I Vyani Vino Uumbo Ukatusambilizya?

“Ale kuuzye inyama ni vyunyi, vyaya kupanda amano. Nanti yanga uku visela ivyamu nsi nanti uku nswi zyamuli yemba, vyayakunena nu kukupanda amano.”​—YOBO 12:7, 8.

MU MYAKA ya likwene, ya sayansi na akapanga ivya kupangapanga yasambililako vimwi uku vimelwa nu ku nyama. Yakasambilila nu kukolanya uumbo upusanepusane pakuti yapange ivintu ivipya nu kuzifya ya masyini ya mpiti pakuti yaomba ningo. Lino mukusambilila pa viumbwa vimwi vino yakolanyako ivili mu cipande cii, muyuzye mweineco muti, ‘Uzye a weni aalinzile ukulumbanyiziwa pa vintu vii?’

Vino Tungasambilila ku Maapa ya Ciumbwa Cino Yakati Whale

I vyani vino aakapanga indeke yangasambilila ku ciumbwa ca mu manzi cino yakati humpback whale? Ya kapanga ya ndeke yangasambililako ivingi. Ciumbwa cii icikulu cingafina matani ukufika kuli 30, kuli kuti ukulingana na cimotoka icikalamba icatizulamo ivintu, nupya cakwata nu mwili ukome na vimwi ivikaloleka wa maapa akalamba. Ci whale icatalimpa mamita 12, cikasimula sana lino cili umu manzi. Wakwe ndi cakuti cikulonda ivyakulya nanti inswi yakuti cilye, cikatoloka zuwa zuwa ale cikupuuta manzi yakupangika itomvwe ukuzinguluka incende ino payelile ivyakulya. Itomvwe lii ilikaomba kwati isumbu ilikafika ku mamita 1.5, likakolonganika iviumbwa vya mu manzi pakasi. Lyene ci whale cikalya vyonsi ivyativikolongana api tomvwe lilyo.

Aakalondelezya pa vintu yakazunguka sana vino ci whale cikazinguluka pa kacende sile kanono nanti icakuti cakwata umwili ukomalale. Yazana ukuti icikalenga cazinguluka zuwa u mulandu nu tuntu tuno cakwata utwakola maapa. Mu mbali ya maapa yakwe ci whale mutatelepa wakwe vino amaapa ya ndeke yatelepa, lelo mwaya tumapulumundu utukatota.

Lino ci whale cikusimula umu manzi, utumapulumundu kwene tuu tukalenga cikwate amaka ya kusunka amanzi. I cani cikalenga ciye vivyo? Ibuku lyakuti Natural History lyalondolwile ukuti tumapulumundu kwene tuu tukalenga manzi ukupita papela ya maapa ala yakuzinguluka, nanti sile alino cikupita umu ntunga ili yonsi. Ndi cakuti amaapa yaali atelepe, cingalenga cafilwa ukuzinguluka pa mulandu wakuti manzi yangakwatisya amaka icakuti na maapa yafilwa ukukatuka.

I vyani vino ya kapanga ya ndeke yangasambililako? Ndi cakuti amaapa ya ndeke yapanzilwe wakwe vino amaapa yakwe ci whale yaya, yangangupala ukuomvya nupya yangaomba ningo, na cico cingalenga yatapanga tuombelo tuze utwakwazwilizya kukopa muza ku ndeke. Amaapa yayo yatanga yaleta uzanzo nupya kutanga kwaya sana ukulungisya. John Long uwasambilila walanzile ukuti “likwene sile indeke zyonsi zilakwata amaapa wakwe yano ci whale cii cakwata.”

Kukolanya Amaapa Yano Inkokoluzi Yakwata

Kwene amaapa ya ndeke yakolana mpiti na mapa ya vyunyi. Nomba ya kapanga ya ndeke yazifyako imipangile ya maapa ya ndeke. Magazini yakuti New Scientist yatiile: “Aakalondelezya aaya pa Univesiti ya ku Florida yapanga aka ndeke akakaipitila ala umwi akuomvya limoti, kakaimilila umupela, kukwela zuwa umupela nanti ukuwela pansi wakwe vivi kwene vino inkokoluzi ikacita.”

Inkokoluzi zikapapuka mu cizungusyo lino zikucinya amaapa pano amaapa yakomenkanila ni viye. Magazini yalanzile ukuti, kukolanya amaapa ya nkokoluzi, “umu kandeke akakaipitila iikamo ka masyini akakalenga amaapa ukuzinguluka.” Amaapa yaa yakalenga kandeke ukwimilila pali pamwi nu kuleuka ivikuulwa ivitali. Kaungwe ka yasilika aka ku mpanga imwi kakulondesya ukupanga indeke ya musango uu iya kuya mu kulondelezya imilembo ni vyanzo umu misumba ikalamba.

Vino Yakolanya ku Ngazo Zyakwe Tumususwe

Nupya antu yangasambililako ivingi uku nyama zya ku mulundu. Kwaya kamususwe akakakwela iviumba nu kukambatila umwi paala ale ikalozya umutwe pansi ukwaula ukupona. Nu mu nsita kwene ino ivyalumbulwa muli Baibo vyacitikanga, vikwene avino kamanyikwe. (Mapinda 30:28) I cani icikalenga kamususwe kwene kaa ukukanapona?

Kamususwe kaa kakalematila uku vintu ivitelepe ivili wi galasi pa mulandu wakuti kakwata tumwi uku ngazo utwakolana nu upipi. Ingazo zyakwe kamususwe kwene kako zisifumya gulu. Lelo kakaomvya amaka aakalenga kalematila. Amaka aya umu ngazo aakalenga kuti kalematila uku vintu. Amaka akatinta akalenga kuti swe yantu twafilwa ukukwela iviumba na makasa. Lelo kamususwe kene kakwata tuntu tunono utwaya wa upipi utukalenga kuti kalematila uku ciumba. Utuntu kwene tuu utunono utwaya wa upipi tukalenga ukuti kamususwe nga kalematila uku ciumba kataapona.

Uzye ukulondelezya kuu, kwacindama uli? Ivintu vino yakapanga ukukolanya ingazo zyakwe kamususwe, vingaomviwa ukulematika pa vintu; cii naco i cintu cino yasambilila ukulozya uku uumbo. * Nyunzipepa iyakuti The Economist yalanzile pa muntu akalondelezya pa vintu uwalanzile ati: “Ivintu vino yakapanga ukukolanya ingazo zyakwe kamususwe vingaomviwa umu vipatala muno yatanga yaomvye imilembo iya kukambatikilako.”

A Weni Uwalinga Ukucindikwa?

Akaungwe ka National Aeronautics and Space Administration kakupanga iloboti ilyakwata makulu aingi ilikapita wi kalela, nupya akapanga ivintu umu Finland yapanga tlakita uwakwata makulu 6 aakakwela pa vintu kwati a vino icipaso icikalamba cikacita. Yauze nayo aakalondelezya pa vintu, yapanga insalu izyakwata tumafulapa ukukolanya icisekwa icikaya uku milemu icikayulika nu kufumya utumbezu nga kwakaya alino nu kuyalika nga kwazuka. Aakapanga ya motoka yakupanga motoka imwi iiyele, ukukolanya inswi ino ikaamwa ukuti boxfish. Nupya yauze aakalondelezya pa vintu yakusambilila pali vino icitowa ca nyonga ya mu luzi caya pakuti yace yapange icakuzwala ica kucingilila umwili icangupale nupya icikome.

Kwaya ivintu ivisuma ivingi vino tukasambilila uku uumbo vino aakalondelezya pa vintu yalemba, umwaya ivyeo ivikalanda pa viumbwa vya umi ivipusanepusane. Ulupapulo lwakuti The Economist lwalanzile ukuti, ya sayansi yangalondelezya umu vyeo vivyo nu kumanya “ivya kucita muli vino yakapanga.” Ivyeo vii ivikalanda pa uumbo vyamanyikwa nu kuti “i vyeo ivilembesiwe umwi sunde.” Angalembesya ivyeo nanti masyini angaya umuntu nanti kampani. Ulupapulo lwakuti The Economist lwalanda ukuti: “Vino aakalondelezya pa vintu yakati, ivyeo ivikalanda pa uumbo uwa kuzungusya vyalembesiwa umwi sunde, yakalozya sile umu kuti uumbo kwene uli wineco wa vyeo vii.”

Uzye cali uli pakuti uumbo ukwate ivyeo vii ivisuma? Antu aingi aakalondelezya pa vintu yakalanda ukuti, ivintu vii ivya kuzungusya ivyaya umu uumbo vyasangwike sile mpiti sana. Nomba yauze aakalondelezya yene yasondwelela ivipusaneko. Mu 2005, Michael Behe uwasambilila sana pa tuntu tunono utwaya nu umi walemvile muli nyunzipepa iyakuti The New York Times ati: “Imilolekele isuma iya uumbo ikapeela usininkizyo uwaula ukutwisika, fwandi cisilondeka usininkizyo na uze lino kuli usininkizyo uiyele nupya uwaula ukutwisika.” I vyani vino Behe wasondwelile? Watiile: “Ndi cakuti imipangilwe ya cintu cimwi iisininkiziwe kusi alinzile ukusuula icisinka cico.”

I cacumi aakapanga amaapa ya ndeke asuma atanga yalete uzanzo, angalondekwa ukucindikwa pa mulimo uno waomba. Vikwene avino caya nu ku muntu uwapanga bandeji ingaomviwa uku vintu ivipusanepusane nanti uwapanga insalu isuma nanti motoka isuma, angalinga ukucindikwa pa mulimo uno waomba. Nupya uwapanga icintu cimwi ukupitila umu kukolanya umuntu muze, lelo wakana ukumanyisya antu yauze pa muntu wiyo nanti ukumucindika, angalolwa wa cipondo.

Uzye ukulola ukuti cingayamo mano ndi cakuti antu yamwi aakalondelezya sana pa vintu yakolanya uumbo nu kupanga ivintu vimwi alino pa cisila yalanda ukuti vyasangwike sile? Ndi cakuti aakapanga icintu cimwi ukukolanya uumbo akalondekwa ukuya umucenjele sana, ngu wapanzile uumbo wene cingapeela kwi? Uzye pali wino wamanyikisya ukupanga ivintu nu musambi aakakolanya sile umuntu wiyo pa kupanga vimwi, a weni alinzile ukucindikwa sana?

Insondwelelo Isuma

Pa cisila ca kupituluka usininkizyo ukalanda ukuti ivintu vyaumvilwe, antu aingi yakayuvwa wakwe vino kalemba wa masamu wayuvwile, uwalemvile ati: ‘We Yeova, wapanga ivintu ivivule! Iye mwe vino wacita na mano! Insi yonsi yazula viumbwa vyako!’ (Masamu 104:24) Vikwene avino na Paulo kalemba wakwe Baibo wasondwelile. Walemvile ati: “Pano ukufuma pano Leza waumbiile insi imiyele yakwe iisiloleka, kuli kuti amaka yakwe na Uleza wakwe, ikalolekela umu vintu vino waumba.”—Loma 1:19, 20.

Lelo antu aingi acumi acindika Baibo nupya aazumila muli Leza, yatanga yazumile ukuti Leza waumvile ivintu ivingi ivya kuzungusya ivyaya pano nsi ukupitila umu kusanguka. Nomba uzye Baibo ikasambilizyapo uli pa mulandu kwene uu?

[Futunot]

 [Amazwi umu vilembo vikulu pifwa]

Uzye cali uli pakuti umu uumbo muye ivintu ivingi vino tukasambililapo?

 [Amazwi umu vilembo vikulu pifwa]

Uzye a weni umwineco wa vyeo ivyalembesiwa umwi sunde pa uumbo?

 [Kambokosi/​Vikope pifwa]

Ndi cakuti cikalondekwa umuntu umucenjele pa kupanga icintu cimwi ukupitila umu kukolanya kuli cino cayako mpiti, ngu mwineco wa uumbo wene cingapeela kwi?

Indeke yii yaipanga ukukolanya maapa ya nkokoluzi

Kamususwe kasifita umu ngazo, pano kalyata pasimanyikwa, kakambatila uku cintu icili consi ukufumyako sile kuli Teflon, nupya kakambatila nu kukambatuka zuwa. Aakalondelezya yakwezya ukupanga ivintu ukukolanya ingazo zyakwe kamusuzwe

Aapanga motoka imwi yakolanya vino inswi ino yakaama ukuti boxfish yapangwa umu cizungusyo

[Kutaizya Atuzumilizye]

Indeke: Kristen Bartlett/ University of Florida; ingazo zyakwe kamususwe: Breck P. Kent; inswi ino yakaama ukuti box fish na motoka: Mercedes-Benz USA

 [Kambokosi/Vikope pifwa]

IVINTU IVIKATUNGULULWA NA MANO YA CIVYALILWA

Inyama zyakwata ‘mano ya civyalilwa’ akalenga zyamanya kuno zikuya umu nsi yonsi. (Mapinda 30:24, 25) Katulande pa viumbwa viili.

Vino Tunyelele Tukapita Uzye utunyelele utukasenda ivyakulya tukamanya uli inzila kuno tufumile? Aakalondelezya umu United Kingdom yazanyile ukuti ukulunda pa kusya uwema umu nzila, tunyelele tumwi tukapanga utuzila pakuti caangupala ukuzana kuno tukaikala. Magazini wa New Scientist walanda pa vinyelele vimwi ukuti: “Vikapanga utuzila ukufuma pano vikaikala, ukutalukana pakasi kakwe 50 na 60 digilizi.” I cani icikazungusya pa tuzila kwene tuu tuno ivinyelele vikapitamo? Lino vikuswilila kuno vikaikala nupya vyafika pa mampatu, vikalondela inzila iipi ikuya kuno vikaikala. Magazini yii yalanzile ukuti, “Imipangilwe ya mampatu ikalenga ukuti caangupala lino vinyelele vikupita umu tuzila, maka maka lino vinyelele vikuleunkana nupya visiomvya amaka wakwe vino cingaya nga vyaponga.”

●Vino Ivyunyi Vikamanya Intunga Ivyunyi vikamanya kuno vikuya ukutali sana nupya umu miceele ipusanepusane ukwaula intazi. Uzye vikamanya uli? Aakalondelezya yazana ukuti ivyunyi vikamanya kuno vikuya ukuomvya amaka akatinta aya umu nsi. Ulupapulo lwakwe ya sayansi lwalanda ukuti, “amaka akatinta aya umu nsi yakapusana ukulingana ni ncende nupya asi lyonsi lino yakasonta ukukatutu.” Uzye i cani icikalenga ivyunyi ivikuya uku ncende yuze vitaaponga? Ivyunyi vikasenula intunga umu melenganyo cila manguzi lino ilanzi lyawa. Vino ukukawila ilanzi kukasenuka ukulingana ni ncende alino ni nsita, aakalondelezya yakati ivyunyi vikamanya ukusenuka kwa nsita pa mulandu ni nsita ino vyakwata umu melenganyo iikalenga vyamanya insita ya mwaka,” avino ulupapulo lwakwe ya sayansi lwalanda.

A weni uwasambilizye ivinyelele ukumanya ivya kupanga umwakupita? Uzye a weni uwapeezile ivyunyi mano ya kumanya intunga, insita ino vyakwata umu melenganyo nu wongo wa kumanya ukusenuka kwa vintu kwene vii? Uzye ale ukusanguka ukwalenga? Nanti uzye a kaumba uwaya na mano?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004