Ndaku munda

Ntshinyi tshidi bintu bidiku bitulongesha?

Ntshinyi tshidi bintu bidiku bitulongesha?

Ntshinyi tshidi bintu bidiku bitulongesha?

“Ebejaku nyama, neyikulongeshe; ebeja kabidi nyunyi ya muulu, neyikuambile. Anyi konkonona buloba, nebukulongeshe; ne mishipa ya mu mbuu neyikumanyishe bualu ebu.”​—YOBO 12:7, 8.

MU KUAMBA kuimpe, bidimu bishale ebi, bamanyi ba malu a bia panu ne baenjenyere mbaye kudi mitshi ne nyama bua ibalongeshe. Badi benda balonga ne batentula mushindu utu bifukibua kabukabu bua kumonabu mua kupatulabu pabu bintu bipiabipia anyi kulengeja luendu lua biamu bikavuabu benze. Paudi wenda ubala bilejilu bia bintu bidi bilonda ebi, diebeja ne: ‘Nnganyi udi mukumbanyine butumbi bua mishindu ya bintu bionso ebi?’

Tshidi mapangu a mushipa wa balene atulongesha

Mmalu kayi adi benji ba ndeke mua kumanyina kudi mushipa wa balene wa muongo mukobame? Bimueneka ne: badi mua kulongela malu a bungi kudiwu. Mushipa mukulumpe wa balene wa muongo mukobame udi ne bujitu bua tone mitue ku 30 anu bu mashinyi manene muwuja tente ne bujitu, ne utu ne mubidi mujobakane ne mapangu manene menze bu mapuapua. Mushipa wa bule bua metre 12 eu utu wenda mupepele mu mâyi ne lubilu lua dikema. Tshilejilu, patuwu ukeba kukuata biakudia, utu pamuapa wenda unyungulukila mu tshijengu tshimue mu mâyi wenda ubanda muulu, muikale muinshi mua bia kudiawu (bukua nshisha anyi mishipa), pinapu wenda upudija mâyi bikole atutuka. Mâyi adi atutuka au (enza nyingu mukese wa bunene bua metre mujima ne tshitupa kumbukila eku ne eku) adi akunguija biakudia bia balene au kaba kamue lua pa mutu pa mâyi. Dîba adi ke didiye ulua ubibakula bimana kumusangishila, ubimina musangu umue.

Tshiakakemesha bakebuludi nangananga mmushindu uvua balene wa mubidi mujobakane au ukokesha bua kuenda kunyungulukila anu mu katshijengu kakese amu. Bakajingulula ne: tshivua tshimuambuluisha mmushindu udi mapangu ende. Kumpenga kua mapangu awu ki nkufinunuke mutu kumpenga kua mapuapua a ndeke to, kadi kudi menu menu mele mulongo.

Padi mushipa wa balene eu unyema mu mâyi, menu a ku mapangu au adi awuvudijila bukole bua kuendawu kubanda, pamutu pa kupuekeshibuawu panshi. Mmushindu kayi udibi bienzeka nanku? Tshikandakanda kampanda tshidi tshiumvuija ne: menu menu au adi anyunguluja mâyi aapitshishila pa mutu pa mapangu au ne lubilu lukole kakuyi lutatu, nansha padi balene wenda ubanda bu udi ubanda mukuna wa mpulumuku mukole. Bu mapangu a mushipa eu mapungakane kumpenga kakuyi menu menu, bivua mua kuwukolela bua kuenda kubanda wenda unyungulukila kaba katshintamane nanku, bualu dîba adi mâyi avua mua kuvuanduluka ne kujula mvunde panyima pa mapangu apu, ne kupangishawu mua kutuma balene kumpala.​—Natural History.

Malu adi bamanyi bamanyine kudi mushipa wa balene eu mmafuane kupatuisha tshinyi? Bidi bimueneka ne: mapuapua a ndeke, adibu mua kutentuila pa mushindu utu mapangu a mushipa wa balene eu, kaena mua kulomba biamu anyi bimalata bia bungi bia kukuata nansha kulekelela nabi lupepele to. Mapuapua a nanku adi mua kuikala mapepele bua kuatabalela ne kualongolola kakuyi lutatu to. John Long (mumanyi mupiluke wa malu a dinyungana dia bitupa bia mubidi) udi wamba ne: matuku makese kumpala eku, “tudi bafuane kumona ndeke yonso mikale anu ne menu menu kumpenga kua mapuapua ayi anu bu mapangu a mushipa wa balene wa muongo mukobame.”

Mudibu bidikija mapuapua a nyunyi wa ku mâyi

Kakuyi mpata, mapuapua a ndeke mmenza midikijila pa mapuapua a nyunyi. Kadi matuku adi panshi aa baenjenyere mbaye kule mu mushindu wabu wa kuenza bintu bitentuila pa mapuapua a nyunyi. Tshikandakanda kampanda tshidi tshiamba ne: “Bakebuludi ba mu iniversite wa Floride [. . .] mbapatule mushindu mupiamupia wa tshiamu tshia drone tshidibu batuma muulu mutshiendeshi mushale panshi, tshikale ne bukokeshi bu bua nyunyi kampanda wa ku mâyi bua kuimana muulu kaba kamue, kupueka panshi ne kubanda diakamue muulu lubilu.”

Nyunyi wa ku mâyi eu utu ufika ku dikudimukangana kakuyi lutatu mu lupepele padiye wenda ubunyina mapuapua ende ne uoluela kabidi mu ntshibuilu yawu ne ku bitaku biawu. Bua kutentula mushindu udi mapuapua a nyunyi eu anyunga, “mbenze mushindu mupiamupia wa drone muikale ne kamotere kakese kadi kaludika tumilonda tua bungi tudi tuambuluisha mapuapua ende bua kunyungana,” ke mudibu bamba mu tshikandakanda atshi. Mapuapua adibu benze ne bumanyi buonso aa adi ambuluisha kadeke ka drone aka bua kikale kimana kâba kamue muulu ne kapuekelela lua panshi mu mpunga ya pankatshi pa nzubu minene mile ya mpolondo. Basalayi ba États-Unis ba biluilu bia muulu batu ne dijinga dikole dia kuenzaku anu drone ya dikema ya nunku ya kuenda kukeba nayi bingoma binene bia mulungu ne bia tuishi tua masama bidi bisokoka mu bimenga binene.

Mudibu bidikije tukasa tua kampulunsamba

Nyama idi ya panshi idi payi ne bivule bia kutulongesha. Tshilejilu, kampulunsamba katu kakokesha bua kubanda ku bimanu ne kushala kalamate muulu mu tshisasa muongo mutangija panshi. Nansha kale patshivuabu bafunda Bible, kampulusamba kavua kamanyike bua bukokeshi buaku bua dikema ebu. (Nsumuinu 30:28) Tshitu tshikambuluisha bua kubenga kumata panshi ntshinyi?

Bukokeshi bua kampulunsamba bua kulamata nansha pa miaba mifinunuke bu mudi ku mmienu budi bufumina ku tuntu tudi bu buoya tudi mu tukasa tuaku. Tukasa atu katutu ne budimbu bupatukamu to. Kadi tshitu tshituambuluisha mbukole kampanda bua dipusangana ne dikokangana dia bintu bukese menemene. Tuntu tukese menemene tua mu tukasa tua kanyama aka ne tua miaba idiku kadiata tudi tulamatangana ku diambuluisha dia bukole bua dikokangana dia bintu butubu binyike bu makole a van der Waals. Mu kuamba kuimpe, bukole bua dikoka bintu panshi butu anu bupita makole aa ku tshipidi, ke bualu kayi bitu bikole bua muntu kubandaye ku tshimanu wenda uteka anu bianza ne makasa patupu nunku. Ke tshidi tshitupangisha tuetu mushindu wa kubanda ku tshimanu bipepele bu kampulusamba tuenda tulamataku. Kadi tubuoyoya tua mu tukasa tua kampulunsamba tutu tualabaja kaba kaditu tulengangana ne tshimanu. Padi makole a Van der Waals au adivudija ku bungi bua binunu ne binunu bia tubuoyoya tua ku tukasa tua kampulunsamba, adi apatula bukole bukumbane bua kukakoka ne bujitu buaku, kushalaku kalamate ku tshimanu bipepele.

Dimanya malu aa didi mua kuikala ne diambuluisha kayi? Bintu bienza kudi bantu bitentuila pa tukasa tua kampulunsamba bidi mua kuambuluisha bua kukanga nabi bintu bikuabu pa muaba wa bikangilu bia velkro: tshikuabu tshidibu batentuile mu bufuki. * Tshikandakanda tshikuabu (The Economist) tshidi tshiambulula tshivua mukebuludi kampanda muambe ne: bintu bienza ne “bandaji wa tuntu tufuanangane ne tubuoyoya tua mu tukasa tua kampulunsamba” mbifuane kuambuluisha nangananga “mu malu a luondapu miaba idibu kabayi mua kulamakaja mubidi ne manga a diwukuatakaja nawu.”

Nnganyi udi mukumbanyine butumbi?

Patudi tuakula apa, bulongolodi bua NASA (bua bena Amerike bua dikebulula malu a mianda ya dienza dia ndeke ne ditambakana muulu) budi buenda buenza tshiamu tshia robo tshia mikolo ya bungi tshidi tshienda bu kaminyiminyi, pakadi baenjenyere ba mu Finlande benze bobu katumba ka mikolo 6 kadi mua kuela bidia anu mutu bishi binene kusambuka nansha bipumbishi. Bakebuludi bakuabu mbenze bobu tshilamba tshikale ne bintu bu tumabamba tudi tudikangukila ne tudikanga anu bu lutete lua mutshi wa sapen wa muitu. Kudi tshiapu tshidi tshienda tshidikija tshimuenekelu tshia dikema tshia tshikele kampanda (poisson-coffre) bua kuenza mashinyi adi apanda lupepele kaluyi mua kuapangisha lubilu lukumbane nansha. Bakebuludi bakuabu badi benda balonga mutu tshizubu tshia nyonga wa mu mâyi tshimukuba bua kuenzabu bia mvita bikole bidi kabiyi ne bujitu bia kuvuala pa tshiadi bua kukuba mubidi.

Bintu bidiku mu bukua panu mbipeteshe bakebuludi ngenyi mimpe mipite bungi idi mibafikishe ne ku dienza programe mujima wa ku ordinatere wa dilamina mishindu ne mishindu ya bintu bidiku mu bukua panu bidibu mua kuidikija. Bilondeshishile tshikandakanda etshi (The Economist), bamanyi ba malu a bia panu badi mua kukebulula mu programe au bua kupetamu “mua kujikija ntatu yabu ya bia kuenza bitentuila mu bintu bidiku mu bukua panu.” Badi babikila mishindu ya bintu bia mu bukua panu bidibu bafunde mu programe au bu “mikanda ya bukenji bua muenji wa bintu bidiku panu.” Pa tshibidilu, muntu anyi kumpanyi udibu bapesha mukanda wa bukenji bua nanku ngudi mumanyike mu mikenji ne: mmupatule lungenyi lupialupia anyi tshintu kampanda tshipiatshipia. Nanku, bua kumvuija bualu bua programe wa dilamina bintu bia mu bukua panu eu, tshikandakanda atshi tshidi tshiamba ne: “Padi bakebuludi babikila bintu bia dikema bidibu bidikije mu bia panu bu ‘mikanda ya bukenji bua muenji wa bintu bidiku panu,’ badi anu bashindika ne: udibu bapesha butumbi bua bidibu batentula abi mbintu bidi mu bukua panu.”

Nkuepi kudi bia mu bukua panu bipatuile ngenyi yonso ya dikema ya nunku? Padi bakebuludi ba bungi bakula bua meji male a dikema adi adimuenekela mu mushindu udi bionso bidi mu bukua panu bimueneka, badi bobu batumbisha mudi bintu ebi bidipunge bidilengeja nkayabi ku mpukampuka mu bungi bua miliyo ya bidimu idibi bienze. Kadi bakebuludi bakuabu pabu mbafike bobu ku diamba lungenyi lukuabu. Michael Behe, mumanyi wa malu a tuishi tua mu mubidi, wakafunda mu tshikandakanda tshia The New York Times mu 2005 ne: “Tshintu tshidi tshimueneka patoke [mu bidi mu bukua panu] ne: mbatshienze, tshidi tshituelesha meji bipepele ne tshijadiki tshidi katshiyi kuela mpata ne: Bikalaku tshintu tshimueneke bu mpatu, tshienda bu mpatu, tshidila bu mpatu, ne kakuyi tshikuabu tshia nsongo tshidi mua kutuambisha ne: eu ki mmpatu, apu bionso mbikumbane bua tuetu kuamba ne: tshintu atshi mmpatu.” Dîyi diende dia ndekelu divua tshinyi? Divua ne: “Padi tshintu tshimueneka patoke ne: ntshienjibue, bualu abu ki mbua kulengulula to.”

Mmuomu, enjenyere udi wenza dipuapua dia ndeke ditambe buimpe didi kadiyi mua kupita kukebesha njiwu mmukumbanyine butumbi bua mudimu wende. Bia muomumue, muntu udi muenze bandaji mutambe buimpe wa kuenza nende bia bungi (anyi tshilamba tshinefuke tshimpe tshitambe nansha mashinyi mimpe makole) mmukumbanyine pende butumbi bua mudimu wende. Kadi muenji wa bintu udi yeye utentulangana anu ne bintu bia bakuabu kadi kayi uleja muenabi mulelela mubibangi ne kayi umutumbisha yeye, si badi mua kumukuata buivi!

Udiku umona ne: mbia meji bua bakebuludi (badi balonge tulasa tupiluke batu bateta kutentula bintu bidi mu bukua panu bua kujikijabu ntatu ya malu abu a buenjenyere) kuangatabu butumbi bua meji male a bumanyi a muenji wa bukua bintu kubuvuadika didienzekela dia bintu dia ku mpukampuka didi kadiyi ne mutu anyi? Pikala tshintu tshitentuila pa tshikuabu tshilomba mutshitentudi lungenyi, netuambe tshinyi bua tshia ntuadijilu tshidibu bidikije atshi? Wa kupa butumbi menemene nnganyi? Mmuena tshintu wakatshibanga anyi mmulongi udi ulua kutshitentula?

Ndekelu wa bualu udi mumvuike

Padi bantu ba bungi badi ne meji bakonkonona bintu bia mu bukua panu ne bamona bijadiki bia ne: mbintu bienza, badi bumvua tshiakumvua mufundi wa Misambu wakafunda ne: “Yehowa, ke mudi midimu yebe ya bungi nunku! Udi muyenze buonso buayi ne meji. Buloba mbuwule tente ne biudi muenze.” (Misambu 104:24) Paulo wakafunda pende Bible wakafika ku diamba mêyi a muomumue. Wakafunda ne: “Bualu ngikadilu [ya Nzambi] idi kayiyi imueneka idi imueneka bimpe katshia buloba buafukibua, bualu badi bayijinguluila ku bintu bidi bifukibue, nansha kabidi bukole buende bua tshiendelele ne Bunzambi buende.”​—Lomo 1:19, 20.

Nansha nanku, banangi ba malu mimpe bavule batu banemeka Bible ne bitabuja Nzambi badi mua kuamba pabu ne: Nzambi uvua pamuapa muenze tuntu tukese tuvua tulue kuditantshila bua kufuka bintu bia dikema bidiku panuapa ebi. Kadi Bible yeye udi utulongesha tshinyi?

[Mêyi adi kuinshi]

^ Velcro ntshikangilu tshidi tshilamata bu bitubu bakanga nabi ketshi idi kayiyi ya nshinga, tshitentuila pa ntete anyi nzeba ya tshisonsa kampanda itu ilamatangana ku bilamba.

[Lungenyi lunene]

Nkuepi kudi bintu bia mu bukua panu bipetele ngenyi mimpe bungi nunku?

[Lungenyi lunene]

Muenji wa bionso bidi panu nnganyi?

[Kazubu/​Bimfuanyi]

Pikala tshintu tshitentula tshilomba lungenyi bua kutshienza, netuambe tshinyi bua tshia ntuadijilu tshidibu bidikije?

Tukasa tua kampulunsamba katutu tukuata manyanu to, katutu tudizola muaba uditu tudiata to, tutu tulamata kaba konso kaditu tulenga, pa kumbusha kadi kalaba mpentshi wa buena wa munda mua mpanu, tutu tulamata pa bintu ne tumbukapu bipepele. Bakebuludi badi bateta mua kuidikija tukasa etu

Mbidikije mapuapua a nyunyi wa ku mâyi bua kuenza mapuapua a biamu bitubu batuma muulu bikale ne mapuapua adi anyungana bipepele

Mbidikije tshimuenekelu tshia dikema tshia tshikele kampanda bua kuenza mashinyi adi apanda lupepele kaluyi mua kuapangisha lubilu nansha

[Mêyi a dianyisha]

Ndeke: Kristen Bartlett/​University of Florida; kakasa ka kampulunsamba: Breck P. Kent; tshikele ne mashinyi: Mercedes-Benz USA

[Kazubu/​Bimfuanyi]

NGENDU YA BIFUKIBUA BIDI NE MEJI A TSHINGENYINGENYI

Bifukibua bia bungi bidi bitambakana ne “meji a ku tshifukilu” bua kumanya njila yabi panu. (Nsumuinu 30:24, 25) Tuangatabi bilejilu bibidi patupu.

Mudi bishishi bimanya njila yabi Mmunyi mutu bishishi bidi biya kukeba biakudia bimanya njila wa kupinganyina ku mena abi? Bakebuludi ba mu Royaume-Uni mbajingulule ne: pa kumbusha dishiya mâyi abi a dipembu mu njila yabi, bishishi bikuabu bitu kabidi bimanye mua kupanda njila panshi idi ibiambuluisha bua kupingana ku mena abi bipepeple. Tshilejilu, tshikandakanda kampanda (New Scientist) tshidi tshileja ne: tunkenene tukunze “tutu tushiya tujila tuenze bu tushonyi tuengelela tumbukile anu ku mêna atu, tuya tuenza masangu abidi menze ditumba disongoloke dia degre 50 too ne ku degre 60.” Ntshinyi tshidi tshikemesha mu tshienzedi etshi? Padi kishishi aka kapingana katangile ku buina ne kafika pa disangu kampanda, mu tshingenyingenyi tshiaku kadi kasungula njila udi kayi muele tshibenda tshikole udi ukafikisha anu ku buina menemene. Anu mudi tshikandakanda atshi tshibiumvuija, “dimanya makumi a mua kupanda njila mikale ne masangu ke didi diambuluisha tubishishi bua kuikalatu tutambakana mu njila yatu yonso bimpe, nangananga padi etu tubandamu etu tupuekamu, ne bua kulaminyina bukole buvua konso ka kuditu mua kujimija pavuaku mua kupambuka njila.”

Nyunyi itu ne kaleji nord Nyunyi ya bungi itu yenza ngendu mile mu mivu ya mishindu yonso, kadi mikale mijadike bimpe menemene kudiyi iya. Bidi bienzeka nanku bishi? Bakebuludi mbajingulule ne: nyunyi itu yumvua miaba idi buloba ne bukole bua kukoka bintu buenze bu bua tshiamu tshia nzembu. Nansha nanku, anu mudi tshikandakanda tshia Science tshileja, “njila idi bukole [bua buloba] bua kukoka bintu abu bupitshila mmishilangane bilondeshile muaba ne muaba, ne kayitu anu ileja ku Nord kulelela misangu yonso to.” Kadi ntshinyi tshitu tshiambuluisha nyunyi itu yenza ngendu bua kayipambuki mu njila? Bidi bimueneka ne: nyunyi itu yakajija kaleji Nord ka munda muayi dilolo dionso bua kupetanganaku ne dîba pakadidi dibuela. Kadi bu mutu dibuela dia dîba dishintuluka bilondeshile mivu ne ntante udidi ne nkatshinkatshi wa buloba, bakebuludi badi bela meji ne: nyunyi idi mua kuikala mimanye mua kulondesha dishintulukangana adi ku diabuluisha dia “dîba dia munda muayi didi diyimanyisha bikondo bia mu tshidimu,” anu mudi tshikandakanda tshia Science tshileja.

Nnganyi uvua mulongeshe bishishi makumi a mua kupanda njila? Nnganyi uvua muteke kaleji Nord munda mua nyunyi, ne dîba munda muayi, ne buongo budi bumanye mua kutata malu onso adi bintu ebi biyimanyisha? Ndilongesha dibule lungenyi dia didienzekela dia bintu anyi? Anyi mMufuki wa bintu udi ne meji?

[Mêyi a dianyisha]

© E.J.H. Robinson 2004