Bai pa asuntu

Kuzê ki naturéza ta inxina-nu?

Kuzê ki naturéza ta inxina-nu?

Kuzê ki naturéza ta inxina-nu?

Má, favor, pergunta kes animal i es ta inxina-u; tanbê pergunta kes pasu na séu i es ta fla-u. Ô presta atenson na Téra, i el ta inxina-u; i kes pexi di mar ta konta-u.’ — JÓ 12:7, 8.

NA KES últimu anu, nu pode fla ma sientistas i enjinherus sta ta dexa plantas i animal inxina-s. Es sta ta studa-s i imita-s, asi pa es pode faze novus produtu i midjora kes mákina ki ta izisti. Timenti bu ta odja kes izénplu li, pergunta bu kabésa: ‘Kenha ki na verdadi merese glória pa tudu kes prujétu li?’

Kuzê ki nu pode prende ku barbatanas di baleia

Kuzê ki kes algen ki ta faze avion pode prende ku baleia jubarte? Ta parse ma es pode prende txeu kuza. Un baleia jubarte adultu pode peza uns 30 tonelada, ki é pézu di un kamion xeiu di karga. Tanbê, el ten un korpu ki ka ta dobra faxi ku barbatanas grandi ki ta parse ku aza. Kel animal li, ki ten 12 métru di kunprimentu, ta konsigi faze txeu movimentu baxu di agu. Pur izénplu, óras ki un baleia jubarte krê kume, el pode nada na fórma di sirklu di baxu pa riba pa panha alguns tipu di pexi, timenti el ta sopra ar pa faze un redi di bolha. Kes bolha ta fika sima un redi di 1 métru i meiu di diámetru, ki ta djunta kes pexi riba di agu. Dipôs di kel-li, kel baleia ta kume-s.

Kuzê ki ta dexa alguns algen ki ta faze piskiza dimiradu, é modi ki kel animal li, ku korpu ki ka ta mutu dobra, ta konsigi nada na fórma di sirklu pikinoti. Es diskubri ma kuzê ki ta djuda-l faze kel-li é manera ki se barbatanas é fetu. Kel párti di frenti di se barbatanas é ka lizu sima aza di un avion, má el é sima denti di un séra, ku alguns kuza na el ki ta txomadu tubérculos.

Sima kel baleia ta ba ta movimenta faxi na agu, kes tubérculo ta omenta kel forsa ki ta djuda-l subi pa riba i kel preson di agu ta fika más poku. Modi? Un revista * splika ma kes tubérculo ta poi agu ta pasa na kes barbatana di un manera suavi, mésmu óras ki kel baleia ta subi pa riba kuazi rétu. Si kel párti di frenti di barbatana éra lizu, kel baleia ka ta konsigiba faze sirklus pikinoti óras ki el ta subi. Si ka éra si, agu ta fikaba ajitadu i ta kriaba un redemuinhu tras di se barbatanas ki ta kababa ku kel forsa ki ta djuda-l subi pa riba.

Modi ki kel diskubérta li pode djuda? Tudu ta mostra ma kes aza di avion ki fazedu sima barbatana di kel baleia, ka ta meste ten txeu flaps nen otus kuza pa muda kel ar ki sta ta sopra. Kes aza ta sérba más suguru i más faxi di konpo. Un sientista ki txoma John Long ta kridita ma un dia, i ka ta dura, “talvês tudu avion ta ten aza sima barbatana di baleia jubarte.”

Ta imita aza di gaivota

É klaru ki kes aza di avion dja ta imita kes aza di pasu. Má ka dura li, kes enjinheru midjora na manera ki es ta faze kes aza. Un revista * fla ma “alguns algen ki ta faze piskiza na Universidadi di Flórida faze un modelu di avion ki ta kontroladu pa telekomandu i ki ten kapasidadi di fika na altura, di dixi i subi faxi, sima un gaivota.”

Gaivota ta konsigi faze movimentus bunitu na altura pamodi manera ki el ta konsigi dobra se azas. Kel revista fla ma “kel modelu di avion di 61 sentímetru, ta uza un motor pikinoti pa kontrola kes vara di metal ki ta movimenta kes aza”, asi es kópia manera ki kel aza di gaivota é fetu. Kes aza fazedu di manera intilijenti ki ta poi kel avion pikinoti ta fika na altura i ta pasa na meiu di kes prédiu altu. Trópas di Mérka sta ku gana di dizenvolve un avion ki ta konsigi faze un monti movimentu, asi pa el pode uzadu pa djobe na kes sidadi grandi si es ta atxa kes arma biolójiku i kes arma ki fazedu ku produtus kímiku.

Ta imita pé di lagartixa

Tanbê nu ta prende txeu ku kes animal ki ta anda na téra. Pur izénplu, un lagartu pikinoti ki é konxedu pa lagartixa, ta konsigi subi paredi i fika na tétu. Na ténpu ki Bíblia skrebedu, kel kriatura li dja éra konxedu pa se kapasidadi ki ta dexa algen dimiradu. (Provérbios 30:28) Kuzê ki ta poi lagartixa ta dizâfia forsa di gravidadi?

Kel animal li ta konsigi pega ti mésmu na kuzas lizu sima vidru. Kel-li ta kontise pamodi alguns kuza pikinoti ki ta parse ku fiu di kabélu, ki ta txomadu sérda, ki es ten na pé. Se pé ka ta bota kóla, má el ta uza un forsa di atrason pikinoti ki ten na molékulas i ki é konxedu pa forsa di van der Waals. Pamodi kel forsa li, ki é txeu fraku, kes molékula di sérda ta konsigi pega na molékulas di kel lugar ki kel lagartixa sta ta anda na el. Txeu bês forsa di gravidadi é más fórti di ki kes forsa li. É pur isu ki nu ka ta konsigi subi un paredi sô ku mô. Má kes sérda pikinoti di lagartixa, ta omenta kel ária di kontatu ku paredi. Dja ki lagartixa ten milharis di sérda na se pé, kes forsa di van der Waals di tudu kes sérda djuntadu ta konsigi produzi un forsa di atrason ki ta da pa aguenta pézu di kel lagartixa.

Kel kuza ki diskubridu li pode sirbi pa kuzê? Kes material artifisial ki ta imita pé di lagartixa pode uzadu na lugar di velcro * i kel-li é otu ideia ki kopiadu na naturéza. Ten un revista * ki ta pâpia di un algen ki ta faze piskiza, ki fla ma un material ki fazedu ku kel mésmu sistéma ki lagartixa ta uza ta sérba di txeu ajuda pa dotoris óras ki es ka ta pode uza produtus kímiku.

Ken ki merese glória?

NASA * sta ta faze un robô di 8 pérna ki ta anda sima un lakrau, i enjinherus na Finlándia dja faze un trator di 6 pérna ki ta konsigi pasa riba di kalker kuza, sima un bitxu jiganti ta fazeba. Otus algen ki ta faze piskiza pensa na un tisidu ku aba pikinoti ki ta imita manera ki pinha ta abri i ta fitxa. Un fábrika sta ta faze un karu ki ta gasta ménus forsa pa anda, ki ta imita manera ki pexi-kófri é fetu. I otus algen ki ta faze piskiza sta ta djobe kuzê ki kónxas abalone ten na el, asi pa es pode faze koletis di proteson más levi i más fórti.

É tantu bons ideia ki ta tradu di naturéza ki kes algen ki ta faze piskiza organiza un lista di informasons ki dja ten milharis di sistémas biológico diferenti. Sima un revista * ta fla, na kel lista di informason, sientistas pode djobe “soluson na naturéza óras ki es ten prubléma na un prujétu.” Kes sistéma di naturéza ki sta na kel lista é konxedu pa “patente biológica”. Txeu bês ken ki ta fika ku kel patente é kel algen ô inpréza, ki di akordu ku lei ta rejista un ideia ô un mákina novu. Kel revista fla sobri kel lista di informason: “Óras ki nu ta txoma kes invenson ki fazedu di ‘patentes biológicas’, na verdadi kes algen ki sta faze piskiza sta ta mostra ma é naturéza ki é donu di kel patente.”

Modi ki naturéza tevi tudu kes ideia spetakular li? Txeu algen ki ta faze piskiza ta flaba ma kes prujétu li ki ta parse ma fazedu dretu i ki sta klaru na naturéza é rezultadu di milhons di anu di ivoluson, ta tenta ti ki konsigi. Má otus algen ki ta faze piskiza txiga un otu konkluzon. Un sientista ki txoma Michael Behe skrebe na un jornal * na anu 2005: “Kel próva fórti ma tevi un algen ki faze kuzas na [naturéza] ta pô-nu ta txiga na un konkluzon sinplis i klaru. Si un kuza ta parse, el ta anda i el ta faze barudju sima un patu i si ka ten ninhun próva kontráriu, nu pode txiga konkluzon ma el é un patu.” Ki konkluzon ki el txiga? “Nu ka debe atxa ma un kuza ki fazedu ka ten valor sô pamodi sta klaru ma el fazedu.”

Nu ka ten dúvida ma un enjinheru ki ta faze un asa di avion más suguru i ki ta funsiona midjór, merese resebe glória pa kel kuza ki el faze. Di mésmu manera, ken ki ta inventa un ligadura ki ta da pa uza di monti manera ô un bon tisidu ô un karu ku motor ki ta funsiona más midjór, merese glória pa kuzê ki el faze. Aliás, un algen ki ta kôpia un kuza ki otu algen inventa i el ka ta da kel algen ki faze kel kuza glória, el pode odjadu sima un kriminozu.

Nton, bu ta atxa ma ta faze sentidu óras ki kes algen ki trenadu dretu pa faze piskiza ta imita di manera sinplis kes kuza di naturéza pa rezolve prublémas difísil di enjinharia ta fla ma tudu kel-li ben di ivoluson? Si pa faze un kópia nu meste di un algen intilijenti, kuzê ki nu ta fla di kel algen ki faze kel kuza? Na verdadi, ken ki merese más glória, kel artista ô un algen ki ta imita kel artista?

Un konkluzon ki ta faze sentidu

Dipôs di djobe kes próva ki ta mostra ma naturéza tevi un algen ki faze-l, txeu algen ki ta izamina kes próva ta konkorda ku kes palavra di salmista li: ‘Ó Jeová, bu faze txeu trabadju! Bu faze tudu es ku sabedoria. Téra sta xeiu di kuzas ki bu faze.’ (Salmo 104:24) Un skritor di Bíblia ki txomaba Polu tanbê txiga kel mésmu konkluzon. El skrebe: ‘Pamodi kualidadis di Deus ki nu ka ta odja, mésmu se puder ki ka ta kaba i se kualidadis ki ta prova ma el é Deus, sta ta odjadu klaru désdi kriason di mundu, pamodi es ta parse através di kuzas ki fazedu’. — Romanos 1:19, 20.

Má, txeu algen sinseru ki ta ruspeta Bíblia i ta kridita na Deus pode fla ma talvês el uza ivoluson pa kria kes kuza bunitu na naturéza. Má kuzê ki Bíblia ta inxina sobri kel-li?

[Nótas di rodapé]

^ par. 7 Natural History

^ par. 10 New Scientist

^ par. 15 Velcro é un sistéma di fitxa kuzas, ki inventadu ku bazi na simentis di un planta ki txoma bardana.

^ par. 15 The Economist

^ par. 17 Administração Nacional de Aeronáutica e Espaço, na Mérka.

^ par. 18 The Economist

^ par. 19 The New York Times

[Lejenda na pájina 5]

Modi ki naturéza tevi kes bon ideia li?

[Lejenda na pájina 6]

Kenha ki tevi ideia pa faze kes kuza ki nu ta atxa na naturéza?

[Kuadru/​Fotus na pájina 7]

Si pa nu faze un kópia nu meste di un algen intilijenti, kuzê ki nu pode fla di kes kuza orijinal?

Kel avion li ta konsigi faze un monti movimentu ta imita azas di gaivota.

Pé di lagartixa ka ta fika suju, el ka ta bota ninhun kóla, el ta konsigi subi na kalker lugar i el ta konsigi pega i dispega sen sforsa txeu, ménus na kes lugar ki ten Teflon, ki é un produtu ki ka ta dexa kuzas pega na el. Kes algen ki ta faze piskiza sta tenta kopia-s.

Manera ki pexi-kófri ta movimenta sen faze txeu forsa da pesoas ideia di faze un karu.

[Donus di fotu]

Avion: Kristen Bartlett/University of Florida; pé di lagartixa: Breck P. Kent; pexi-kófri i karu: Mercedes-Benz USA

[Kuadru/​Fotus na pájina 8]

ANIMAL KI TEN TXEU SABEDORIA

Manera ki txeu animal ta konsigi orienta na Téra ta mostra ma es ten ‘txeu sabedoria’. (Provérbios 30:24, 25) Nu ben odja dôs izénplu.

Furmingas ta konsigi kontrola ses kaminhu Modi ki kes furminga ki ta djunta kumida ta konsigi atxa kaminhu pa es volta pa lugar undi es ta mora? Kes algen ki ta faze piskiza, na Reinu Unidu, diskubri ma alén di es dexa markas di txeru, alguns furminga ta uza matimátika pa faze kaminhus ki ta djuda-s volta más faxi pa kaza. Pur izénplu, un revista * fla ma furmingas-faraó “ta faze kaminhus ki ta sai di undi ki es ta mora, na txeu direson, i ki dipôs ta forma un divizon na un anglu di 50 ti 60 grau.” Pamodi ki kel-li é un kuza spetakular? Óras ki un furminga sta ta volta pa kaza i el ta txiga na kel divizon, el ta sigi kel kaminhu ki ta disvia ménus i ki di sertéza ta leba-l ti txiga kaza. Kel mésmu artigu ta fla ma “manera ki furmingas ta faze kes kaminhu, ta fika más fásil pa es pasa na kunpanheru, inda más óras ki es ta anda na dôs direson, i ta popa kel forsa ki kada un di es podia gastaba si es baba na direson mariadu.”

Búsula pa pasus Txeu pasu ta konsigi viaja pa lugaris lonji, ka ta nporta modi ki ténpu sta sen disvia di ses kaminhu. Modi ki es ta konsigi faze kel-la? Kes algen ki ta faze piskiza diskubri ma pasus ta konsigi uza un forsa natural ki Téra ten, ki é sima un íman, ki ta txomadu di kanpu maginétiku. Má, un revista * ta fla ma “kes linha di kanpu maginétiku di Téra, ta muda di un lugar pa kel otu i é ka sénpri ki es ta ponta pa kel ki é nórti própi.” Kuzê ki ta djuda kes pasu ki ta viaja ka disvia di ses kaminhu? Ta parse ma es ta konsigi regula kel búsula ki es ten déntu di es di akordu ku óras ki sól ta kanba. Dja ki puzison ki sól ta kanba ta muda di akordu ku latitudi i stason di anu, kes algen ki ta faze piskiza ta kridita ma kes pasu ta konsigi lida ku kes mudansa. I sima kel revista ta fla, es ta konsigi faze kel-li “pamodi algun tipu di rilóji ki es ten déntu di es, ki ta djuda-s sabe na ki ténpu di anu ki es sta.”

Ken ki da kes furminga kapasidadi pa kalkula kes kuza ki es ta faze? Ken ki da kes pasu un búsula, un rilóji déntu di es i un sérbru ki ta djuda-s ntende kes informason ki kes instrumentu li ta da-s? Es ben di ivoluson? Ô tevi un Kriador intilijenti ki faze-s?

[Donu di fotu]

© E.J.H. Robinson 2004

[Nótas di rodapé]

^ par. 47 New Scientist

^ par. 48 Sience