Тʹәбийәт Чь Мә Һин Дькә?

«Ле бәле ньһа жь һʹәйԝананва бьпьрсә у әԝ бьла һини тә бькьн у жь чʹьвикед әʹзмананрʹа, бьла бьгьһиньн тә. Ан жи жь ахерʹа бьбежә у бьла һини тә бькә; мәʹсийед бәһре жи жь тәрʹа дьбежьн» (ИБО 12:7, 8).

ԜАН ПАШԜӘХТИЙА зандар у инженера дәстпекьрьн жь шинкайе у жь һʹәйԝана һьнә тьшта һин бьн. Әԝана дизайна щурʹә-щурʹә әʹфрина леколин дькьн у жь ԝана гәләк тьшт һин дьбьн, ԝәки бькарьбьн тьштед тʹәзә саз кьн йан жи һьнә механизма дьһа баш кьн. Әв йәк нава инженерада те навкьрьне биомиметика. Әме ньһа чәнд мәсәла шеԝьр кьн. Ԝәʹде шеԝьркьрьне бьфькьрьн: «Гәло, кʹи бь рʹасти һежайи пәсьна йә бона дизайна тʹәбйәтейә ӧса баш?»

Жь Мьлед Һʹут Һин Дьбьн

Гәло, сазкʹаред тәйаре, жь һʹутед куз чь дькарьн һин бьн? Бь рʹасти әԝана жь һʹута дькарьн гәләк тьшт һин бьн. Мәсәлә, гьранийа һʹуте куз ԝәкә 30 тон ә, демәк гьранийа ԝе һаԛас ә, чьԛас әʹрәба мәзьнә баркьри. Щәндәке һʹут һʹьшк ә у мьлед ԝи дьреж ьн. Әв һʹуте 12 метре аведа һеса дьчә те. Мәсәлә, чахе һʹуте куз нечʹире дькә, әԝ дькʹәвә бьне кʹома мәʹсийед бьчʹук у бь зьвьрʹандьна щурʹе спирале һьлдькʹьшә бәрбь жор. Һьм жи ԝе дәме һʹут бина хԝә мина тʹопед кʹәфе дәрдьхә. Әԝ тʹоп дьбьнә тʹорʹ, диаметра кʹижана кӧ метьр нивәке зедәтьр нинә. Һʹут бь аликʹарийа ве тʹорʹе мәʹсийа һьлдькʹьшинә бәрбь жоре, паше әԝ дәве хԝә вәдькә у епʹещә мәʹсийа щарәкерʹа дадьԛӧрчʹинә.

Зандарарʹа гәләк һʹәԝас бу пебьһʹәсьн, ԝәки чаԝа әԝ мәʹсийе ӧса мәзьн дькарә бь спиралед ӧса һьлкʹьшә. Зандара тедәрхьст, кӧ һʹут әве йәке бь сайа мьлед хԝә дькә. Пʹәрʹед тәйаре һʹьлу нә, ле мьлед һʹут ӧса ниньн, әԝ гьрди-гьрди нә.

Чахе һʹут нав аверʹа ләз һʹьлдькʹьшә, әԝ мьлед ԝи кӧ гьрди-гьрди нә, ԛәԝата ԝи зедә дькьн кӧ һеса һьлкʹьшә. Гәло чь щурʹәйи? Журналәк «Natural History» шьровәдькә, ԝәки бь сайа мьлед гьрди-гьрди ав сәр мьлед һʹутрʹа һеса дәрбаз дьбә, һәла һьнге жи гава һʹут ԛайим һʹьлдькʹшә. Һәрге мьлед ԝийи пешьн һʹьлу буна, әԝ ԝе нькарьбуйа ԝан спиралава һʹьлкʹьшийа, чьмки ава бәр мьлед ԝи ԝе бьбуйа зьвьрʹок у ԛәԝата һʹут ԝе сьст буйа.

Гәло әв тьште тʹәзә кӧ зандара тедәрхьстьн, бона чь дькарьн бьдьнә хәбате? Сәва кӧ пʹәрʹед тәйаре жи бь ви щурʹәйи бенә чекьрьне, ԝе һьндьк тьшт лазьм бьн, бь аликʹарийа чь жи ԝе һеса бә пʹелед һәԝе ча лазьм бә бьгӧһезьн. Пʹәрʹед ӧса ԝе дьһа ԛәԝи бьн, у ԝе һеса бенә хԝәйкьрьне. Зандарәки биомеханикайе Щон Лонг дьфькьрә, ԝәки незик ә әԝ рʹож, «чахе пʹәрʹед һʹәму тәйара гьрди-гьрди, ча мина мьлед һʹутед куз, бенә чекьрьне».

Пʹәрʹед Тәйрәдәйа сәр Бәʹре

Гьшк заньн, ԝәки пʹәрʹед тәйаре бь щурʹе пʹәрʹед тәйрәда һатьнә чекьрьне. Ле ԝан пашԝәхтийа инженера карьбун һе зедә незики орижинале бьн. Журналәк «New Scientist» шьровәдькә, ԝәки заньнгәһа Флоридайеда модела тәйаре һатә авакьрьне, йа кӧ бь дистансийоне дьһатә рʹебәрикьрьне. Әв тәйарә дькарә мина тәйрәдед сәр бәʹре дәрберʹа ләз һʹьлкʹшә нава һʹәԝайе у ӧса жи бәржер бә.

Әв тәйрәдед бәʹре һәԝеда гәләк һеса дьфьрʹьн, чьмки пʹәрʹед ԝан әʹнишкеда у ӧса жи мьлда дьтәвә. Журналәкеда «New Scientist» те готьне, ԝәки инженера, модела пʹәрʹе ве тәйрәде һьлданә һʹәсаб у «тәйарәкә 60 сантиметре бь моторәкә бьчʹук саз кьрьнә. Әв тәйәрә дьһатә рʹебәрикьрьне бь һʹәсьнед зьравә һәввакьри, кʹижана кӧ пʹәред тәйаре дьданә хәбате». Тәйара ӧса дькарә нава авайед бьльндрʹа һеса бьфьрʹә у дәрбаз бә. Организасйонәкә Америки, кʹижан кӧ бона тәйара щабдар ә, дьхԝазә тәйарәкә модерн саз кә, кӧ шәһәред мәзьнда бькарьбә чʹәкед химики у биоложи, бьвинә.

Ләпед Геконе

Әм гәләк тьшт дькарьн жь ләпед мәʹрәгиска һин бьн. Мәсәлә, мәʹрәгиска бьчʹук, щьсьне кʹижани гекони йә, һеса тьштава һьлдькʹьшә жоре, әԝ һәла һе сәр арʹикава жи дьчә. Дәрһәԛа фәрәсате мәʹрәгискейә ӧса һәла һе ԝәʹде бәреда заньбун (Мәтʹәлок 30:28). Гәло әв мәʹрәгиск чь щурʹәйи дькарә ӧса һәрʹә у нәкʹәвә?

Әв мәʹрәгиск дькарә жорева һәла һе тьштед лап һʹьлува жи хԝә бьгьрә у һәрʹә, чьмки сәр ләпед ԝе пʹьрчʹед гәләк һур һәнә, кʹижан кӧ кʹәфа ләпед ԝе дадьдьн. Әв пʹьрчʹ тʹӧ тьштәки ӧса дәрнахьн кӧ мәʹрәгиск тьштава бе зәльԛандьне, ле бь рʹасти әв ԛәԝата молекулийә бьчʹук дәрдьхьн. Молекулед дӧ тьшта һәвва тенә гьртьне, чьмки ԛәԝата һәвкʹьшандьне незик ә, у әв әʹйан ә ча ԛәԝата Ван-дер-Ԝаалс. Бь тʹәбйәти ԛәԝата гьранийе жь ԝан һʹәму ԛәԝата ԛәԝитьр ә, у ләма жи әм нькарьн сәр диԝеррʹа бь дәстед хԝә ча мәʹрәгиск һьлкʹьшьн. Ле пʹьрʹчʹед һур сәр ләпед геконе, аликʹарийе дьдьн, ԝәки әԝ ԛәԝи хԝә бьгьрә, мәсәлә чахе әԝ диԝерва һʹьлдькʹьшә. Бь сайа ԛәԝата Ван-дер-Ԝаалсе у бь һʹәзара пʹьрчʹа, әԝ дькарә рʹьнд хԝә тьштава бьгьрә у нәкʹәвә.

Гәло әв тьште тʹәзә кӧ зандара тедәрхьстьн, ча дьдьнә хәбате? Материйалед синтетик кӧ бь принсипа пʹьрчʹед сәр ләпед геконе һатьнә чекьрьне те навкьрьне «бәне гекони». Әве дькарьн бьдьнә хәбате дәԝса «Велкро» демәк әв бәнед кӧ һәвва дьгьрьн. Әв идейа жи зандара жь тʹәбийәте һьлдабун *. Гьлийе зандарәки кӧ журналәкеда «The Economist» һатийә ньвисаре, да кʹьфше, ԝәки әԝ материйала кӧ бь принсипа «бәне гекони» һатийә чекьрьне, дькарьн ӧса жи бьдьнә хәбате «медисинайеда, хут ԝан дәрәщада, чахе набә кӧ тʹӧтʹԛалед (клей) химики бьдьнә хәбате».

Кʹи бь Рʹасти Һежайи Пәсна йә?

Ньһа НАСА, демәк Сазийа Мьләтийе йа кӧ дьхәбьтә сәр тʹекʹникайе, леколина тәйара у космосе, дьфькьрә роботәкә бь гәләк ньга саз кә, кʹижан кӧ ԝе бькарьбә мина дупʹьшка рʹе һәрʹә. Инженеред жь Финландайе ида трактора бь шәш ньга саз кьрьнә, кʹижан кӧ мина кʹезькәкә тәрʹьки дькарә нава щийед чәтьнрʹа жи дәрбаз бә. Зандаред дьн жи материйаләк жь клапанед лап һур чекьрьнә, йед кӧ мина пачʹед бәред дара чаме нә у дькарьн вәбьн у бенә дадане. Сазкʹаред әʹрәба дьхәбьтьн, ԝәки әʹрәбәкә ӧса саз кьн, кӧ форма ԝе мина ве мәʹсийе бә, бәдәна кʹижани кӧ мина ԛӧтʹийе йә у почʹда жи зьрав дьбә. Һьнә зандар жи молускед бәʹре леколин дькьн, ԝәки бона еләкед әскәрийе материйаләкә ӧса чекьн, кӧ һьм сьвьк бә, һьм жи дьһа ԛәԝи бә у ԝана жь зийане хԝәй кә.

Бь рʹасти жи мәрьв дькарьн жь тʹәбйәте гәләк тьштед керһати һин бьн. Ләма жи леколинкʹара данәгәһәкә ӧса саз кьрьн, кʹидәре кӧ әԝана дькарьн ԝәкә чәнд һʹәзар системед биоложи, демәк гәләк бәрнамә у информасийа, компотәреда хԝәй кьн. Журналәк «The Economist» дьбежә, ԝәки әв бәрнамә дькарә али инженера бькә, кӧ «сафикьрьна проблемед хԝә, тʹәбйәтеда бьвиньн, сәва кӧ бькарьбьн дизайнед ну саз кьн». Системед биоложи, кʹижан кӧ һатьнә хԝәйкьрьне, тенә навкьрьне «патентед биоложи». Бь тʹәбйәти хԝәйе патенте, мәрьв ә йан жи компанийа йә, кʹижан кӧ бь фәрми дәрһәԛа идейа йан дизайна хԝәйә тʹәзә, әʹлам дькьн. Журналәк «The Economist» дәрһәԛа данәгәһе, кʹидәре кӧ «патентед биоложи» тенә хԝәйкьрьне, ӧса дьбежә: «Чахе зандара сафикьрьнед биометикайә орижинал нав кьрьн, ‹патентед биоложи›, ӧса ԝана да кʹьфше, кӧ бь рʹасти хԝәйе патенте тʹәбйәт ә».

Гәло чь щурʹәйи тʹәбйәт ӧса һатийә әʹфьрандьне, кӧ жь ԝе идейед ӧса һʹәԝас тенә һьлдане бона чекьрьна дизайнед тʹәзә? Гәләк зандар дьфькьрьн, ԝәки һʹәму кʹәрәмәтед тʹәбйәте әв һәйә әʹйанкьрьна шашийед еволусийайе нава милйона салада. Ле нава зандарада йед ӧса жи һәнә, ньһерʹандьна кʹижана лап щӧдә дьбә. Микробиолож Майкьл Бихи рʹожнәмәкеда «The New York Times» ӧса ньвиси: «Әшкәрә йә ԝәки дизайна [тʹәбйәте] бь нет һатийә әʹфьрандьне, бь аликʹарийа чь жи дькарьн избатийа ве йәкейә һеса бьвиньн: һәрге тьштәк те кʹьфше, рʹе дьчә у дькә ԛирә-ԛир мина ԝәрдәке, фәʹмдари йә ԝәки әв ԝәрдәк ә, ләма жи избатийед дьн ида лазьм ниньн». Жь ве йәке чь те кʹьфше? Бихи дьбежә: «Дизайна тʹәбйәте гәрәке нәйе инкʹаркьтьне, чьмки әв ӧса жи әʹйан ә».

Инженере кӧ пʹәрʹе тәйаре ӧса саз кьрийә, кӧ дьһа бехоф ә у рʹьнд дьхәбьтә, бь рʹасти жи һежайи пәсна йә бона әве дизайна хԝә. Әԝед кӧ кӧдӧр бона пʹечʹандьна бьрина, пʹәрчʹә бона кʹьнщдьрутьне у моторе ԛәԝи чекьрьнә, бь рʹасти жи бона чекьрьна дәстед хԝә һежайи пәсна нә. Ле әԝе кӧ идейа йан жи дизайна кәсәки дьн дьдьзә у дькә сәр наве хԝә, те һʹәсабе ԛачах у йе кӧ ԛануне дьтʹәрьбинә.

Бь рʹасти зандаред ӧса щерʹьбанди, жь тʹәбийәте идейа у дизайна һьлдьдьн, сәва кӧ тьштәки саз кьн, ле паше жи дьбежьн кӧ әԝ һʹәму тьшт ньшкева йан жи бь еволусийайе пешда һатийә. Гәло әв йәк рʹаст ә? Һәрге һәла һе копийа жи әʹйан дькьн, ԝәки сазкʹар һәйә, ле орижинал чьԛас дькарә ве йәке әʹйан кә? Бь рʹасти, кʹи дьһа һежайи пәсьна йә: дәрсдаре щерʹьбанди йан шагьрте кӧ тʹәне чʹәʹв дьдә дәрсдаре хԝә?

Избаткьрьна Логики

Чахе гәләк мәрьвед щерʹьбанди ԝан избатийарʹа бунә нас, әԝана ԛайил бун ԝан гьлийарʹа, кʹижан кӧ зәбурбеж ньвиси: «Хӧдано, чьԛаси гәләк ьн кьред Тә! Һәр тьшт бь сәрԝахтийа Тә чебуйә, әʹфьринед Тәва әʹрд тʹьжи йә» (Зәбур 104:24). Паԝлосе шанди жи ӧса гот: «Рʹаст жь әʹфьрандьна дьнйайеда һʹӧнӧред ԝийә нәхӧйа, аԝа готи ԛӧдрәта ԝийә һʹәта-һʹәтайе у Хԝәдетийа ԝи бь әʹфьрина хӧйа дьбьн, зәлал тенә дитьне. Бь ви аԝайи кәс нькарә щабе бьдә» (Рʹомайи 1:19, 20).

Ле гәләк мәрьвед дьлвәкьри, кʹижан кӧ Кʹьтеба Пироз ԛимәт дькьн у баԝәрийа хԝә Хԝәде тиньн, дьфькьрьн кӧ Хԝәде еволусийа да хәбате, сәва кӧ һʹәму кʹәрәмәтед тʹәбйәте бьәʹфьринә. Ле Кʹьтеба Пироз чь һин дькә?

[Спартьн]

 [Blurb сәр рʹупʹеле 5]

Тʹәбийәте чь щурʹәйи карьбу әв һʹәму идейед баш бинә сери?

 [Blurb сәр рʹупʹеле 6]

Гәло кʹи йә хԝәйе ԝан патента, кʹижан кӧ жь тʹәбийәте тенә һьлдане?

 [Чаргошә/Шькьл сәр рʹупʹеле 7]

Һәрге һәла һе копийа жи әʹйан дькьн, ԝәки сазкʹар һәйә, ле орижинал чьԛас дькарә ве йәке әʹйан кә?

Пʹәрʹед ԝе тәйарейә кӧ дькарә һеса бь гәләк щурʹа бьзвьрʹә, ль сәр һʹиме пʹәрʹед ԝан тәйрәда һатьнә сазкьрьне, йед кӧ сәр бәʹрерʹа ньн

Ләпед мәʹрәгиске тʹӧ щар ԛьреж набьн у нә жи дәԝса ләпед ԝи, ләкʹә дьминә. Әԝана хԝә һәр тьштива дьгьрьн, хенщи материйала жь тефлоне, кʹижан кӧ шьмшат ә. Сәр ве материйале әԝана дьшьмьтьн, ле диса хԝә пева дьгьрьн. Зандар дьхәбьтьн, ԝәки сәр һʹиме ве йәке дизайнәке саз кьн

Бәдәна мәʹсийе щурʹе ԛӧтʹи, ԛәԝи йә у почʹькеда һәвәки дьреж ә, у әв йәк сазкʹаред әʹрәба һелан дькә, дизайнед ну дәрхьн.

[Credit Line]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

 [Чаргошә/Шькьл сәр рʹупʹеле 8]

БИЛАНИЙА ЖЬ ЗЬКМАКИЙЕ

Биланийа жь зькмакийе йа гәләк һʹәйԝана һәйә, кʹижан кӧ али ԝан дькә рʹийа хԝә тедәрхьн (Мәтʹәлок 30:24, 25). Ԝәред әм дӧ мәсәла шеԝьр кьн.

▪ Мурьстанг рʹийа хԝә тедәрдьхьн Гәло чь щурʹәйи мурьстангед кӧ дьчьн хԝарьне хԝәрʹа бьвиньн, дькарьн бе проблем пашда вәгәрʹьн щийе хԝә? Зандаред жь Британийа Мәзьн, тедәрхьстьн, ԝәки һьнә мурьстанг нә тʹәне бь сайа бина рʹечʹа хԝә пашда вәдьгәрʹьн щийе хԝә, ле ӧса жи бь сайа рʹейа кӧ әԝана кʹьфш дькьн. Бона ве йәке әԝана гәомәтрийайе дьдьнә хәбате. Мәсәлә, журналәк «New Scientist» дьбежә, ԝәки мурьстангед жь щурʹед фьрәԝьни, «жь щийед хԝә гәләк рʹе чедькьн, кʹижан кӧ щурʹә-щурʹә алийа дьньһерʹьн, ԛолчʹе ԝан рʹийа у щийе ԝан, 50-60 дәрәщә йә». Гәло әв система чьда мәхсус ә? Чахе мурьстанг пашда те щийе хԝә у незики ԝан хәза дьбә, әԝ бь зькмакийе ԝе рʹе дьжберә, кʹижан кӧ зәʹф хар нинә, у ӧса һеса дьгьһижә щийе хԝә. Журналәк «New Scientist» дьбежә: «Гәомәтрийа ве системе, али мурьстанга дькә, кӧ рʹийа хԝә бьвиньн, илаки ԝи чахи, гава әԝана дӧ алийава дьчьн. Ӧса әԝана бадиһәԝа ԛәԝата хԝә хәрщ накьн у вьрда-ԝеда начьн нәйен».

▪ Компасед Тәйрәда Гәләк тәйрәдә һьм һәԝа хьрабда, һьм жи гава чунә щийе дур, дькарьн һеса рʹийа хԝә тедәрхьн. Ле гәло әв ча тедәрдьхьн? Зандара фәʹм кьр, ԝәки тәйрәдә дькарьн дәшта Әʹрдейә магнит (мьԛнатис) тʹәхмин кьн. Ле ль гора журналәке «Science», «хәзед әʹрдейә магнит гәләк жь һәв щӧдә дьбьн, у нә һәр щар алийе бакӧре рʹаст нишан дькьн. Әв йәк щива гьредайи йә». Гәло чь али тәйрәда дькә, кӧ әԝана рʹийа хԝә ӧнда накьн? Һәр евар тәйрәдә компаса хԝәйә зькмакийе һьмбәри рʹоавайе дькьн. Чьмки тәʹв ль гора дәмсале, ԝәʹде рʹоавайе щигӧһасти дьбә. Зандар дьбежьн, ԝәки тәйрәдә бь сайа «сьһʹәтед биоложи дькарьн ԝан гӧһастьнада һеса дәмсала тедәрхьн»

Гәло кʹи мурьстанг ӧса әʹфьрандийә, кӧ әԝана гәомәтрийайе заньн? Гәло кʹи компас, сьһʹәтед биоложи у һʹьш дайә тәйрәда, кӧ әԝана дькарьн ӧса рʹьнд бьдьнә хәбате? Әв бь сайа еволусийайе ӧса чебуну йан бь сайа Әʹфьрандаре билан?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004