Munu butukaka na 1935 na Darlaston, na kitini ya buala yina vuandaka na bantu ya ndombe, kizunga mosi ya Angleterre, yina nkumbu na yau katukaka na muisi ya ndombe yina vuandaka muangana, yavuandaka katuka na baizini. Ntangu munu vuandaka na bamvula 4, bibuti na munu bandaka kulonguka Biblia na Bambangi ya Yehova. Ntangu munu kumaka na bamvula 15, munu ndimisamaka ti munu kele na kedika mpe munu bakaka mbotama 1952 ntangu munu vuandaka na bamvula 16.

Kaka na ntangu yango, munu bandaka kulonguka mumbongo na izini mosi ya nene yina kesalaka bisadulu ya maboko mpe bisadulu ya bantomabilu. Munu bandaka kubaka formasion samu na kuvuanda sekretere ya kompani yango, kisalu yina munu vuandaka zola mingi.

Yalombaka munu baka nzengolo ya mbote ntangu nkengi ya kizungidila lombaka munu munu banda kutuadisa ndongokolo ya mukanda na kimvuka na katikati ya sabala na kimvuka na beto ya Willenhall. Yavuandaka mpasi samu na munu. Na bantangu yankaka munu vuandaka sangana na bimvuka zole. Na lukutakanu ya sabala, munu vuandaka sangana na kimvuka ya Bromsgrove, yina vuandaka pene ya kisika munu vuandaka sadila na bakilometre 32 ya yinzo na beto. Mpe na nsuka ya sabala, munu vuandaka vutuka na yinzo ya bibuti na munu, mpe munu vuandaka sangana na kimvuka na beto ya Willenhall.

Lokola munu vuandaka na nsatu ya kupesa maboko na nkubukulu ya Yehova, munu ndimaka diambu yina nkengi ya kizungidila lombaka munu atako yalombaka munu lemba kulonguka kisalu yina munu vuandaka zola mingi. Munu niongaka ve samu na nzengolo yina munu bakaka ya kubika Yehova tuadisa nzila na munu, mpe yapesaka munu nzila samu munu vuanda na luzingu mosi ya kiese mpenza.

Ntangu munu vuandaka sangana na kimvuka ya Bromsgrove, munu kutanaka na mpangi mosi ya nketo ya kitoko, ya kimpeve ya mbote na nkumbu ya Anne. Beto kuelanaka na 1957, mpe kintuadi na yandi beto bakaka diluaku ya kusala lokola bampasudi nzila ya ngonda na ngonda, bampasudi nzila ya nene, na kisalu ya nkengi ntambudi, mpe na Betele. Anne vuandaka nata kiese na luzingu na munu.

 Na 1966, beto vuandaka na kiese ya kuvuanda na kalasi ya Gilead ya mbala 42. Batindaka beto na Malawi, kisika yina bantu mingi ketubaka ti yakele ntima ya tiya ya afrique samu bantu yina kezingaka kuna kevuandaka na kimpombo mpe bakeyambaka bantu mbote. Beto zabaka ve ti beto kezingila ve kuna.

Beto kumaka na Malawi na kilumbu ya 1 Février 1967. Na ngonda ya ntete, beto lutisaka ntangu mingi na kulonguka ndinga, na manima beto bandaka kisalu ya distriki. Beto vuandaka nata ntomabilu mosi yina bantu mingi vuandaka kanisa ti yalenda kuenda bisika nionso, ata na banzadi. Kasi yavuandaka kedika ve, beto vuandaka na dikoki ya kuzengisa kaka bamaza yina vuandaka ya mudindu ve. Na bantangu yankaka, beto vuandaka vuanda na bayinzo ya tenta yina bavuandaka sala na bapotopoto mpe bavuandaka finika yau na matiti. Na nsungi ya mvula yavuandaka sosa beto tula yau bashe. Kubanda kisalu na beto ya misionere vuandaka mpenza mpasi, kasi beto vuandaka zola yau!

Na ngonda ya Avril, munu kuizaka zaba ti ntama mingi ve beto kekutana na mambu ya mpasi na bamfumu ya Leta. Munu kuwaka diskur mosi na radio ya mfumu ya buala ya Malawi, Dr. Hastings Banda. Yandi tubaka ti Bambangi ya Yehova vuandaka futa ve bampaku, bavuandaka bimisina baguvernema mambu ya mpasi. Kasi, yavuandaka mambu ya luvunu. Beto nionso beto zabaka ti baguvernema kesepelaka ve mutindu beto kekotaka ve na mambu ya politiki, mpe mingimingi mutindu beto vuandaka manga kusumba bakarte samu na kukuma bantu ya politiki.

Na ngonda ya Septembre, beto tangaka na zulunalo ti prezidan fundaka bampangi ti bavuandaka tula mvualangani bisika nionso. Na lukutakanu mosi yina basalaka, yina sangisaka bantu ya politiki, yandi tubaka ti guvernema na yandi kesala na nsualu samu na kupekisa Bambangi ya Yehova. Kupekisama yango  bandaka na kilumbu ya 20 Octobre 1967. Ntangu fioti na manima, bapolisi mpe bantu yankaka yina kesalaka na kompani yina ketadilaka banzenza, bakuizaka na Betele samu na kukanga yau mpe kukuka bamisionere na buala.

Na manima ya bilumbu tatu na buloko, batindaka beto na buala mosi yina vuandaka tuadisua na Grande-Bretagne​—Maurice. Kasi, bamfumu ya buala Maurice pesaka beto ve nzila ya kukuenda kuna lokola bamisionere. Yau yina beto kuendaka na Rhodésie (bubu yayi Zimbabwe). Ntangu beto kumaka kuna, beto kutanaka na kisadi mosi ya kompani ya banzenza yina mangaka beto kota na buala yango, na kutubaka: “Bamepekisa beno kuvuanda na Malawi. Babikaka beno ve beno vuanda na Maurice, mpe ntangu yayi beno mekuiza awa samu yakele kisika ya mbote.” Anne bandaka kudila. Yamonanaka ti muntu mosi ve vuandaka zola beto! Na ntangu yango munu kumaka na nsatu ya kukuenda mpe kuvutuka na Angleterre. Nsukansuka, bamfumu ya kompani ya banzenza pesaka beto nzila beto kuenda lutisa mpipa na filiale mpe beto vutuka na biro na bau kilumbu kelanda. Beto lembaka, kasi beto tatamanaka kubika mambu na maboko ya Yehova. Na nkokila ya kilumbu landaka, beto bakaka nsangu yina beto vuandaka vingila ve ti bamepesa beto nzila beto kuiza vuanda na Zimbabwe lokola bantu yina mekuiza tala yau. Munu kesala zimbakana ve mutindu munu kukimonaka kilumbu yango​—munu ndimisamaka ti Yehova vuandaka tuadisa nzila na beto.

Na Betele ya Zimbabwe, bapesaka munu kiyekua ya kusala na departema ya kisalu, samu na kutadila mambu ya Malawi mpe ya Mozambique. Bampangi na Malawi vuandaka kutana na kumekama mosi ya ngolo. Kisalu na munu vuandaka ya kubangula balapolo yina bavuandaka tinda na bankengi ya kizungidila na Malawi. Munu dilaka ntangu munu tangaka mambu ya kinkesi yina bampangi ya banketo mpe ya babakala vuandaka kutana na yau kuna. * Kasi munu kindusuaka diaka ngolo samu na kukuikama, kiminu, mpe kukanga ntima na bau.​—2 Bk. 6:4, 5.

Beto vuandaka sala nionso samu na kutinda madia ya kimpeve na bampangi yina bikanaka na Malawi mpe na bampangi yina tinaka na Mozambique. Ekipi ya mbangudulu na Chichewa, ndinga yina ketubukaka mingi na Malawi, kuendaka sadila na ferme ya mpangi mosi ya bakala na Zimbabwe. Yandi tungaka na kiese nionso bayinzo mpe biro samu na bau. Kuna batatamanaka kisalu na bau ya mfunu ya kubangula mikanda yina kesasilaka Biblia.

Beto bakaka bankubukulu samu bankengi ya kizungidila na Malawi sangana na balukutakanu ya nene konso mvula na Chichewa na Zimbabwe. Kana bamekuenda kuna, bavuandaka baka badiskur ya lukutakanu ya nene. Kana bamevutuka na Malawi, bavuandaka kabula mambu yango na bampangi na kutadila ntangu yina vuandaka pesamina bau nzila. Mvula mosi ntangu bakuizaka na Zimbabwe, beto bakaka bankubukulu ya kusala Kalasi ya kisalu ya Kimfumu samu na kukindisa bankengi ya kizungidila yango yina vuandaka na kibakala.

Na Février 1975, munu salaka vuayaje samu na kukuenda tala Bambangi ya Yehova ya Malawi yina tinaka na Mozambique. Bampangi yango vuandaka landa malako yina nkubukulu ya Yehova vuandaka pesa, buela diaka nkubukulu ya yimpa na diambu metadila kuvuanda na kimvuka ya bankulutu. Bankulutu ya yimpa bongisaka mambu mingi ya kimpeve, na kifuani kusala badiskur ya bantu nionso, kusala kikapu ya kilumbu, ndongokolo ya Yinzo’a zulu ya Nkengi, mpe kusala balukutakanu ya nene. Babongisaka bakan yango lokola kaka na balukutakanu ya nene, na kifuani badepartema samu na kutula bunkete, samu na kukabula bima ya kudia, mpe samu na lutanunu. Bampangi yango ya kukuikama salaka mambu mingi na nzila ya lusakumunu ya Yehova, mpe na manima ya kutala bau, munu kindusuaka mingi mpenza.

Na nsuka ya bamvula 1970, filiale ya Zambie bandaka kutadila bisalu ya Malawi. Kasi, munu tatamanaka kukanisa samu na bampangi ya Malawi mpe kutula bau na bisambu na munu mpe mambu mingi yankaka. Na maluaku mingi, lokola munu vuandaka mpangi ya komite ya filiale ya Zimbabwe, munu vuandaka kutana na bamonisi ya biro ya nene, kintuadi na bampangi yankaka yina vuandaka na biyekua ya nene na Malawi, na Afrique du Sud, mpe na Zambie. Konso ntangu, beto vuandaka kukiyuvusa kaka kiuvu mosi, “Yinki beto lenda sala diaka samu na bampangi ya Malawi?”

 Mua bamvula na manima, kumekama bandaka kukita. Bampangi yina tinaka buala, babandaka kuvutuka malembemalembe na Malawi, nzokande mambu ya mpasi yina bampangi yina bikanaka vuandaka kutana na yau bandaka kumanisa malembemalembe. Babuala ya pembeni bandaka kubika nzila na Bambangi ya Yehova basamuna, bakutakana kintuadi mpe bakatulaka bipekiseli yina batudilaka bau. Mozambique diaka salaka kaka mutindu mosi na 1991. Kasi beto vuandaka kukiyuvusa, ‘Yinki ntangu Bambangi ya Yehova na Malawi kebaka kimpuanza?’

Mambu ya politiki ya Malawi bandaka kusoba malembemalembe, mpe na 1993 guvernema katulaka kupekisama samu na Bambangi ya Yehova. Ntangu fioti na manima, beto vuandaka solola na misionere mosi yina yuvusaka munu, “Beno kevutuka na Malawi?” Munu vuandaka deja na bamvula 59, na yau, munu vutudilaka yandi, “Ve, munu mekuma mbuta!” Kasi, kaka na kilumbu yango munu bakaka mesaje mosi yina katukaka na Kimvuka ya Ntuadisi samu na kuzabisa beto ti beto vutuka na Malawi.

Beto vuandaka zola kiyekua na beto na Zimbabwe, na yau yavuandaka nzengolo mosi ya mpasi samu na beto. Beto mesanaka mingi kuna mpe beto kudisaka kinkundi mosi ya kitoko. Kimvuka ya Ntuadisi zabisaka beto na kimpombo nionso ti beto lenda bikana na Zimbabwe kana beto mesepela. Na yau beto lendaka kupona nzila na beto na pete nionso beto mosi mpe kubikana na Zimbabwe. Kasi munu kanisaka na mutindu Abrahami mpe Sara bikaka luzingu na bau ya mbote ntangu bavuandaka bambuta mpenza samu na kuzitisa lutuadusu ya Yehova.​—Kuy. 12:1-5.

Beto bakaka nzengolo ya kulanda lutuadusu ya nkubukulu ya Yehova mpe beto vutukaka na Malawi na kilumbu ya 1 Février 1995, yafuanaka bamvula 28 banda ntangu beto kumaka kuna samu na mbala ya ntete. Komite ya filiale salamaka kuna, yina sangisaka munu mpe bampangi zole ya babakala, mpe kondua kuvingila beto bandaka kusala ngolo samu na kuvutula bisalu ya Bambangi ya Yehova.

Yavuandaka lusakumunu kumona Yehova kena kukudisa kisalu na nsualu! Ntalu ya bansamuni kulaka na nsualu, kubanda na 30 000 na 1993 tii na 42 000 na 1998. * Kimvuka ya Ntuadisi ndimaka filiale ya yimpa tunguka na kutadila kisalu ya nene yina beto vuandaka na yau ya kusala. Beto sumbaka teren ya baektare 12 na Lilongwe, mpe batulaka munu munu sangana na komite ya kutunga.

Mpangi Guy Pierce ya Kimvuka ya Ntuadisi salaka diskur samu na kuzibula babatima ya yimpa na ngonda ya Mai 2001. Bambangi ya Yehova kuluta 2 000 sanganaka na lukutakanu yango, mingi kati  na bau bakaka mbotama kuluta bamvula 40. Bampangi yango ya babakala mpe ya banketo ya kukuikama kangaka ntima na bampasi ya ngolo bamvula mingi na ntangu ya kupekisama. Bavuandaka na mbongo mingi ve kasi bavuandaka na kiminu mingi mpe na nguizani ya ngolo na Yehova. Mpe na ntangu yango, bavuandaka na kiese ya kutala Betele na bau ya yimpa. Bisika nionso yina bavuandaka na Betele, bavuandaka yimbila miyimbu ya Kimfumu na nguizani na mutindu bantu ya Afrique keyimbidilaka, yau salaka ti lukutakanu yango vuanda mbote mingi kuluta yina munu salaka mona ntete ve. Yavuandaka kidimbu ya puelele yina monisaka ti Yehova kesakumunaka mingi bantu yina kebikanaka ya kukuikama na bampasi.

Ntangu bamanisaka kutunga filiale, munu vuandaka na kiese ya kubanda kubaka biyekua ya kusala badiskur ya kuzibula Bayinzo ya Kimfumu. Bimvuka ya Malawi bakaka mambote ya kuvuanda na kati ya programe ya kutunga Bayinzo ya Kimfumu na nsualu na babuala yina kele na mbongo mingi ve. Na ebandeli, bimvuka yankaka vuandaka sala balukutakanu na yinsi ya bayinti ya eucalyptus. Bavuandaka sadila bankuala ya matiti samu na kukifinika mpe baban ya yinda yina bamesalaka na potopoto. Ntangu yayi bampangi yokaka na kiese nionso babriki na bafure yina basalaka mpe batungaka bisika ya kitoko ya balukutakanu. Kasi bampangi sepelaka kusadila baban na Bayinzo ya Kimfumu kasi bakiti ve, samu yakemonanaka lokola kisika ya kubuela muntu lenda monana na pete nionso na ban!

Munu vuandaka diaka na kiese ya kumona Yehova kena kusadisa bantu bakula na kimpeve. Bampangi ya bantuenia na Afrique kekamuisaka munu mingi samu bakekukipesaka samu na kupesa maboko mpe bakelongukaka na nsualu mambu mingi na nzila ya baformasion yina nkubukulu ya Yehova kepesaka mpe samu na kusala kisalu. Babakaka biyekua ya nene na Betele mpe na bimvuka. Bimvuka kindusuaka mpenza na nzila ya bankengi ya kizungidila yina ponamaka, mingi kati na bau kele ya kukuela. Bankuelani yango keponaka kusadila Yehova mingi kuluta na kutulaka nsatu ya kuvuanda na bana pembeni, atako bakekutanaka na mbamba ya banzingulu na bau, ata mpe ya mabuta na bau.

Na manima ya kusala bamvula 52 na Afrique, mavimpi na munu bandaka kutungisa mingi. Kimvuka ya Ntuadisi ndimaka dibanza ya komite ya filiale samu na kutinda beto na Grande-Bretagne. Beto lembaka nzutu na kubika kiyekua yina beto vuandaka zola mingi, kasi bampangi ya dibuta ya Betele ya Grande-Bretagne kena kutudila beto dikebi mingi na kimbuta na beto.

Munu mendimisama ti kubika nzila na Yehova yandi tuadisa nzila na munu na luzingu vuandaka nzengolo yina meluta mbote munu bakaka. Kana munu tulaka ntima na mutindu na munu mosi ya kubakusa mambu, luzingu na munu zolaka vuanda mutindu yankaka. Yehova zabaka ntangu nionso yina munu vuandaka na yau nsatu samu na ‘kusungika banzila na munu.’ (Bin. 3:5, 6) Ntangu munu vuandaka ntuenia, munu vuandaka na kiese ya kulonguka kuzaba mambu yina metadila mutindu kompani mosi ya nene kesadilaka, kasi, nkubukulu ya Yehova pesaka munu luzingu mosi yina meluta mbote. Samu na munu, kusadila Yehova vuandaka mpe yakena kutatamana kuvuanda luzingu yina meluta mpenza mbote!