Tũngĩĩruta Atĩa Kuumana na Ũũmbi?

“Ta tuĩria ũhoro harĩ nyamũ, na nĩ igũgũtaara; ningĩ ũũrie nyoni cia rĩera-inĩ, na nĩ igũkwĩra. Kana ũrũmbũiye ũhoro wa thĩ na nĩ ĩgũgũtaara; nacio thamaki cia iria-inĩ nĩ igũkũhe ũhoro.”—Ayubu 12:7, 8.

MĨAKA-INĨ ya ica ikuhĩ, athomi a sayansi na mainjinia nĩ merutĩte maũndũ maingĩ kuuma harĩ mĩmera na nyamũ. Nĩ marathuthuria mĩmera na nyamũ na magakobia maũndũ matiganĩte kuuma harĩ cio nĩguo mathondeke indo njerũ na magagĩrie iria mathondekete. Ũgĩthoma ngerekano ici irũmĩrĩire, wĩyũrie ũũ, ‘Nũũ wagĩrĩire kũgaathĩrĩrio nĩ ũndũ wa maũndũ macio makobagio kuuma harĩ ũũmbi?’

Kwĩruta Kuumana na Mathagu ma Nyamũngumĩ

Andũ arĩa mathondekaga ndege mangĩĩruta atĩa kuumana na nyamũngumĩ ĩrĩa ĩkoragwo na iguku? No merute maũndũ maingĩ. Nyamũngumĩ ĩyo no ĩkinyie ũritũ wa kilo 30,000 (ũritũ ũiganaine na wa rori ĩiyũire mĩrigo) na ĩkoragwo na mwĩrĩ mũũmũ na mathagu merĩ manene. Ĩkoragwo na ũraihu wa mita 12 na nĩ ĩhotaga gũthiĩra maĩ-inĩ na njĩra hũthũ. Kwa ngerekano, rĩrĩa nyamũngumĩ ĩracaria gĩa kũrĩa, ĩthiũrũrũkagĩra maĩ-inĩ ĩrorete na igũrũ ĩrĩ rungu rwa kĩrĩa ĩrenda kũrĩa, ta thamaki, ĩkĩhuuhaga maĩ makahaana ta maratherũka. Maĩ macio mahaana ta maratherũka, mathondekaga gathiũrũrĩ ka mita ĩmwe na nuthu, magacokanĩrĩria kĩrĩa ĩrenda kũrĩa igũrũ rĩa maĩ gathiũrũrĩ-inĩ kau. Ĩcokaga ĩgaathamia kanua ĩkameria nyamũ icio ciacokanĩrĩrio.

Ũndũ ũrĩa ũgegagia athuthuria nĩ ũrĩa nyamũ ĩyo nene ũguo ĩhotaga gwĩthiora ĩgĩthiũrũrũkĩra handũ hanini. Nĩ maamenyire atĩ mathagu mayo nĩmo mamĩteithagia gwĩka ũguo. Mũthia wa mbere wa mathagu macio ndũkoragwo ũrĩ mũnyoroku ta mathagu ma ndege, no ũkoragwo na thundo ciumĩrĩte.

Nyamũngumĩ ĩyo ĩkĩgerera maĩ-inĩ, thundo icio nĩ imĩhotithagia kwambata na ihenya. Na njĩra ĩrĩkũ? Ngathĩti ĩtagwo Natural History ĩtaarĩirie atĩ thundo icio itũmaga maĩ mahĩtũkĩre mathagu-inĩ macio na ihenya magĩthiũrũrũkaga, ũndũ ũrĩa ũteithagia nyamũngumĩ ĩyo kwambata na njĩra hũthũ ĩkiumĩra maĩ-inĩ. Korũo mũthia wa mbere wa mathagu macio ũkoragwo ũrĩ mũnyoroku, ndĩngĩhota gwĩka ũguo.

Ũthuthuria ũcio ũngĩhũthĩka atĩa? Mathagu ma ndege mangĩthondekwo ta ũrĩa mathagu ma nyamũngumĩ ĩyo mahaana, mangĩkorũo marĩ mega makĩria, mahũthũ gũthondeka, na ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũmamenyerera. Mũtaaramu ũmwe wĩtagwo John Long etĩkĩtie atĩ ihinda rĩtarĩ haraihu “nĩ tũrĩona ndege ciothe irĩ na mathagu mathondeketwo ta ũrĩa ma nyamũngumĩ ĩyo mahaana.”

Gũkobia Mathagu ma Nyoni Ĩtagwo Seagull

Mathagu ma ndege makoragwo mathondeketwo ta ũrĩa mathagu ma nyoni mombĩtwo. No mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ mainjinia nĩ mageretie kwĩrutanĩria o na makĩria gũkobia ũrĩa mathagu ma nyoni mombĩtwo. Ngathĩti ya New Scientist yugĩte atĩ “athuthuria thĩinĩ wa Yunivasĩtĩ ya Florida nĩ mathondekete gatege gatarabatara ndereba karĩ na ũhoti ta wa nyoni ĩtagwo seagull wa kũreera rĩera-inĩ, na gũikũrũka na kwambata na ihenya.”

Nyoni ĩyo nĩ ĩhotaga kwĩgarũra na njĩra itiganĩte ĩrĩ rĩera-inĩ na njĩra ya gũkũnja na gũkũnjũra mathagu mayo. Ngathĩti ĩyo yugĩte atĩ gatege kau mathondekete, gakoragwo na mathagu marĩ na ũhoti wa gwĩka ta ũrĩa mathagu ma nyoni ĩyo mekaga. Mathagu macio nĩ mahotithagia gatege kau kũreera rĩera-inĩ na gũthiĩ gaikũrũkĩire gatagatĩ ka nyũmba ndaihu cia ngoroba. Njeshi ya rĩera-inĩ ya U.S. nĩ ĩrenda mũno gũthondeka ndege ĩrĩ na ũhoti ta wa gatege kau nĩguo mamĩhũthagĩre mataũni-inĩ manene gũcaria matharaita marĩa mathondeketwo na ndawa njũru na indo ingĩ ingĩthũkia ũgima wa mwĩrĩ.

Gũkobia Magũrũ ma Njagathi

Andũ no merute maũndũ maingĩ kuuma harĩ nyamũ iria ikoragwo thĩ nyũmũ. Kwa ngerekano, njagathi ĩmwe nini nĩ ĩkoragwo na ũhoti wa kũhamba thingo na kwĩnyitĩrĩra mambarita-inĩ ma nyũmba ĩinamanĩte. O na mahinda-inĩ ma Bibilia, njagathi ĩyo nĩ yoĩkaine nĩ ũndũ wa ũhoti ũcio wa magegania. (Thimo 30:28) Nĩ kĩĩ kĩmĩteithagia kwaga kũgũithio nĩ hinya wa gravĩtĩ?

Ũhoti wa njagathi ĩyo wa kwĩnyitĩrĩra nginya kũndũ kũnyoroku ta gĩcicio-inĩ uumanĩte na tũcuĩrĩ tũnini tũrĩa tũkoragwo magũrũ-inĩ mayo. Magũrũ mayo matikoragwo na ngamu. Rĩrĩa manyitana na harĩa yaranga, hagĩaga hinya mũnini wĩtagwo van der Waals. Kaingĩ hinya wa gravĩtĩ ũkoragwo ũrĩ mũnene gũkĩra hinya ũcio wa van der Waals, na nĩkĩo mũndũ atangĩhota kũhamba rũthingo na moko. No tũcuĩrĩ ngiri nyingĩ tũrĩa tũkoragwo magũrũ-inĩ ma njagathi ĩyo tũtũmaga hinya ũcio wa van der Waals ũingĩhe ũndũ ũngĩhota kũnyitĩrĩra ũritũ wayo.

Ũthuthuria ũcio ũngĩhũthĩka atĩa? Gĩtambaya kĩngĩthondekwo ta ũrĩa magũrũ ma njagathi mombĩtwo no kĩhũthĩke handũ-inĩ ha Velcro. * Ngathĩti ya The Economist yugĩte atĩ mũthuthuria ũmwe ooigire atĩ gĩtambaya kĩngĩthondekwo ta ũrĩa tũcuĩrĩ twa magũrũ ma njagathi tũhaana no gĩkorũo kĩrĩ kĩega “maũndũ-inĩ ma ũrigitani rĩrĩa ngamu iria ithondeketwo na ndawa itangĩhũthĩka.”

Nũũ Wagĩrĩire Kũgaathĩrĩrio?

Rũhonge rwa NASA (National Aeronautics and Space Administration) nĩ rũrathondeka romboti ĩrĩ na magũrũ maingĩ ta kang’aurũ, na mainjinia a Finland nĩ mathondekete itinga rĩa magũrũ matandatũ rĩngĩhota gũthiĩra kũndũ kwambatĩrĩru mũno ta ũrĩa nyamũ nene ya gũtamba ĩngĩka. Athuthuria angĩ nĩ mathondekete gĩtambaya kĩrĩ na tũtambaya tuongereirũo tũrĩa tũngĩhingũka na tũkehinga ta ũrĩa mbegũ cia mũtĩ wa mũcinda-nũgũ ciĩkaga. Kambuni ĩmwe ya gũthondeka ngaari nĩ ĩrathondeka ngaari ĩngĩthiĩ ihenya ĩtekũgirĩrĩrio nĩ rũhuho mũno, na njĩra ya gũkobia ũrĩa thamaki ĩrĩa ĩtagwo boxfish yũmbĩtwo. Athuthuria angĩ nao nĩ marathuthuria ũhoti wa makorogoca ma ndinoho cia iria-inĩ wa gũcigitĩra, marĩ na muoroto wa gũthondeka nguo hũthũ irĩ na hinya wa kũgitĩra mwĩrĩ kuumana na matharaita.

Athuthuria nĩ merutĩte maũndũ maingĩ mũno kuuma harĩ nyamũ na mĩmera nginya makaiga rekondi ya maũndũ ngiri nyingĩ marĩa mangĩhũthĩrũo kuuma kũrĩ ũũmbi. Ngathĩti ya The Economist yugaga atĩ athomi a sayansi no mahũthĩre rekondi ĩyo rĩrĩa maracaria “kĩhonia kiumanĩte na ũũmbi kĩa maũndũ matiganĩte harĩ indo iria marenda gũthondeka.”

Maũndũ macio mega monekaga harĩ ũũmbi mooimire kũ? Athuthuria aingĩ no moige atĩ ũũgĩ ũcio wonekaga harĩ indo iria ciũmbĩtwo woimanire na indo kũgarũrũka ihinda-inĩ rĩa mĩaka mĩingĩ. No athuthuria angĩ makoragwo na mawoni ngũrani. Mũthuthuria ũmwe wĩtagwo Michael Behe aandĩkire ũũ ngathĩti-inĩ ya The New York Times mwaka-inĩ wa 2005: “Maũndũ macio ma ũũgĩ monekaga [harĩ ũũmbi] matũmaga tũkinyĩrĩre gũtua itua rĩrĩ: angĩkorũo kĩndũ kĩhaana ta mbata, kĩrathiĩ ta mbata, na kĩragamba ta mbata, harĩ na ũira mũiganu wa kuuga atĩ nĩ mbata.” Aarĩkĩrĩirie na kuuga atĩ angĩkorũo kĩndũ nĩ gĩthondeketwo na njĩra ya ũũgĩ, ti wega kũhũthia ũũgĩ ũcio.

Hatarĩ nganja, injinia angĩthondeka ithagu rĩega rĩa ndege na rĩraruta wĩra wega, nĩ agĩrĩire kũgaathĩrĩrio nĩ ũndũ wa wĩra wake. O ũndũ ũmwe na ũcio, mũndũ angĩthondeka mbandĩnji ĩngĩhũthĩrũo na njĩra nyingĩ, kana gĩtambaya kĩega kĩa nguo, o na kana ngari ĩraruta wĩra wega, nĩ agĩrĩire kũgaathĩrĩrio nĩ ũndũ wa wĩra wake. Ma nĩ atĩ, mũndũ angĩkobia wĩra wa mũndũ ũngĩ athondeke kĩndũ gĩake na age kũgaathĩrĩria mwene wĩra ũcio, no erũo atĩ nĩ kũiya aiyĩte wĩra wa mũndũ ũngĩ.

Hihi nĩ ũkuona ta gũkĩagĩrĩire kuuga atĩ maũndũ ma magegania marĩa athuthuria mageragia gũkobia mooimanire na indo kũgarũrũka? Angĩkorũo gũkobia wĩra wa mũndũ ũngĩ nĩ kũbataraga ũũgĩ mũnene-rĩ, na githĩ mwene wĩra ũcio ndakĩrĩ na ũũgĩ mũnene makĩria! Nũũ ũkĩagĩrĩire kũgaathĩrĩrio makĩria, nĩ mwene wĩra ũcio kana nĩ ũrĩa ũkobetie wĩra ũcio wake?

Itua Rĩrĩa Tũngĩkinyĩrĩra

Thutha wa gũthuthuria ũrĩa indo ciũmbĩtwo na njĩra ya ũũgĩ, andũ aingĩ nĩ makinyagĩrĩra kuuga ta mwandĩki wa Thaburi ũrĩa waandĩkire ũũ: “Mawĩra maku wee Jehova kaĩ nĩ maingĩ-ĩ! Mothe ũmarutĩte na njĩra ya ũũgĩ. Thĩ ĩiyũire indo iria wee ũmbĩte.” (Thaburi 104:24) O na mũtũmwo Paulo nĩ aakinyĩrĩire itua o ta rĩu. Aandĩkire ũũ: “Tondũ ngumo [cia Ngai] iria itonekaga na maitho, nĩcio hinya wake wa tene na tene na Ũngai wake, nĩ cionekaga wega kuuma o hĩndĩ ĩrĩa thĩ yombirũo, nĩ gũkorũo nĩ cionekaga kũgerera indo iria ciũmbĩtwo.”—Aroma 1:19, 20.

O na kũrĩ ũguo, andũ aingĩ arĩa matĩĩte Bibilia na metĩkĩtie Ngai meciragia atĩ Ngai oombire indo imwe agĩcoka agĩtũma ciambĩrĩirie kũgarũrũka ituĩke indo nyingĩ iria irĩ kuo cia magegania. No Bibilia ĩrutanaga atĩa?

[Kohoro ka magũrũ-inĩ]

[Kohoro]

Maũndũ mega marĩa monekaga harĩ ũũmbi mooimire kũ?

[Gathandũkũ/​Mbica]

Angĩkorũo gũkobia wĩra wa mũndũ ũngĩ nĩ kũbataraga ũũgĩ mũnene-rĩ, na githĩ mwene wĩra ũcio ndakĩrĩ na ũũgĩ mũnene makĩria!

Ndege ĩno ĩrĩa ĩngĩhota kũgarũrũka na njĩra nyingĩ ĩthondeketwo na njĩra ya gũkobia mathagu ma nyoni ĩtagwo seagull

Magũrũ ma njagathi matigĩaga gĩko, gũtirĩ hĩndĩ matigaga makinya harĩa yagerera, menyitagĩrĩra handũ o hothe tiga o harĩ plastĩki ĩrĩa ĩtagwo Teflon, na nĩ ũndũ mũhũthũ harĩ mo kwĩnyitĩrĩra handũ kana kũrekia. Athuthuria nĩ marageria gũkobia ũrĩa magũrũ ma njagathi marutaga wĩra

Ngaari ĩno ĩrĩa ĩngĩthiĩ ihenya mũno ĩthondeketwo na njĩra ya gũkobia thamaki ĩtagwo boxfish

[Credit Lines]

Ndege: Kristen Bartlett/ University of Florida; kũgũrũ kwa njagathi: Breck P. Kent; thamaki ya box fish na ngaari: Mercedes-Benz USA

[Gathandũkũ/​Mbica]

NYAMŨ IRĨ ŨŨGĨ WA KŨMENYA NJĨRA

Nyamũ nyingĩ nĩ ikoragwo na “ũũgĩ wa mũũmbĩre” wa kũmenya njĩra igĩthiĩ kũndũ gũtiganĩte thĩinĩ wa thĩ. (Thimo 30:24, 25) Reke tũrore ngerekano igĩrĩ.

▪ Ũrĩa Thigiriri Imenyaga Njĩra Thigiriri ciathiĩ gũcaria irio imenyaga atĩa njĩra ya gũcoka kĩmamo-inĩ gĩacio? Athuthuria bũrũri-inĩ wa Ngeretha nĩ maamenyire atĩ makĩria ma gũtiga mũnungo harĩa ciagera, thigiriri nĩ ciĩkaga mathabu igathondeka tũcĩra tũrĩa tũciteithagia kwaga kũũra njĩra rĩrĩa iracoka kĩmamo-inĩ gĩacio. Kwa ngerekano, ngathĩti ya New Scientist yugĩte atĩ thigiriri cia mũthemba wĩtagwo pharaoh nĩ ithondekaga tũcĩra twahũkanĩte kuuma kĩmamo-inĩ gĩacio. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa kũgegania wĩgiĩ tũcĩra tũu? Rĩrĩa thigiriri ĩracoka kĩmamo-inĩ gĩacio, yakinya harĩa tũcĩra tũu twahũkanĩire, ũũgĩ wa mũũmbĩre nĩ ũmĩteithagia kũgera gacĩra karĩa ĩtegũcenjia mũno kũrĩa ĩrorete, na ũndũ ũcio ũgatũma ĩkinye kĩmamo-inĩ. Ngathĩti ĩyo yugĩte atĩ, “ũhoti ũcio wa gwĩka mathabu igathondeka tũcĩra, nĩ ũteithagia thigiriri kũgerera tũcĩra-inĩ tũu na makĩria rĩrĩa irathiĩ mĩena ngũrani, na ũndũ ũcio nĩ ũciteithagia kwaga kũhũthĩra hinya mũingĩ igĩcaria gacĩra ga gũcoka kĩmamo-inĩ.”

▪ Ũrĩa Nyoni Imenyaga Njĩra Nyoni nyingĩ nĩ ihotaga kũmenya njĩra wega rĩrĩa irathiĩ ng’endo ndaihu gũtekũmakania ũrĩa rĩera rĩhaana. Imenyaga atĩa? Athuthuria nĩ mamenyete atĩ nyoni no ihote kũigua hinya wa magineti wa thĩ. O na kũrĩ ũguo, ngathĩti ĩtagwo Science yugĩte atĩ “hinya wa magineti [wa thĩ] ũkoragwo ũrĩ ngũrani kũndũ gũtiganĩte na ti hingo ciothe ũkoragwo werekeire mwena wa rũgongo.” Nĩ kĩĩ gĩteithagia nyoni itikore njĩra igĩthaamathaama? Nyoni nĩ ihotaga kũmenya kũrĩa irĩ o hwaĩ-inĩ ciarora riũa rĩgĩthũa. Kũringana na ngathĩti ya Science, tondũ riũa rĩthũagĩra mĩena ĩtiganĩte gũkĩringana na kũndũ na imera, athuthuria meciragia atĩ no mũhaka akorũo nyoni icio nĩ ikoragwo na “thaa thĩinĩ wacio ĩrĩa ĩcihotithagia kũmenya mahinda ma mwaka.”

Nũũ waheire thigiriri ũhoti wa gwĩka mathabu? Nũũ waheire nyoni ũhoti wa kũmenya njĩra, agĩkĩra thaa thĩinĩ wacio, na agĩcihe meciria ma kũhũthĩra maũndũ macio? Hihi ũhoti ũcio woimanire na indo kũgarũrũka, kana woimire kũrĩ Mũũmbi ũrĩ na ũũgĩ?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004