Luitutañi Kwa Lika Zebupilwe?

“Hamubuze lifolofolo, mi lika miluta; mubuze ni linyunywani za mahalimu, mi lika mitaluseza. Kamba mubuze lifasi, mi lika miluta; mi litapi za mwa liwate lika mibulelela.”​—JOBO 12:7, 8.

MWA lilimo za cwanoñu fa, ba sayansi ni bo manjinela baitutile zeñata kwa limela ni kwa lifolofolo. Basweli kuituta ni kueza lika ka kulikanyisa moliinezi libupiwa zeshutana-shutana kuli bazibe mwakupangela lika zenca ni kuziba zebaswanela kueza kuli mishini yebaitusisa ikone kusebeza hande. Hamunze munyakisisa mitala yelatelela, muipuze kuli: ‘Ki mañi luli yaswanela kufiwa tumbo kabakala lika zeezizwe zeo?’

Zeluituta Kwa Tulabiso Twa Tapi Yebizwa Whale

Bapangi ba lifulai bakona kuitutañi kwa tapi yebizwa humpback whale? Bakona kuituta zeñata kwa tapi ye. Humpback whale yehulile hahulu ikona kuweita matani abato eza 30, ili bukiti bobuswana ni bwa mota yetuna yetezi lika, mi inani mubili otiile ni tulabiso totutuna totuswana inge mafufa. Tapi yetuna ye ieza limita ze 12 mwa butelele, mi ikona kumata ka bubebe mwa mezi. Ka mutala, ka nako yeizuma, tapi ye ikona kuzamaela mwatasaa linkala kamba litapi zeñwi inze ipotoloha ni kupanga malwanga. Malwanga ao aaeza feela limita ze 1.5 mwa bupala akubukanyezanga linkala kamba litapi zeo fahalimwaa mezi. Hase iezize cwalo, whale yeo cwale icanga linkala ni litapi zeo.

Kono nto yekomokisize hahulu babatisisi ba litaba ki kubona mo tapi yetuna yeo ifetuhelanga ka bunolo. Balemuhile kuli nto yetahisanga cwalo ki motupangezwi tulabiso twayona. Ka kushutana ni mafufa a fulai apatami, tulabiso to tona tunani buluma-luma.

Whale hainze izamaya mwa mezi, buluma-luma bo butusanga kuli tapi yeo ikone kukashezwa mwahalimu. Ka mukwa ufi? Magazini yeñwi yebizwa Natural History italusa kuli buluma-luma bo, butusanga kuli mezi afita fa tulabiso apotolohe mi abube ka lubilo, ili kukasheza tapi yeo mwahalimu ka bunolo ni kuitusa kuli ifetuhe. Kambe tulabiso to netupatami kwa mafelelezo, whale yeo neisike yakona kufetuha cwalo ka bunolo bakeñisa kuli mezi naasike akakeha kwa tulabiso mi tapi neisike yakona kukashezwa mwahalimu.

Batu bakona kuitutañi kwa lipatisiso zeezizwe zeo? Mafufa a fulai hanaaka pangiwa sina tulabiso twa humpback whale, naasike atokwa tupangaliko totuñata totu kwa mafufa totutusa kuli ananuhe kamba tupangaliko totuñwi totusebelisa moya ofuka. Mafufa acwalo naasike atahisa hahulu likozi, mi naasike akataza kulukiswa haba ni butata. Caziba yomuñwi yabizwa John Long, ubulela kuli cwanoñu fa “mwendi lukabona lifulai zepangilwe ka kulikanyisa tulabiso twa tapi yebizwa humpback whale.”

Kulikanyisa Nyunywani Yebizwa Seagull Yepila Bukaufi ni Liwate

Ki niti kuli mafufa a fulai apangilwe ka kulikanyisa mwabupehezi mafufa a linyunywani. Nihakulicwalo, bo manjinela cwanoñu fa, balikanyisize hahulu mafufa a linyunywani mwa musebezi wabona. Magazini yebizwa New Scientist, ibiha kuli: “Babatisisi ba kwa Yunivesiti ya Florida, bapangile mufuta omuñwi wa fulai yekona kufufa kusina mutu mwateñi yaifufisa mi bakona kuizamaisa inze bali kwahule-hule. Fulai yeo iezizwe ka kulikanyisa nyunywani yebizwa seagull, mi ikona kuzengana kulo kulikuñwi, kufufela mwatasi ka lubilo lolutuna, ni kunanuhela mwahalimu ka bubebe.”

Linyunywani zebizwa Seagull likonanga kufufa ka nzila yekomokisa bakeñisa buikoneli bwazona bwa kuputa mafufa fa ñokolwa ni fa maheta. Magazini yeo hape italusa kuli, licaziba balikanyisize nyunywani yeo “kupanga fulai yesina mutu mwahali yaifufisa, ili yenani mafufa alukisizwe kueza sina mwaezeza mafufa a nyunywani yebizwa Seagull.” Mafufa a fulai yenyinyani yeo apangilwe hande, aikonisa kuzengana kulo kulikuñwi ni kufufela mwatasaa miyaho yemitelele. Masole ba mwa naha ya America babata kupanga fulai yeswana ni yeo ilikuli ibatuse kubata likemiko zeitusiswa sina lilwaniso mwa mileneñi yemituna.

Kulikanyisa Mahutu A Mukolozwani Obelela

Batu hape bakona kuituta zeñata kwa lifolofolo za fafasi. Ka mutala, mukolozwani omunyinyani obelela wakona kupahama mamota ni kutalima fafasi inze ukumalezi situwa sa ndu. Nihaiba mwa linako zene iñolwa Bibele, mukolozwani obelela neuzibahala ka buikoneli bwaona. (Liprov. 30:28) Ki lika mañi zekonisa mukolozwani obelela kueza lika zelwanisa maata ahohela lika fafasi?

Mukolozwani obelela wakona kulamatela nihaiba fa ngilasi kabakala milili yemisisani yemiñata ye mwa mahutu aona. Mahutu aona haana silamateliso. Kono ukonanga kulamatela fa lika bakeñisa kuli limolekyu ze kwa mahutu aona ni ze fa libaka fouhatanga zalamatelananga. Batu bona habakoni kupahama limota ka mazoho kakuli mazoho abona haana milili yemisisani yeo. Kono mukolozwani obelela ukona kukumalela limota kabakala milili yemiñata yemisisani ye mwa mahutu aona. Mukolozwani wo, kusina taba ni buima bwaona, uzwelangapili kukumalela nto yeñwi kabakala mwabupehezi mahutu aona.

Batu bakona kulikanyisa cwañi mukolozwani obelela? Bakona kulikanyisa mahutu a mukolozwani wo ka kupanga masila akona kuyola mufuta wa lisila leliñwi lelikona kulamatelana lelibizwa Velcro, ili leo ni lona likopisizwe kwa lika zebupilwe. * Magazini yebizwa The Economist ibulela za mubatisisi yomuñwi yanaaize: “Lilamatela zepangilwe ka kulikanyisa mahutu a mukolozwani obelela zakona kutusa hahulu mwa liluko la makete sihulu hakualafiwa litombo mwa muinelo wa kuli lilamatela zepangilwe fa likemiko halikoni kuitusiswa.”

Ki Mañi Yaswanela Kufiwa Tumbo?

Kopano yebizwa National Aeronautics and Space Administration, kamba NASA ka bukuswani, ipangile sipupe sesinani mahutu amañata, sesikona kuzamaya inge kabanze, mi bo manjinela mwa naha ya Finland bapangile tilakita yenani mahutu a 6, ili yekona kupahama lika zetuna inge moiezezanga kokwani yetuna. Babatisisi babañwi bakonile kupanga masila ni kubeya tuka totuñwi kwateñi totukona kukwaluha ni kukwala kuli mukamo ukene kamba uzwe sina feela moliezezanga likota zebizwa pinecone. Kampani yeñwi ilikanyisa tapi yebizwa boxfish kupanga mota yekona kuzamaya hande ni hakunani hahulu moya. Mi babatisisi babañwi bona babata kulikanyisa sikapani sesitiile hahulu sa munyopi obizwa abalone kupangela masole litino zebubebe ili zetiile, zekona kubatusa kuli basike baholofala habali mwa ndwa.

Luitutile lika zeñata kwa pupo kuli mane babatisisi babulukile litaba zeo mwa likompyuta, ili litaba zeama mupilelo ni muezezo wa lika, wa lifolofolo ni limela zeñwi. Magazini yebizwa The Economist italusa kuli licaziba za sayansi bakona kuitusisa litaba zebulukilwe zeo “kutatulula butata bobakona kukopana ni bona habapanga lika zeñwi.” Litaba zebulukilwe zeo zeama lika zebupilwe likona kubapiswa kwa “litukelo zefiwanga ku mutu yapangile nto yeñwi.” Hañata mutu utokwanga kuñolisa mushini omuñwi wapangile mi wafiwanga tumbo kabakala musebezi waezize. Magazini yeo iekeza kuli: “Babatisisi habapanga nto yeñwi, bakopisanga kwa pupo, ili kukoñomeka butokwa bwa pupo mwa taba ya bumapanga-panga.”

Ki lika mañi zetahisize kuli pupo ikone kuluta batu lika zebatusa hahulu zeo? Babatisisi babañata baanga kuli lika zebupilwe ka nzila yende hahulu yeo litahile ka kuipilaula. Nihakulicwalo, babatisisi babañwi bona bahana taba yeo. Ka silimo sa 2005, muuna yabizwa Michael Behe, yali caziba wa sayansi yebizwa Microbiology, naañozi mwa magazini yebizwa The New York Times kuli: “Lika zebupilwe ka nzila yende hahulu lifa bupaki bobusa koni kulatulwa ka kulumelelana ni taba yesakoni kulatulwa ye: haiba nyunywani ibonahala inge pato, izamaya ni kulila sina pato, lwakona kukolwa kuli ki pato luli.” Ufeza ka kubulela kuli: “Batu habaswaneli kuicanganisa nto yebupilwe ka nzila yende hahulu, ili yebonisa kuli kunani Mubupi.”

Kusina kukakanya, manjinela yapangile mafufa a fulai aikonisa kufufa hande waswanela kulumbiwa. Ka mukwa oswana, mutu yapangile silamatela sesiitusiswa mwa miinelo yeshutana-shutana​—kamba yapangile masila amande fokulukiwa libyana​—kamba yapangile mota yende hahulu​—uswanela kulumbiwa kabakala zapangile. Mane niti kikuli, mupangi yalikanyisa nto yepangilwe kale kono apalelwa kulumba musimululi wa nto yalikanyisize, ukona kuungiwa kuli ki lisholi.

Mubona cwañi, kana kwaswanela kuli babatisisi babaitutile babulele kuli lika nelitahile ka kuipilaula, hailifo balikanyisanga lika zebupilwe kuli bapange lika zetusa? Haiba mutu utokwa kuba ni butali kuli apange nto yeñwi ka kulikanyisa nto yepangilwe kale, kucwañi ka za musimululi wa nto yeo yelikanyiswa? Ki mañi luli yaswanela kufiwa tumbo, kana ki musimululi wa nto yeñwi kamba ki muituti yalikanyisa nto yeo?

Mubonelo Oswanela

Batu babañata babanyakisisize ka tokomelo bupaki bobu mwa lika zebupilwe hande balumelelana ni muñoli wa samu yanaaize: “Wena Jehova, misebezi yahao ki yemiñata hahulu! Kaufelaa yona uiezize ka butali. Lifasi litezi zeuezize.” (Samu 104:24) Paulusi, yomuñwi wa bañoli ba Bibele, naabulezi taba yeswana ni yeo. Naaize: “Kakuli tulemeno twa Mulimu totusa bonahali tuiponahalela hande haisamba lifasi liezwa, kakuli tulemuhiwa ka lika zeezizwe, nihaiba ona maata ahae a kamita ni Bumulimu bwahae.”​—Maroma 1:19, 20.

Nihakulicwalo, batu babañata babakuteka Bibele ni kulumela ku Mulimu bakana banahana kuli mwendi Mulimu naaitusisize taba ya kuipilaula hanaabupa lika zekomokisa mwa lifasi. Kono Bibele yona ibulelañi ka za taba ye?

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi]

Ki kabakalañi pupo haikona kululuta lika zende zeñata?

[Manzwi]

Ki mañi yabupile lika ze mwa pupo?

[Mbokisi/​Maswaniso]

Haiba mutu utokwa kuba ni butali kuli apange nto yeñwi ka kulikanyisa nto yepangilwe kale, kucwañi ka za musimululi wa nto yeo yelikanyiswa?

Fulai yepangilwe ka kulikanyisa mafufa a nyunywani yebizwa seagull inani buikoneli bwa kufufa ka nzila yekomokisa

Mahutu a mukolozwani obelela, hatalangi masila, hasiyangi mitala, mi akona kulamatela ibato ba fa nto ifi kamba ifi ni kuzwa fateñi ka bunolo. Babatisisi basweli balika kulikanyisa mukolozwani wo

Tapi yebizwa boxfish neitusize hahulu bapangi babañwi ba limota

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Mbokisi/​Maswaniso]

LIKA ZEBUPILWE KA BUTALI ZESAKONI KULATEHA

Lika zeñata zebupilwe “libupilwe ni butali” mi likona kuya kai ni kai fa lifasi lisalatehi. (Liprov. 30:24, 25) Halunyakisiseñi mitala yemibeli.

◼ Butwa Buzamayanga Hande Mwa Nzila Yabona Ki lika mañi zetusanga butwa habuzwa kwa kubata lico kuhupula nzila yeliba kwa misima yabona? Babatisisi ba kwa Britain bafumani kuli butwa busiyanga munko omuñwi mwa nzila yabona mi hape bupanganga linzila ka mukwa obukonisa kukutela kobupila busalatehi. Ka mutala, magazini yebizwa New Scientist ibulela ka za butwa bobubizwa pharaoh kuli “habuzwa mwa misima yabona bupanganga linzila lisikai habuzamaya mi linzila zeo liikabanga kueza linzila zepeli.” Kueza cwalo kubutusanga cwañi? Butwa habukutela kwa misima yabona mi bufita fa manganandila, ka butali, bulatelelanga yeñwi ya linzila zeo zesakekuluhi hahulu, ili nto yetahisanga kuli busike bwalateha. Magazini yeo izwelapili kubulela kuli: “Kuba ni linzila zeikaba fa manganandila kutusanga kuli butwa bukone kuzamaya hande mwa linzila zebupangile, mi habusinyangi hahulu nako kamba kulateha habukutela kwa misima yabona.”

◼ Lisupa-Nzila za Linyunywani Tunyunywani totuñata tututelanga kwa libaka za kwahule mi tufufanga cwalo kusina kulateha kusina taba ni mayemo a lihalimu. Taba yeo ikonahalanga cwañi? Babatisisi bafumani kuli tunyunywani twazibanga fokuinzi maata a lifasi ahoha lika. Nihakulicwalo, magazini yebizwa Science ibulela kuli “milaini ya maata a lifasi ahoha lika yashutana kuzwa sibaka sesiñwi kuya ku sesiñwi mi haisupangi kwa mutulo kamita.” Ki lika mañi zetusanga kuli tunyunywani totututela kwa sibaka sisili tusike twafapuha mwa nzila? Tunyunywani tunani sisupa-nzila mi tucunanga sisupa-nzila manzibwana lizazi halilikela. Magazini yebizwa Science italusa kuli bakeñisa kuli sibaka sa malikelelo sacincanga kulikana ni mwaha, babatisisi baakaleza kuli tunyunywani tulemuhanga cinceho yeo kakuli “tunani waci yetutusanga kulemuha nako ya silimo.”

Ki mañi yatahisize kuli butwa bube ni buikoneli bwa kupanga linzila? Ki mañi yafile tunyunywani sisupa-nzila, waci, ni booko bobu tukonisa kuziba molibelekela liitusiso zeo? Kana litahile ka kuipilaula? Kamba libupilwe ki Mubupi yabutali?

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

© E.J.H. Robinson 2004