw’a ũkĩ mwingĩ? Ethĩwa vailye ũu, nĩ kyaũ kĩla kĩtonya kũũtetheesya wĩthĩwe na woni ũla waĩlĩte ĩũlũ wa ũkĩ?

Ũndũ Ũtonya Kũtetheka

1. Ĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana no ũtetheke wamũvoya Yeova ũte kũeka na kuma ngoonĩ. Mbivilia ĩnenganĩte ũtao ũũ kwa onthe ala mekwenda kũmwendeesya Yeova Ngai: “Kĩla ũndũnĩ mavata menyu nĩmatavanw’e kwa Ngai kwĩsĩla mboya, o vamwe na kwĩsũvana na kũtũnga mũvea; na mũuo wa Ngai ũla ũvĩtũkĩte ũmanyi w’onthe ũkasũvĩaa ngoo syenyu na ilĩko syenyu nthĩnĩ wa Klĩsto Yesũ.” (Avilivi 4:6, 7) Ũtonya kũmũvoya Yeova kyaũ nĩ kenda wĩthĩwe na mũuo ũsu wa kĩlĩko?

Ndũkekenge, ĩtĩkĩla kana wĩ na thĩna wa kũnyw’a ũkĩ mwingĩ, na nĩ ĩũlũ waku ũmanye ũndũ ũkwĩka. Kũmũtavya Ngai ĩũlũ wa matambya ala ũkwenda kwosa ũmine thĩna ũsu kũkatuma aathima kĩthito kyaku, na ũyĩvathana na mathĩna maito ala matonya kumĩla. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ũla ũvw’ĩkaa mavĩtyo make ndakaathimĩka; Ĩndĩ ũla ũmaumbũlaa na kũmatia akeew’ĩwa tei.” (Nthimo 28:13) O na ĩngĩ, Yesũ aisye no tũvoye atĩĩ: “Ndũkatũeke tũlike matatwanĩ, ĩndĩ tũtangĩĩe kumana na ũla mũthũku.” (Mathayo 6:13) Ĩndĩ, ũtonya kwĩka ata nĩ kenda wĩkale kwosana na mboya ta isu, na nĩ va ũtonya kũkwata ũsũngĩo?

2. Kwata vinya kuma Ndetonĩ ya Ngai. “Ndeto ya Ngai yĩ thayũ na yĩ ũtonyi . . . na nĩtonya kũmanya mosũanĩo na kwenda kwa ngoo.” (Aevelania 4:12) Andũ aingĩ ala manyusaa ũkĩ mwingĩ nĩmatethekete kwa kũsoma na kũvindĩĩsya mĩsoa ya Mbivilia kĩla mũthenya. Mũandĩki ũmwe wa Savuli wamũkĩĩte Ngai aandĩkie atĩĩ: “Kũathimwa nĩ mũndũ ũla ũtaendaa ũtaonĩ wa ala athũku, . . . ĩndĩ ũtanu wake wĩ mĩaonĩ ya Yeova; na asũanĩaa mĩao yake mũthenya na ũtukũ. . . . na ũndũ o na wĩva wĩkaa nĩwaĩlaa.”—Savuli 1:1-3.

Allen, ũla kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ sya Yeova kwamũtetheeisye kũeka kũnyw’a ũkĩ mwingĩ, aĩtye, “Ndi na nzika kana keka ti kũtetheew’a nĩ Mbivilia na myolooto yayo nĩeke kũnyw’a ũkĩ, nĩthĩwa nakwie.”

3. Ĩmanyĩsye kwĩsiĩĩa. Mbivilia yaĩtye kana andũ ala maĩ kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto na maĩ athengi navu ĩtina, nĩmathambiw’e nĩ “veva mũtheu wa Ngai.” (1 Akolintho 6:9-11) Ũu watonyekie ata? Mbee, nĩmatetheeiw’e kũekana na ũnywi na mboka itaĩle kwa kwĩmanyĩsya kwĩsiĩĩa, nguma ĩla tũtonya kwĩthĩwa nayo twatetheew’a nĩ veva mũtheu wa Ngai. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Mũikanyw’e mbinyu mũmilwe, nũndũ nĩtonya kũtuma mwĩthĩwa na mĩkwa, ĩndĩ endeeai kusũwa nĩ veva.” (Aeveso 5:18; Akalatia 5:21-23) Yesũ Klĩsto atwathie atĩĩ: “Ĩthe wenyu ũla wĩ ĩtunĩ [akamanenga] veva mũtheu ala mamwĩtasya!” Kwoou, “endeeai kũvoya, na mũkanengwa.”—Luka 11:9, 13.

Ala mekwenda Yeova etĩkĩle ũthaithi woo no memanyĩsye kwĩsiĩĩa kwa kũsoma na kwĩmanyĩsya Mbivilia na kũvoya kuma ngoonĩ kĩla ĩvinda. Vandũ va kwĩtĩkĩla kũkw’a ngoo, ĩkĩĩa watho ũũ wĩ Ndetonĩ ya Ngai: “Ũla ũvandaa kwosana na mwĩĩ wake akaketha wanangĩko kumana na mwĩĩ wake, ĩndĩ ũla ũvandaa kwosana na veva akaketha thayũ wa tene na tene kumana na veva. Kwoou tũikaeke kwĩka ũseo, nũndũ ĩvinda yavika tũkaketha twalea kũnoa.”—Akalatia 6:8, 9.

4. Nyuva anyanya aseo. “Endaa na andũ oĩ, ũkeethĩwa mũĩ; ĩndĩ ũla ũtindanasya na ndia akathĩna.” (Nthimo 13:20) Tavya anyanyau kana nũtw’ĩte kũeka kũnyw’a ũkĩ mwingĩ. Ĩndĩ Ndeto ya Ngai nĩtũkanĩtye ĩkatwĩa kana ĩla twaeka ‘kũnyw’a mũno, kwĩthĩwa na mboka itaĩle, na twaeka kwĩthĩwa na syathĩ sya kũnyw’a,’ ala maĩ anyanya maitũ ‘nĩmaseng’aa na maitũneenea naĩ.’ (1 Vetelo 4:3, 4) Kwoou, ĩthĩwa wĩyũmbanĩtye kũeka kũtindany’a na ala maũsiĩĩaa ũyĩanĩsya ũtwi waku wa kũeka kũnyw’a ũkĩ mwingĩ.

5. Ĩyĩkĩĩe mĩvaka ĩteũvĩndũkanga. “Ekai kwĩthĩwa mũilye ta nthĩ ĩno, ĩndĩ mũalyũke kwa kwĩthĩwa na kĩlĩko kyeũ, nĩ kana mwĩyĩĩkĩĩthye inyw’ĩ ene kwenda kwa Ngai kũla kũseo na kwĩtĩkĩlĩka na kwĩanĩu.” (Alomi 12:2) Ethĩwa ũkeetĩkĩlya myolooto ya Ndeto ya Ngai ĩũtetheesye kwĩyĩkĩĩa mĩvaka vandũ va kwĩtĩkĩlya “nthĩ ĩno,” na anyanyau makwĩkĩĩe mĩvaka, ũkatanĩa kwĩthĩwa na mwĩkalĩle ũũmwendeesya Ngai. Ĩndĩ ũtonya kũmanya ata kana mĩvaka ĩla weeyĩkĩĩa nĩyo yaĩlĩte?

Wanyw’a ũkĩ na ũyĩthĩa ndũtonya kwĩka motwi maĩlĩte kana kũsũanĩa nesa, ũu wĩonany’a nũnyw’ĩte ũkĩ mwingĩ. Kwoou, nĩ ũndũ wa ũĩ kũĩkĩĩthya kana mĩvaka ĩla weeyĩkĩĩa ndĩũtuma ũnyw’a wĩthĩe wĩ vakuvĩ kũmilwa. Ndũkavũthĩĩsye maũndũ o na meva ala mekwonany’a kana nũnyusaa ũkĩ mwingĩ. Ĩyĩkĩĩe mĩvaka ĩtatonya ũkũlikya mũisyonĩ, ũtonya kwĩanĩsya, na ĩtatonya kũtuma wĩlekeleelya.

6. Ĩmanyĩsye kũlea. “Ekai ‘Ĩĩ’ yenyu yĩthĩwe ĩĩ, na ‘Aiee,’ aiee.” (Mathayo 5:37) Ĩmanyĩsye kũlea wĩ na ndaĩa yĩla mũndũ o na wĩva waũthokya na aendeea kũkũingĩĩsya ũnyw’e ũkĩ. Mbivilia yaĩtye, “Ndeto syenyu syĩthĩwe syĩ nzeo na syĩ na mũnyũ, nĩ kana mũmanye ũndũ mũtonya kũsũngĩa kĩla mũndũ.”—Akolosai 4:6.

7. Kũlya ũtetheew’e. Kũlya ũtethyo kuma kwa anyanya aseo ala matonya kũũtetheesya wĩanĩsye ũtwi waku wa kwĩsiĩĩa ndũkanyw’e ũkĩ mwingĩ na ala matonya ũkũtetheesya kĩ-veva. Mbivilia yaĩtye, “Elĩ me kavaa kwĩ ũmwe, nũndũ me na ĩtuvi ĩseo ũndũ wa wĩa woo. Nũndũ ethĩwa makavalũka, ũmwe akookĩlya mũtindan’ya wake.” (Mũtavan’ya 4:9, 10; Yakovo 5:14, 16) Naw’o mũvĩa ũmwe wĩtawa National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism, ũla wĩ Amelika, ũnenganĩte ũtao ũũ: “Mavinda amwe kũeka kũnyw’a ũkĩ mwingĩ no kwĩthĩwe kwĩ vinya. Kũlya andũ ma mũsyĩ waku kana anyanyau maũtetheesye wĩanĩsye kĩeleelo kyaku.”

8. Lũmany’a na ũtwi waku. “Ĩthĩwai mwĩ eki ma ndeto na ti ewi oka, mũyĩkenga ene na mosũanĩo ma ũvũngũ. Ĩndĩ ũla ũsiasya kwa ũliku mwĩao mũlũngalu wa ũthasyo na aiendeea kũũatĩĩa, ndethĩawa e mwĩwi ũla ũlawa, ĩndĩ nĩwĩkaa kwosana naw’o; na akatana nũndũ wa kĩla wĩkaa.”—Yakovo 1:22, 25.

Kũekana na Ũnywi

Ti andũ onthe manyusaa ũkĩ mwingĩ methĩawa me anywi. Ĩndĩ kwĩ amwe mambĩĩaa kũnyw’a ũkĩ mwingĩ, kana makanyusaa mavinda maingĩ, na ĩtina ũyĩthĩa mayĩkala matanyw’ĩte. Nĩkwĩthĩwa mũndũ atw’ĩka mũnywi, ũkĩ nũmanyĩaa mwĩĩ mũno, ndwĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi akesiĩĩa kana akatetheka anengwa ũtao wa kĩ-veva. Allen aĩtye ũũ: “Yĩla nambĩĩie kũekana na ũkĩ, ũndũ ũsu nĩwaeteie mwĩĩ wakwa mathĩna maingĩ. Kuma ĩvindanĩ yĩu nĩw’o namanyie kana nĩnaaĩlĩte kũkwata ũiiti eka o ũtethyo wa kĩ-veva ũla nanengawe.”

Wĩthĩaa no nginya anywi aingĩ makwate ũiiti, o maendeee kũtetheew’a kĩ-veva, nĩ kana maeke kũnyw’a ũkĩ mwingĩ. * O na amwe nĩmalasimĩkaa kũkoma sivitalĩ nĩ kenda mokitane na mathĩna ala maumanaa na kũeka kũnyw’a ũkĩ, kana nĩ kenda manengwe ndawa sya kũolanga mea maingĩ ma kũnyw’a ũkĩ na iimatetheesya mekale mateũnyw’a. Mwana wa Ngai, ũla weekaa syama, aisye: “Ala mate awau mayĩthĩawa na vata wa mũiiti, ĩndĩ no ala awau.”—Maliko 2:17.

Ũndũ Ũtonya Kũtetheka Waatĩĩa Ũtao wa Ngai

Ũtao mũseo ũla Mbivilia ĩnenganĩte ĩũlũ wa ũkĩ wumĩte kwa Ngai wa w’o, ũla wendaa tũtetheke ĩvindanĩ yĩĩ o na tene na tene. Ĩtina wa myaka mĩongo ĩlĩ na ĩna kuma Allen aekana na ũkĩ, aisye ũũ: “Waĩ ũndũ wa kũtanĩthya mũno kũmanya kana no nĩalyũke, na kũmanya kana Yeova nĩwendaa kũndetheesya nĩthĩwe mũndũ mũseo, . . .” Allen nĩwavindisye na aĩa alilikana maũndũ asu. “Naa, . . . kũmanya kana Yeova nũtũeleawa na nũtũthĩnĩkĩaa na aitũnenga ũtethyo ũla waĩlĩte, ũndũ ũsu nũndanĩthasya mũno.”

Kwoou, ethĩwa nũemeewe nĩ kũnyw’a ũkĩ mwingĩ kana ndwĩkala ũtanyw’ĩte, ndũkemene kana ũsũanĩe ti ta ve wĩkwatyo. Mbeenĩ, Allen na andũ angĩ aingĩ maĩlye o taku, ĩndĩ nĩmaekete kũnyw’a ũkĩ mwingĩ kana makaekana naw’o vyũ. Mayĩlilaa nũndũ wa kwĩka ũu, o naku ndũkelila.

Wĩthĩwe watw’a kũnyw’a ũkĩ na kĩthimo kana kũlea kũnyw’a vyũ, atĩĩa ũtao ũũ mũseo Ngai ũtũnengete: “A! kethĩwa wethukĩĩsye mĩao yakwa! nĩvo ĩndĩ mũuo waku wĩthĩwa wailyĩ ta ũsĩ, na ũlũngalu waku ta itulumo sya ũkanga.”—Isaia 48:18.

[Maelesyo ma Kwongeleela]

[Isanduku/​Visa]

 W’o Ũkĩ Nũkũemeee?

No wĩkũlye atĩĩ:

• Nĩnyusaa ũkĩ mwingĩ kwĩ ũndũ nĩnanyusaa tene?

• Yo nĩnyusaa ũkĩ mavinda maingĩ kwĩ ũndũ nĩnanyusaa tene?

• Matukũ aa nĩnyusaa ũkĩ ũla mũkalĩ?

• Nĩnyusaa ũkĩ nũmĩanĩsye na mawĩmakĩo kana nũlwe nĩ mathĩna?

• Vo ve mũnyanyawa kana mũndũ wa mũsyĩ ũnũũthĩnĩka nũndũ wa ũkĩ ũla ngũnyw’a?

• Kw’o kũnyw’a ũkĩ nĩkũndeteete mathĩna mũsyĩ, wĩanĩ, kana yĩla nĩ savalĩnĩ?

• Nĩw’aa ne ũndũ wĩ vinya kũmina kyumwa ndanyw’ĩte?

• Nĩw’aa nde mwĩanĩe yĩla andũ ala angĩ malea kũnyw’a?

• Nĩnĩvithaa andũ ala angĩ kĩthimo kya ũkĩ kĩla nĩnyusaa?

Ethĩwa wasũngĩa ĩĩ ĩkũlyo yĩmwe kana o maingangĩ katĩ wa makũlyo asu, ũu wĩonany’a kana nĩwaĩlĩte kwosa ĩtambya wĩsiĩĩe ndũkanyw’e ũkĩ mwingĩ.

[Isanduku/​Visa]

Ũndũ Ũtonya Kwĩka Motwi ma Ũĩ Ĩũlũ wa Ũkĩ

Ũtanamba kũnyw’a ũkĩ, ĩkũlye atĩĩ:

• Yo nĩ ũndũ waĩlĩte kũnyw’a ũkĩ, kana ndyaĩle kũnyw’a?

Woni: Mũndũ ũla ũtatonya kwĩsiĩĩa ainyw’a ndaĩle kũnyw’a.

• Naĩle kũnyw’a ũkĩ wĩana ata?

Woni: Tw’a ũkanyusaa ũkĩ wĩana ata nĩ kenda ndũkanyw’e wĩthĩe ndũtonya kũsũanĩa nesa.

• Naĩle kũnyw’a ĩndĩĩ?

Woni: Ndwaĩle kũnyw’a na ũitwaa ngalĩ kana kwĩka mawĩa angĩ mekwenda wĩthĩwe wĩ metho, yĩla ũkwĩka maũndũ ma kĩ-veva, yĩla wĩ mũito, kana ũendeee kũtũmĩa ndawa imwe.

• Nĩnyw’ĩĩa va?

Woni: Nyw’ĩĩa vala vaĩlĩte; ndũkanyw’e wĩvithĩte; na ndũkanyw’e wĩ mbee wa andũ ala matendete ũkĩ.

• Naĩle kũnyw’a nĩ naaũ?

Woni: Waĩle kũnyw’a wĩ na anyanya aseo kana andũ ma mũsyĩ waku; ndwaĩle kũnyw’a na anywi.

[Isanduku/​Visa]

Ndeto ya Ngai Nĩyatetheeisye Mũndũ Waĩ Mũnywi

Supot, kuma Thailand, aĩ mũnywi mũno. Mbeenĩ, anyusaa ĩ ya mawĩoo yoka. Kavola kwa kavola, nĩwambĩĩie kũnyw’a kwakya na saa sya mũthenya. Kaingĩ anyusaa nĩ kenda amilwe. Ĩndĩ, nĩwambĩĩie kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ sya Yeova. Supot nĩwaekie kũnyw’a yĩla weemanyĩisye kana Yeova Ngai nũmenete ũnywi. Ĩtina wa kavinda, nĩwasyokeie kũnyw’a. Andũ ma mũsyĩ wake nĩmakwie ngoo mũno.

O na vailye ũu, Supot nĩwamwendete Yeova na nĩwendaa amũthaithe kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte. Anyanya ma Supot nĩmaendeeie kũmũtetheesya na meekĩa vinya andũ ma mũsyĩ wake matũmĩae ĩvinda yingangĩ vamwe nake na maikamwĩkĩsye ngoo. Ĩvindanĩ yĩu, ndeto ila iwetetwe sanzũ ĩandĩkonĩ ya 1 Akolintho 6:10 kana ‘anywi maikatiĩwa Ũsumbĩ wa Ngai,’ nĩsyamũtetheeisye kwona kana thĩna wake waĩ mũito. Nĩwamanyie kana nĩwaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito kingĩ nĩ kana asinde thĩna wa ũnywi.

Ĩvindanĩ yĩu, Supot nĩwavangĩte kũekana na ũkĩ vyũ. Nũndũ wa kũtetheew’a nĩ vinya wa veva mũtheu wa Ngai, myolooto ya Mbivilia, andũ ma mũsyĩ wake na kĩkundi, nĩwakwatie vinya kĩ-veva na akĩlya vinya wendi wa kũnyw’a ũkĩ. Andũ ma mũsyĩ wake nĩmatanie yĩla weeyumisye amũthũkũme Ngai na avatiswa. Yu Supot nũtanĩaa kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Ngai o tondũ wendaa, na nũtũmĩaa ĩvinda yake kũtetheesya angĩ kĩ-veva.