1-2. (a) Muinelo oluli ku ona uswana cwañi ni muinelo one bali ku ona Majuda bane bakutezi kwa Jerusalema? (b) Mutaluse yemiñwi ya miinelo yetaata yene bakopani ni yona Majuda. (Mubone ni mbokisi yeli, “ Mwa Mazazi A Hagai, Zakaria, ni Ezira.”)

 KANA fokuñwi mwabilaelanga ka za zekaezahala kwapili? Mwendi muzwisizwe musebezi mi mubilaela ka za momuka babalelela lubasi lwamina. Mwendi mubilaezwa ki buiketo bwa lubasi lwamina kabakala miinelo yetaata yetahiswa ki litaba za lipolitiki, nyandiso, kamba kulwaniswa kwa musebezi wa kukutaza. Kana mukopana ni omuñwi wa miinelo yeo? Haiba ki cwalo, kunyakisisa mo Jehova naatuselize Maisilaele ba kwamulaho bane bakopani ni miinelo yeswana ni yeo kuka mitusa.

² Majuda bane bapepezwi ni kuhulela mwa Babilona, nebatokwa kuba ni tumelo kuli basiye mupilelo wabona omunde mwa Babilona ni kuya kwa naha yeo buñata bwabona nebasa zibi hande. Nakonyana kuzwa fobapunyeza mwa naha yeo, bakala kukopana ni butata bwa kutokwa hande masheleñi, mifilifili mwa Mubuso wa Peresia, ni kulwaniswa ki macaba anaa bapotolohile. Kacwalo, babañwi nekuba bezi taata kuisa pilu kwa kuyaha sinca tempele ya Jehova. Kabakaleo, ibato ba ka 520 B.C.E., Jehova aluma bapolofita bababeli, ili Hagai ni Zakaria, kuli batuse batu kutukufalelwa hape mwa musebezi. (Hag. 1:1; Zak. 1:1) Sina moluka itutela, kunani zende zenezwile mwa musebezi wa bapolofita bao. Kono ibato ba hamulaho wa lilimo ze 50 kuzwa fo, Majuda hape nebazwafile. Ezira, mukopisi wa sikwala wa Mulao, ataha kwa Jerusalema kuzwa kwa Babilona kuli ato susueza batu ba Mulimu kuli babeye sebelezo yabona ku Jehova mwa sibaka sapili.—Ezira 7:1, 6.

3. Ki lipuzo mañi zeluka nyakisisa? (Liproverbia 22:19)

 ³ Sina feela bupolofita bwa Hagai ni Zakaria hane butusize batu ba Mulimu kwamulaho kusepa kuli Jehova uka batusa hane balwaniswa, bupolofita bo bwakona kulutusa ni luna kacenu kuzwelapili kukolwa kuli Jehova uka lutusa kusina taba ni miinelo yetaata yelukopana ni yona. (Mubale Liproverbia 22:19.) Halunze lunyakisisa litaba zanaabulezi Mulimu ka Hagai ni Zakaria ni kunyakisisa mutala wa Ezira, lukaalaba lipuzo zelatelela ze: Majuda bane bakutezi kwa Jerusalema nebaamilwe cwañi ki miinelo yetaata yene bakopani ni yona? Ki kabakalañi haluswanela kuzwelapili kuisa pilu kwa kueza tato ya Mulimu halukopana ni miinelo yetaata? Mi ki lika mañi zekona kulutusa kukolwa kuli Jehova uka lutusa halukopana ni miinelo yetaata?

4-5. Ki kabakalañi mwendi Majuda hane bafelezwi ki tukufalelo yabona mwa musebezi wa kuyaha sinca tempele?

⁴ Majuda bane bakutezi kwa Jerusalema, nebanani musebezi omutuna wa kueza. Honafo feela, bayaha sinca aletare ya Jehova ni kutoma mutomo wa tempele. (Ezira 3:1-3, 10) Kono tukufalelo yene banani yona kwa makalelo yafela. Libaka? Kwandaa kuyaha tempele, nebanani kuyaha mandu abona, kulima masimu, ni kubatela mabasi abona zakuca. (Ezira 2:68, 70) Hape nebalwanisizwe ki lila zabona zenebata kutuhelisa musebezi wa kuyaha sinca tempele.—Ezira 4:1-5.

⁵ Majuda bane bakutezi kwa Jerusalema, hape nebakopani ni butata bwa kutokwa hande masheleñi mi nekunani mifilifili mwa Mubuso wa Peresia. Naha yabona cwale neibusiwa ki Mubuso wa Peresia. Mulena Sirusi wa Peresia hasaashwile ka 530 B.C.E., Cambyses yanaa muyolile fa bulena, alukisa kuli mpi yahae iyo tula naha ya Egepita. Masole ba Cambyses hane baya kwa Egepita, kubonahala kuli nebalaezi Maisilaele kuli babafe lico, mezi, ni makundamo, ili nto yenetahisize kuli bakopane ni miinelo yetaata hahulu nikufita. Mulena Dariusi I yanaayolile Cambyses, hakala kubusa, batu nebakwenuhezi mubuso mi nekubile ni mifilifili. Kusina kukakanya, lika zeo nelitahisize kuli Majuda babañata bane bakutezi kwa Jerusalema, baikalelwe ka za mone baka babalelela mabasi abona. Bakeñisa miinelo yetaata yene bakopana ni yona, Majuda babañwi nebaikutwa kuli yeo nesi yona nako yeswanela ya kuyaha sinca tempele ya Jehova.—Hag. 1:2.

6. Ka kuya ka Zakaria 4:6, 7, ki ifi yemiñwi ya miinelo yetaata yene bakopani ni yona Majuda, mi Zakaria naabakolwisize cwañi?

⁶ Mubale Zakaria 4:6, 7. Kwandaa kukopana ni butata bwa kutokwa hande masheleñi ni mifilifili yene liteñi mwa Mubuso wa Peresia, Majuda hape nebakopani ni nyandiso. Ka 522 B.C.E., lila zabona nelitahisize kuli musebezi wa kuyaha sinca tempele ya Jehova utuheliswe. Kono Zakaria naakolwisize Majuda kuli Jehova naaka itusisa moya wahae omaata kubatusa kuzwelapili kusina taba ni miinelo yetaata. Ka 520 B.C.E., Mulena Dariusi naalumelelize kuli musebezi wa kuyaha tempele uzwelepili, mi mane naafile Majuda masheleñi akuitusisa kwa musebezi wo, ni kulaela babusisi bane babalwanisa kuli babatuse.—Ezira 6:1, 6-10.

7. Jehova naafuyauzi cwañi Majuda bane bakutezi kwa Jerusalema, hane babeile musebezi wahae mwa sibaka sapili?

 ⁷ Ka kuitusisa Hagai ni Zakaria, Jehova naasepisize batu bahae kuli naaka batusa hane bakabeya musebezi wa kuyaha tempele mwa sibaka sapili. (Hag. 1:8, 13, 14; Zak. 1:3, 16) Majuda bane bakutezi habobona nebasusuelizwe ki bapolofita kuli bazwelepili kueza musebezi wa kuyaha tempele ka 520 B.C.E., mi nebafelize kueza musebezi wo lilimo zeketalizoho lisika  fela kale. Bakeñisa kuli Majuda nebabeile musebezi wa Mulimu mwa sibaka sapili kusina taba ni miinelo yetaata yene bakopana ni yona, Jehova naabatusize kufumana lika zene batokwa kwa mubili ni kwa moya. Kabakaleo, nebakalile kulapela Jehova ka tabo.—Ezira 6:14-16, 22.

8. Manzwi a kwa Hagai 2:4 akona kulutusa cwañi kuisa hahulu pilu kwa kueza tato ya Mulimu? (Mubone ni litaluso ze kwatasi.)

⁸ Bakeñisa kuli ñalelwa yetuna ifakaufi hahulu, ki kwa butokwa kuhupula kuli lutokwa kumamela taelo ya kukutaza. (Mare. 13:10) Kono kukona kulubela taata kuisa pilu kwa musebezi wa kukutaza haiba lukopana ni butata bwa kutokwa hande masheleñi, kamba haiba musebezi waluna wa kukutaza usweli walwaniswa. Ki lika mañi zekona kulutusa kubeya za Mubuso mwa sibaka sapili? Luswanela kukolwa kuli “Jehova wa limpi” b uinzi ni luna. Uka lutusa kuzwelapili kubeya za Mubuso mwa sibaka sapili. Kacwalo, haluswaneli kusaba sesiñwi.—Mubale Hagai 2:4.

9-10. Bo mutu ni musalaa hae babañwi nebaiponezi cwañi buniti bwa manzwi a Jesu añozwi kwa Mateu 6:33?

⁹ Halunyakisiseñi mutala wa bo Oleg ni bakubona bo Irina, c babali mapaina. Hane batutezi kwa sibaka sesiñwi kuli bayo tusa mwa puteho yeñwi, nebazwisizwe musebezi kabakala kutotobela kwa sifumu mwa naha yabona. Nihaike kuli nebapalezwi kufumana musebezi oinelela mwahalaa nako yebato ba silimo mutumbi, nebazwezipili kuiponela mo Jehova naabatuseza mi ka linako zeñwi mizwale ni likaizeli babona neba batusanga. Ki lika mañi zene batusize kutiyela miinelo yetaata? Muzwale Oleg, ili yanaalembwalile kwa makalelo, utalusa kuli: “Kupateha mwa musebezi wa kukutaza neku lutusize kuisa pilu kwa lika za butokwa hahulu mwa bupilo.” Bo Oleg ni bakubona niha nebazwelapili kubata musebezi, nebazwezipili kupateha mwa musebezi wa kukutaza.

 ¹⁰ Nako yeñwi habakutela kwa ndu kuzwa mwa bukombwa, batalusezwa kuli mulikanaa bona yomutuna naazamaile musipili wa likilomita zebato eza 160 kubatiseza mikotana yemibeli mone kunani lico ni lika zeñwi za kuitusisa. Bo Oleg batalusa kuli: “Fa lizazi leo, hape nelulemuhile kuli Jehova ni mizwale ni likaizeli mwa puteho baluisa hahulu pilu.” Lukozwi kuli Jehova halibalangi batanga bahae, niha baikutwa kuli muinelo obali ku ona ukazwelapili kutotobela.—Mat. 6:33.

11. Ki buikolwiso mañi bolukona kuba ni bona haiba lubeya musebezi walufile Mulimu mwa sibaka sapili?

¹¹ Jehova ubata kuli luise pilu kwa musebezi opilisa, ili musebezi wa kutusa batu kuba balutiwa. Sina moluitutezi mwa  paragilafu 7, Hagai naasusuelize batu ba Jehova kukalisa hape sebelezo yabona yekenile, mi nekuswana feela inge kuli nebatoma sinca mitomo ya tempele. Mi hane bakaeza cwalo, Jehova naasepisize kuli naaka ‘balumela mbuyoti.’ (Hag. 2:18, 19) Ni luna lwakona kukolwa kuli Jehova ukafuyaula buikatazo bwaluna haiba lubeya musebezi walufile mwa sibaka sapili.

12. Ki kabakalañi Ezira ni Majuda banaazamaya ni bona hane batokwa kuba ni tumelo yetiile?

¹² Ka 468 B.C.E., Ezira naaile ni sikwata sabubeli sa Majuda kwa Jerusalema kuzwa kwa Babilona. Kuli bazamaye musipili wo, Ezira ni banaazamaya ni bona nebatokwa kuba ni tumelo yetiile. Nebaka zamaya mwa linzila zesabisa inze bashimbile gauda ni silivera yeñata yenefilwe sina nubu kwa tempele. Nto yeo neika tahisa kuli masholi babataseze ka bunolo. (Ezira 7:12-16; 8:31) Kutuha fo, hamulaho wa nako nebalemuhile kuli kupila mwa Jerusalema nekukona kubeya bupilo bwabona mwa lubeta. Mwa muleneñi nekupila batu basikai feela, mi mamota ni likwalo za muleneñi nelitokwa kulukiswa. Luitutañi kwa mutala wa Ezira ka za kusepa hahulu Jehova?

13. Ki lika mañi zenetusize Ezira kusepa Jehova? (Mubone ni litaluso ze kwatasi.)

¹³ Ezira naaboni mo Jehova naatuselize batu bahae hane bakopana ni miinelo yetaata. Kwamulaho, ka 484 B.C.E., Ezira mwendi naapila mwa Babilona ka nako yeo Mulena Asuerusi naafile taelo ya kuli Majuda bayundiswe mwa Mubuso wa Peresia kaufela. (Est. 3:7, 13-15) Bupilo bwa Ezira nebuli mwa lubeta! Kabakaleo, Majuda “mwa provinsi ni provinsi” baitima lico ni kulila, mi kusina kukakanya, nebalapezi ku Jehova kuli abafe ketelelo. (Est. 4:3) Munahane feela mwanaaikutwezi Ezira ni Majuda babañwi, batu bane bababata kubabulaya hane babulailwe! (Est. 9:1, 2) Zanaaiponezi Ezira ka nako ya butata yeo, mwendi neli mutusize kuitukiseza miinelo yetaata ya kwapili, mi mwendi mane neli mutusize kukolwa hahulu kuli Jehova wakona kusileleza batu bahae. d

14. Ki tuto mañi yanaaitutile kaizeli yomuñwi hanaatusizwe ki Jehova ka nako yanaakopana ni miinelo yetaata?

¹⁴ Halubona mwalusileleleza Jehova halukopana ni miinelo yetaata, luka musepa hahulu. Halunyakisiseñi mutala wa kaizeli yabizwa Anastasia, yapila kwa upa wa Europe. Kaizeli yo naatuhezi musebezi wahae kuli asike aikenya mwa litaba za naha. Utalusa kuli: “Nenisika ipumana kale mwa muinelo wa kutokwa masheleñi.” Uekeza kuli: “Nenilapezi ku Jehova mi neniiponezi mwanaa nibabalelezi. Haiba niipumana mwa muinelo wa kutokwa musebezi hape, hanina kusaba. Haiba Ndate wa kwa lihalimu wanibabalela ka nako ya cwale, uka nibabalela ni kwapili.”

15. Ki lika mañi zenetusize Ezira kuzwelapili kusepa hahulu Jehova? (Ezira 7:27, 28)

¹⁵ Ezira naaiponezi lizoho la Jehova mwa  bupilo bwahae. Kusina kukakanya, Ezira naasepile hahulu Jehova hanaahupuzi mwanaa mutuselize kwamulaho. Mulemuhe manzwi anaabulezi ali, “lizoho la Jehova Mulimu waka neli nitusa.” (Mubale Ezira 7:27, 28.) Ezira naaitusisize manzwi aswana ao ha 6 mwa buka yebizwa ka libizo lahae.—Ezira 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Ki mwa miinelo mañi molukona kuiponela hande lizoho la Jehova mwa bupilo bwaluna? (Mubone ni siswaniso.)

¹⁶ Jehova wakona kulutusa halukopana ni muinelo otaata. Ka mutala, halukupa mubelekisi waluna kuli alufe sibaka kuli luyo fumaneha kwa mukopano omutuna kamba halukupa kuli kueziwe cinceho kwa nako ni mazazi elubelekanga ilikuli lufumanehange kwa mikopano kaufela, fo lukaiponela lizoho la Jehova mwa bupilo bwaluna. Mwendi kalabo yeluka fiwa ikaba yende hahulu kufita mone lulibelelela. Kabakaleo, lukasepa hahulu Jehova.

17. Ezira naabonisize cwañi buikokobezo hanaakopana ni miinelo yetaata? (Mubone siswaniso sesi fa kava.)

¹⁷ Ezira naakupile tuso ku Jehova ka buikokobezo. Ezira naakupanga tuso ku Jehova ka buikokobezo nako kaufela hanaaikalelwanga kabakala musebezi wanaafilwe. (Ezira 8:21-23; 9:3-5) Mubonelo omunde wanaanani ona Ezira neutahisize kuli batu babañwi bamutuse ni kulikanyisa tumelo yahae. (Ezira 10:1-4) Haiba lubilaezwa ka za moluka fumanela zelutokwa kwa mubili kamba ka za buiketo bwa lubasi lwaluna, luswanela kulapela ku Jehova ni kusepa kuli uka lutusa.

18. Ki lika mañi zekona kulutusa kusepa hahulu Jehova?

¹⁸ Lukasepa hahulu Jehova haiba lukupa tuso ku yena ka buikokobezo ni kuamuhela tuso yelufiwa ki mizwale ni likaizeli baluna. Kaizeli yabizwa Erika yanani bana babalaalu, naazwezipili kukolwa kuli Jehova uka mutusa hanaakopana ni miinelo yetaata. Mwa nako yekuswani feela, mulwalo wa kaizeli yo neusinyehile mi ashwelwa ki muunaa hae. Kaizeli yo ubulela cwana ka za zeneezahezi ku yena kaufela, kuli: “Hamukoni kuzibelela cimo mwaka mituseza Jehova. Lukona kutusiwa ka linzila zelusika libelela. Nilemuhile kuli buñata bwa litapelo zaka nelialabilwe ka manzwi ni ka likezo za balikani baka. Haiba nitaluseza balikani baka zenikopana ni zona mwa bupilo, kuka babela bunolo kunitusa.”

19-20. Luitutañi kwa Majuda bane bapalezwi kukutela kwa Jerusalema?

¹⁹ Hape lwakona kuituta tuto ya butokwa kwa Majuda bane bapalezwi kukutela kwa Jerusalema.  Babañwi nebapalezwi kukutela kwa Jerusalema bakeñisa kuli neli basupali, neli bakuli, kamba mwendi miinelo ya mwa lubasi lwabona neisa bakonisi kueza cwalo. Nihakulicwalo, nebaitatezi kutusa bane bakutela kwa Jerusalema ka kubafa lika zeñata zene batokwa kuitusisa kwa tempele. (Ezira 1:5, 6) Kubonahala kuli hamulaho wa lilimo zebato ba 19 kuzwa fosipunyeza mwa Jerusalema sikwata sapili sa Majuda, Majuda bane basiyezi mwa Babilona nebasa zwelapili kuluma linubu kwa Jerusalema.—Zak. 6:10.

²⁰ Nihaike kuli luikutwa kuli halukoni kueza zeñata mwa sebelezo yaluna ku Mulimu, lwakona kukolwa kuli Jehova waitebuha buikatazo kaufela bolueza kuli lumutabise. Luziba cwañi taba yeo? Mwa mazazi a Zakaria, Jehova naakupile mupolofita wahae kuli aeze kuwani ya bulena ka kuitusisa gauda ni silivera zene lumilwe ki Majuda bane basiyezi kwa Babilona. (Zak. 6:11) “Kuwani ya bulena yetuna” yeo, neikaba yona “kupuliso” ya bufani bwabona bobutuna. (Zak. 6:14, litaluso ze kwatasi) Lwakona kuba ni buikolwiso bwa kuli Jehova haana kulibala buikatazo kaufela bolueza kuli lumusebeleze niha lukopana ni miinelo yetaata.—Maheb. 6:10.

21. Ki lika mañi zeka lutusa kukolwa kuli Jehova uka lutusa kusina taba ni miinelo yetaata yeluka kopana ni yona kwapili?

²¹ Kusina kukakanya, lukazwelapili kutalimana ni miinelo yetaata mwa mazazi a mafelelezo a, mi mane mwendi miinelo ikatotobela hahulu kwapili. (2 Tim. 3:1, 13) Nihakulicwalo, haluswaneli kubilaela hahulu. Muhupule manzwi anaabulezi Jehova kwa batu bahae mwa linako za Hagai, ali: “Niinzi ni mina . . . Musike mwasaba.” (Hag. 2:4, 5) Ni luna lwakona kukolwa kuli Jehova ukaba ni luna ibile feela lueza molukonela kaufela kueza tato yahae. Haiba lusebelisa lituto zeluitutile mwa bupolofita bwa Hagai ni Zakaria ni kwa mutala wa Ezira, lukazwelapili kusepa hahulu Jehova kusina taba ni miinelo yetaata yelukona kukopana ni yona kwapili.