Lubumbo Go Diyani?

“Koga bhuzwa phuka ngono dzowokudiya, kene nyuni ngono dzowokubudza, kene lebeleka ne shango ngono inowokudiya, kene hwobe dze gungwa dzowokubudza.”​—JOBE 12:7, 8.

MU MAKOLE a ngwenu bazibi be science ne dzi injiniere ba ka zwidiya dumbu mu miti ne mu phuka. Ba no zwidiya ne ku kopa se kwa zwithu zwi no chila zwa ka bumbiwa​—zwidiyo zwi noyi biomimetics—​kuti ba thame zwithu zwi ptshwa ne ku thama kuti michina i shinge zwibuyanana. Ha u lingisisa zwilakidzilo zwi no tobela, zwibuzwe kuti, ‘Ndiyani dumbu wa ka fanila kudziwa ku be a ka thama zwithu izwezwi?’

Ku Zwidiya mu Maboko e Wobe Wulu

Bathami be dziflaimachina ba nga zwidiyani mu wobe ye humpback? Ku li kunjinji kwazo. Wobe ye humpback i nga be dzitonne dzi li 30 ili chilizanyo che tiraka ili zhele-ngono i na mbili wa ka sima u na maboko makulukulu a nonga mapapiro. Phuka iyeyi ye bulefu gwe 12m i no yenda chinyolocho ne zila i no chenamisa mu vula. Ha ti lakidzila, ha i shaka cha i no ja, wobe iyeyi i no poteleka mu vula i fulila meya i no thama mapundu mu vula. Mapundu iyawa a nga be bulefu gwe 1.5m a no sundila zwichili zwi no jiwa ne wobe iyeyo pezhugwi kwe vula. Wobe i be i zwi phamula i zwi ja.

Chi no chenamisa bashakisisi wu kuti phuka iyeyi i no khona chini ku poteleka pathu pa ngompela ngono i na mbili wa ka sima zwingapa. Ba ka bona kuti maboko ayo ndiwo a no thama kuti i khone. Maboko ayo ha a to sodzoloka se mapapiro e flaimachina. Ngono ku bupelo gwawo, ku na mabundo a na makwapa, a noyi tubercles.

Wobe iyeyi ha i yenda mu vula, dzi-tubercles idzedzi dzo thama kuti i khone ku zwimilidzila pezhugwi chinyolocho. Chini? Buka ye Natural History i no chenesa kuti dzi-tubercles dzo thama kuti vula i yende pezhugwi kwe liboko ne ku wunga ne zila ya ka lulwama, nenguba i zwimilidzila pezhugwi mu zwimo zwa ka sima. Ha i be i li kuti liboko gwayo go sodzoloka, wobe iyeyi i no be i singa ke i ka khona ku shanduka ne ku zwimilidzila pezhugwi chinyolocho ne kuti kobe ku sina chi no i batsha kuti i zwimilidzile pezhugwi mu vula.

Lizibo igogu gu nga shingisiwa chini mu chibaka chi no zha? Mapapiro e flaimachina ne e ingwe michina a no thangwa kwa ka lingwa liboko gwe wobe iyeyi a nga be mashomanana kuti a lawule ku yenda kwe phepo. Mapapiro a ka thangwa ne zila iyeyo a nga bakililika ne ku baakanyiwa ne zila i sa ka sima. Nzibi we Biomechanics John Long u no duma kuti mu chibaka chingwe “mapapiro e dziflaimachina dzose a nowo be a na mabundo a na makwapa a nonga a mu maboko e wobe ye humpback.”

Ku Kopa mu Mapapiro e Seagull

Kwa kajalo, kuti mapapiro e dziflaimachina a ka thangwa kwa ka lingwa mapapiro e nyuni. Ne kwa kajalo, dziinjiniere dza ka shingisa ku kopa ikoku ngwenu ne zila i pezhugwi. Magazine we New Scientist u no leba kuti “Bashakisisi be University ye Florida, ba ka thama flaimachina i no yendisiwa ku sina nthu mu ili, i no khona ku wuluka mu phepo chinyolocho koga se seagull.”

Dzi-seagull dzo wuluka mu phepo ne zila i no chenamisa dzi buza mapapiro a dzo ne zila ndelu. Zila ya ba ka kopa nayo ku thamiwa kwe mapapiro iyawa, magazine u no leba kuti “flaimachina tukununu ye 24 inch i noyi prototype drone i no shingisa injini tukununu ku lawula dzitshipi dzi no yendisa mapapiro ayo.” Mapapiro iyawa a ka thamiwa ne buchenjedu a no thama kuti flaimachina iyeyi tukununu i khone ku ma mu phepo ne ku wuluka i singa thule mbako dza i no wuluka pakati kwadzo. Be U.S. Air Force ba no shaka kwazo ku thama flaimachina i no khona lawugwa ne zila i pezhugwi kuti i shingisiwe ku shaka zwibayano zwe dzikhemikhali kene zwe chefi mu dzitoropo wulu.

Ku Kopa mu Makumbo e Itemaphulu

Bathu ba nga zwidiya kunjinji mu phuka dze shango. Ha ti lakidzila, chibululu chi tukununu che itemaphulu chi na bukhoni gwe ku tatha makuma ne ku namatila mu ceiling cha ka linga pezhugwi. Dumbu ne mu misi ye Baibili chibululu ichechi cha ka be chi zigwa ne bukhoni igogo gu no chenamisa. (Zwiani 30:28) Ini chi no thama kuti itemaphulu ichecho chi si we mu mamo a kajalo?

Chi no thama kuti itemaphulu chi khone ku zwibatilila ne mu galasi i no sodzoloka dumbu i bukuse gu mu makumbo acho gu noyi setae. Makumbo a cho ha a to buda chingwe chi no nga glue. Cho batshiwa ne masimba mashomanana a no dwa mu makumbo a cho. Zwinyala zwa cho zo namatila pa cha ka tshamba zwi batshiwa ne masimba a no dangwa van der Waals. Kanjinji, masimba iyawa a no pindiwa ne force of gravity, ndizo ti singa khone ku tatha guma ti shingisa maboko edu koga. Ne kwa ka jalo, bukusenyana igogu gwe setae gu mu makumbo e itemaphulu go chi batsha ku zwibatilila mu guma. Ha makumbo e itemaphulu e dusa dzi Van der Waals forces dzi njinjinjinji, ichecho cho thama kuti chibululu ichecho chi tukununu chi be ne masimba a ka lizanila ku zwibatilila chi singa we.

Lizibo igogo gu nga shingisiwa chini? Zwithu zwa ka thangwa ku yedziwa makumbo e itemaphulu zwi nga shingisiwa mu bumo gwe Velcro​—ili nkumbulo nngwe wa ka togwa mu zwithu zwa ka bumbiwa. * Buka ye The Economist i no leba kuti nshakisisi nngwe wa kati “gecko tape” ya ka thangwa kwa ka lingwa zwithu zwi mu makumbo e itemaphulu i nga shingisiwa “mu ku lapa pa singa khoneke kuti ku shingisiwe dzikhemikhali dzi no namatila.”

Ndi Yani wa ka Fanila Kudzigwa Ichecho?

Ngwenu, National Aeronautic and Space Administration i no thama robot i na makumbo manjinji i no yenda se gungubudza, ngono dziinjiniere dze Finland ba ka chi thama terekitara che makumbo a li 6 chi no khona tatha zwithu se mbomboro wuluwulu. Bashakisisi bangwe ba ka thama jila li na mapapironyana a no zhulika ne ku zhalilika se kwa dzi-pinecone dzi thama. Nthami we dzikoloi u no thama koloi ino yedza ku yenda ne bunono kwe boxfish. Bashakisisi bangwe ba no lingilila se kwa dzi-abalone shell dzi shinga ne mazwimisilo e ku thama zwidzibilidzi zwe mbili zwe mathumo zwilelu ngono zwa ka sima.

Bathu ba ka zwidiya kunjinji mu lubumbo kwa ka thama kuti bashakisisi ba be ne dula le zibiso i na ndongoloso ye zwithu zwi no chila zwa ka siyasiyana. The Economist ikati bazibi be sainsi ba nga shakisisa mu dula ilelo ku bona “se kwa ba nga khona mathatha a ba nga shangana nawo mu ku thama zwithu.” Ndongoloso i yapo kale i mu dula ilelo i no dangwa kuyi “biological patents.” Kanjinji nthu kene khamphani i na dzifanilo dze patent ndiye u no kwalisa nkumbulo ntshwa kene muchina. The Economist ha yi leba ne kwe dula ileli i no ti “ha ku le legwa ne kwe mikumbulo ye buchenjedu ye biological patents bashakisisi ba no be be tshambilidza koga kuti dumbu lubumbo ndigo gu na dzifanilo mu patent”

Lubumbo gwa ka tola ngayi mikumbulo yose iyeyi ye buchenjedu? Bashakisisi banjinji ba nga na ba kati buchenjedu gose igogu gu no boneka mu lubumbo gwe makole manjinji gwa ka zwizhila koga ku sina mbumbi. Bashakisisi bangwe ne kwa kajalo ba na mikumbulo ingwe i poga. Microbiologist Michael Behe wa ka kwala mu The New York Times ne 2005 eti “Ku lingika kwe lubumbo ku pachena ko tambunudza dzikhani ne zila i noti ha ku lingika, ku yenda kakale ku lila se dada ti nga khona ku be ne busupi gu singa ke gu ka nyanyayidziwa gwe kuti i dada”. Wa ka ligila e tini? Lubumbo ha gu zo fanila lingwa koga ne zila ye kuti gwa kajalo.

Dumbu injiniere u no thama bapiro le flaimachina la ka bakililika kakale li shinga zwibuyanana wa ka fanila ku kudzigwa cha a thama. Ne zila i no fanana, nthami we bandage ye mamo a pezhugwi kene chiambalo che mamo a pezhugwi kene koloi ye mamo a pezhugwi wa ka fanila kudzigwa mishingo iye. Ngono, nthami u no kopa zwithu zwa ka thangwa ne bangwe ngono e kongwa ne ku kudza ba ka zwithama u nga lingwa se chigebenga.

A ko wika kuti bashakisisi ba ka diyika kwazo ba kope ndongoloso ye lubumbo ku pedza mathatha a ka sima e nshingo we buinjiniere be be beti i mikumbulo ya ka zwizhila koga? Ha ili kuti wa ka kopa wa ka shingisa buchenjedu gu pezhugwi, ku yingwi ne wa ka thama gwe kutanga? Dumbu, ndiyani wa ka fanila kudziwa, nthami we chithu kene u no kopa cha ka thangwa ne nngwe?

Ku Linga Zwithu ne Zila i no Hwika

Shule kwe ku lingisisa lubumbo banjinji ba no dumana ne matama a mpisalema a noti: “Zwakawanda seni zwithu zwamakathama, ingwi Yahwe! Makazwithama zose nge butjenjedu, shango izhele zwitjili zwenyu.” (Pisalema 104:24) Nkwali we Baibili Paulo wa ka leba chi no fanana. Wa ka kwala eti: “Mbumbiko yawo isingaboneke ne simba lawo lisingapele, ne budzimu gwawo zose izwezwi zwakatjeneseka zubuyanana mu zwithu zwakabumbiwa.”​—Baroma 1:19, 20.

Ne kwa kajalo bathu banjinji ba no hlonipha Baibili ne ba no dumila mu Ndzimu ba nga na ba ka leba beti Ndzimu u nga dwa a ka shingisa ivolushini ku thama lubumbo gwa ka naka. Ngono dumbu ini chi no diyiwa ne Baibili?

[Nkwalo u kusi]

[Matama a no chenesa itshwantsho]

Lubumbo gwa ka wana ngayi mikumbulo ya ka lulwama zwingapa?

[Matama a no chenesa itshwantsho]

Ndiyani wa ka fanigwa ne dzifanilo dze lubumbo?

[Bokisi/​Zwitshwantsho]

Ha ili kuti wa ka kopa wa ka shingisa buchenjedu gu pezhugwi, ku yingwi ne wa ka thama gwe kutanga?

Flaimachina iyeyi ino lawugwa ne zila i pezhugwi ya ka thamiwa ku kopiwa mapapiro e seagull

Makumbo e itemaphulu ha a to zhala shangwa, ha a to siya nkwala, ano namatila chingwe ne chingwe kuzhe kwe Teflon, kakale ano namatila ne ku lecha ne zila ndelu. Bashakisisi ba no gwisa ku a yedza

Ku kweba ku no chenamisa ku singa leme kwe wobe iyeyi ye boxfish kwa ka thama kuti ku be ne nkumbulo we ku thama koloi

[Ku no Dwa Zwitshwantsho]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Bokisi/​Zwitshwantsho]

ZWA KA THAMIWA ZWI NA BUCHENJEDU GWE KU BONA ZILA

Zwichili zwinjinji zwa ka bumbiwa zwi na buchenjedu gwe ku bona zila ha zwi yenda mu shango. (Zwiani 30:24, 25) A ti bone zwilakidzilo zwibili.

◼ Nchenje u no Lawula Zila Nchenje u no bona chini zila i no gwilila ku mwina wawo shule kwe ku shaka zojiwa? Bashakisisi ku United Kingdom ba ka bona kuti pezhugwi kwe ku siya matshwawo e nnuwu, nchenje nngwe u no baka matshwawo a no thama kuti ku be kulelu ku gwilila ku mwina wawo. Ha ti lakidzila, nchenje u noyi pharaoh (Monomorium pharaonis) “u no biga zwithu zwi no penya mu zila pa dzi no buda dzi li mbili mu mwina mu angle dzi li 50 ku noti 60 degrees,” ko leba ku jalo New Scientist. Ini chi no chenamisa ne kwe ndongoloso iyeyi? Ha nchenje u gwilila ku mwina u be u swika pana litshwawo gwe foroko, ne buchenjedu u no tobela zila i futshwanana, i no pelela ya u isa ku mwina. “Ndongoloso iyeyi ye ku biga matshwawo mu zila,” nkwalo u kati, “i no paphidza ku yenda zwibuyanana kwe nchenje mu zila dzawo, kwazo kwazo ha nchenje nngwe u yenda nngwe u buya, kakale ko thama kuti ku si tongo be ne nchenje u no lashikigwa ne masimba ne yenda mu zila ya u sa ka fanila yenda mu ili.”

◼ Dzikhampase Dze Zwinywane Zwinyane zwinjinji zo khona wuluka ne zila ya ka tambunuka zwi si nga lashikigwe ne zila yazo, mu chibaka chilefulefu ne mu nsi nngwe ne nngwe mu gole. Zo thama chini? Bashakisisi ba ka lemuha kuti zwinywane zo khona ziba dzi-magnet dze shango. Ne kwa ka jalo, dzi-magnet dze shango “ha dzi to fanana mu ndawo dzose, ngono ha dzi to gala dza ka linga ku north koga ne malebeswa” ko leba tshambiso i noyi Science. Zwinywane zwi no wuluka zo batshiwa neni kuti zwi si tongo wulukila kwa zwi singa shake yenda? Zwinywane zo thama kuti khampase yazo i mukati i lingisane zwibuyanana ne zhuba li no ngina madekwana angwe ne angwe. Ne kuti ku ngina kwe zhuba kowo shanduka ku yendidzana ne ndawo ne nsi, bashakisisi ba no kumbula kuti zwinywane izwezwi zwa ka fanila zwi be zwi zibisiwa ne “biological clock, i no zwi budza kuti u nsi upi we gole,” ko jalo Science.

Ndi yani wa ka diya nchenje kuti u zibe ku biga matshwawo? Ndi yani wa ka pa zwinywane khampase, biological clock, ne bulubi gu no khona ku hwisisa zibiso i no piwa ne zwithu izwezwi? A i bulengwe gwe ivolushini? Kene u Nthami wa ka chenjela?

[Ku no Dwa Itshwantsho]

© E.J.H. Robinson 2004