¿Tlake techmachtia nochi tlen onka?

“Nochi kimatij para toTeko kichijchijki nochi tlamantli. Xikintlajtlani nopa tlapialmej tlen más uiuitikej uan inijuantij mitsiljuisej. Inijuantij kimatij para melauak toTeko kinchijchijki. Xikintlajtlani nopa totomej tlen patlantinemij. Inijuantij kimatij. Nojkia mitsnextilis ni Tlaltipaktli o nopa michimej tlen itstokej ipan ueyi atl” (JOB 12:7, 8).

KIPIA se keski xiuitl, ixtlamatinij kitekiuijtokej tlapialmej uan pilxiuitsitsij. Achtoui kuali kiitaj kenijkatsa kinchijchijtokej, uan teipa nojkia kiampa kichiuaj ika se keski tlamantli, ni kiixmatij kej biomimética. Kiampa kichiuaj pampa kinekij kichijchiuasej yajyankuik tepostli, tlen ika kikualchijchiuasej sekinok tlamantli uan nojkia pampa kinekij ma uejkaua tlen kichijchijtokej. Kema tikitas tlen kichijchijtokej, ximotlatsintoki: “¿Ajkia kinamiki kiuejkapantlalisej ika nopa tlamantli?”.

Ieltlapal ballena jorobada

¿Tlake uelis kiyekosej katli kichijchiuaj aviones tlen nopa ballena jorobada? Ma tikitakaj. Se ballena katli ya motlantok ietika eli se 30 toneladas, uelis kej se camión katli kipia tlamamali. Nojkia, iueueyaka eli se 12 metros, itlakayo eli uapaktik uan kipia uejueyi ieltlapal. Maske kiampa elij, amo ouij kimatij mojmolinisej. Se neskayotl, kema kineki tlakuas nopa ballena jorobada yaui atsintla tlen kampa itstokej miakej michimej, uan teipa kema tlejko momalakachojti. Kema kiampa kichiua, nopa atl eli kejuak se matlatl tlen ika ueli kinmasiltia michimej tlen kinkua.

Ixtlamatinij amo kimatiyayaj kenijkatsa ni ballena katli eli uapaktik, tlauel kuali momalakachoua. Teipa kiitakej tlen kipaleuiyaya eliyaya ieltlapal pampa amo eliyaya alaxtik, kej ieltlapal se avión. Nopa ballena jorobada kipia kejuak tlankochtli ipan ieltlapalyekapa uan yeka kuali ajki.

Ieltlapal ballena kipia miak chikaualistli pampa kipia kejuak tlankochtli, nopa kipaleuia kuali ma ajki uan kiampa ayokmo tlauel kitekiuia itlakayo. ¿Kenijkatsa kichiua? Pilamochtsi Natural History kiixtoma tlen kipia ipan ieltlapal kichiua chikauak ma pano atl kema kiolinia ieltlapal. Tlaj amo kipixtoskia kejuak tlankochtli uan san alaxtik eliskia, uajka amo ueliskia kuali momalakachos pampa ayokmo chikauak panoskia nopa atl ipan ieltlapal.

¿Kenijkatsa uelis kinpaleuis ni tlamantli katli ixtlamatij? Tlaj inineltlapal aviones eliskia kej inineltlapal ballenas, uajka amo kitekiuiskiaj miak alerones o tlen kipaleuia se avión ma momalakacho uan sekinok tepostli tlen kitekiuia kema yaui ajakatipa. Nojkia, amo ouij kikualchijchiuaskiaj, kimokuitlauiskiaj uan amo tleno kipanoskia ajakatipa. John Long, se ixtlamatketl ipan biomecánica, kiijtoua: “Uelis se tonali kichijchiuasej aviones tlen kipixtos kejuak ieltlapal nopa ballena jorobada”.

Inineltlapal gaviotas

Maske ixtlamatinij nochipa kichiuaj aviones kej inineltlapal totomej, kipia se keski tonali kichijkej se yankuik avión. Nopa pilamochtsi New Scientist, kiijtoua: “Ixtlamatinij tlen Universidad de Florida kichijchijkej se avión tlen ajauili tlen mokaua ajakatipa, uan kema uetsi nima sampa patlani, kej kichiuaj nopa totomej katli kinixmatij kej gaviotas”.

Nopa gaviotas tlauel kuali kej patlanij pampa kema kikuelpachouaj inineltlapal uelij momalakachouaj ajakatipa. Nopa pilamochtsi tlen tikijtojkej uejkapa kiijtoua nopa ajauili, tlen iueueyaka 60 centímetros, “kipia se motor tlen motskitok ika se keski tepostli, kiampa ueli kiolinia ieltlapal”. Kej kichijchijtokej nopa avión, kipaleuia mokauas ajakatipa uan kuali patlani kampa onka uejueyi kali. Nopa Fuerzas Aéreas tlen Estados Unidos kinpaktia kej kichijchijtokej nopa avión pampa uelis kinpaleuis kipantisej bombas ipan uejueyi altepemej.

Iikxi topitsij geco

Tlapialmej katli tlalchi nemij nojkia techmachtiaj miak tlamantli. Se neskayotl, se topitsij katli kiixmatij kej geco ueli nejnemi ipan tlapepecholi uan kalpani maske tlaalaxkaj. Tlen kichiua ni topitsij ipa kichijtok ma mosentlachilikaj maseualmej (Proverbios 30:28, TNM). ¿Tlake kipaleuia ni piltlapialtsi amo ma uetsi?

Ipan iikxi nopa topitsij amo kisa se tlamantli tlen tsotsotlaka. Ya ueli nejnemi kampa tlaalaxkaj, kej ipan teskatl pampa kipixtok se keski tlamantli ipan iikxi tlen amo nesi, tlen kiiljuiaj seda. Kema moketsti kampa tlaalaxkaj, nopa seda tlatskia nopaya. Tlen kipixtok ipan iikxi uan tlen kipaleuia ma nejnentia uan amo ma uetsi, kiiljuiaj fuerza de Van der Waals, ni amo tetik. Tojuantij amo tijpiaj ni tlamantli, yeka amo tiuelij timanejnemij ipan tlapepecholi. Kema nopa geco nejnentia, nopa sedas tlen kipixtok ipan iikxi kichiua ma momiakili. Nopa fuerza de Van der Waals kichiua nojua tlauel ma momiakili nopa sedas, kiampa tlatskia nopa topitsij ipan tlapepecholi uan amo uetsi.

¿Kenijkatsa tepaleuijtok kimatisej ni? Maseualmej kichijchijtokej se tlamantli tlen itoka velcro, kiampa kichijchijkej pampa kiitakej tlen kipixtok ipan iikxi nopa topitsij geco tlauel kuali kej kichijchijtokej. * Ipan pilamochtsi The Economist, se ixtlamatketl kiijtok tlauel kinpaleuiskia tepajtianij tlaj kipixtoskiaj se cinta adhesiva kej “iikxi geco” kema “kitekisej se akajya, uan amo kitekiuisej tlen ueliskia kitlanauis”.

¿Ajkia kinamiki kiuejkapantlalisej?

Nopa NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) kichijchiuaj se robot tlen kipia chikueyi iikxiuaj uan nejnemi kej se kolotl, uan se keskij ingenieros tlen euaj Finlandia kichijchijtokej se tractor tlen kipia chikuasej iikxiuaj uan ueli tlejko kampa tlauejkapa kej se ueyi sayoli. Sekinok ixtlamatinij moiljuijtokej kichijchiuasej se yoyomitl tlen ueliskia kitekiuisej katli motlalouaj o kichiuaj ejercicio. Kema kinamiki, nopa yoyomitl iselti motetsiloua o kaxani, kej kichiua itlajka se okojkuauitl. Nojkia, kampa kinchijchiuaj carros pejtokej kichijchiuaj se yankuik carro kej nopa pez cofre, se michij katli tlauel isiui ajki. Uan sekinok ixtlamatinij kitejtemoliaj tlen kipia ipan ikakauayo nopa oreja de mar pampa kinekij kichiuasej chalecos tlen amo etik, tlen tlauel tejtetik uan tlen amo kipano bala.

Ixtlamatinij moiljuijtokej kiixkopinasej tlen onka uan kiampa kichijchiuasej miak tlamantli, yeka kipixtokej kampa kiajoktiauij nochi tlen kipantijtiauij. Nopa pilamochtsi The Economist kiijtoua kema kinekij kimatisej “kenijkatsa kichiuasej se keski tlamantli kitlachiliaj kampa kiajoktokej”, uan ni kitokaxtiaj “patentes biológicas”. Nochi tlen kipantiaj kitokaxtiaj ika itoka se akajya o itoka se empresa, uelis pampa moiljuik kenijkatsa tlapaleuiskia, uan kiampa eli kejuak iaxka. The Economist kiijtoua: “Kema ixtlamatinij kitlaliaj itoka tlen se tlamantli ipan nopa ‘patentes biológicas’, kinextiaj nochi tlen kitekiuiaj iaxka Tlaltipaktli”.

¿Kenke tlen onka ipan Tlaltipaktli tlauel kuali kej kichijchijtokej? Miakej ixtlamatinij moiljuiaj nochi kuali eltok pampa panotok tlauel miak xiuitl uan yeka nojua moyankuilijti nochi tlamantli o ika evolución. Sekinok ixtlamatinij moiljuiaj seyok tlamantli. Nopa microbiólogo Michael Behe kiijtok ipan The New York Times ipan 2005: “Nochi tlen onka ipan Tlaltipaktli kinextia amo aka uelis kipatlas o kiijtos seyok tlamantli. Ika seyok tlajtoli uelis tikijtosej tlaj se tlapiali ajki, tsajtsi uan nesi kej se pato, amo ueliskia tikijtosej eli seyok tlapiali pampa kena eli se pato”. Uajka, ¿tlake kikuamachilik ni ixtlamatketl? “Nochi tlen onka kinextia itstok se akajya katli kuali moiljuik kenijkatsa tlachijchiuas”.

Moneki tijpatiitasej nopa tekitl tlen kichijtokej ixtlamatinij, kej katli kichijchijtokej kuali ma patlani se avión, nopa velcro tlen tlauel kuali kitlatskiltia se tlamantli, katli kichijchijkej nopa yoyomitl tlen iselti motetsiloua uan kaxani uan nopa carro katli tlauel chikauak yaui. Yeka, tlaj se akajya kiixkopina se tlamantli tlen seyok iaxka kinextia amo kitlepanita uan kiixpano tlanauatili.

Ixtlamatinij kiixkopinaj tlen onka ipan Tlaltipaktli uan kiampa kichijchijtokej miak tlamantli. Maske kiampa kichijtokej, inijuantij kiijtouaj tlen kiixkopintokej iselti mochijchijki. Ximoiljui ipan ni tlamantli: tlaj se akajya kiixkopina tlen ya eltok kinextia tlalnamiki, ¿tlake ueliskia tikijtosej tlen katli nelnelia kichijchijki nochi tlen onka? ¿Ajkia kinamiki kiuejkapantlalisej: katli tlachijchijki o katli san kiixkopina se tlenijki tlen ya eltok?

Kej kinamiki tijkuamachilisej

Miakej maseualmej kema kiitaj uan moyoliljuiaj ipan nochi tlamantli tlen onka nojkia kiijtouaj kej katli kiijkuilok se salmo: “¡[Jehová], nelia tijchijtok miak tlamantli! Uan nochi tlamantli tijsenkajtok ika miak tlalnamikistli. Nejmajtik Tlaltipaktli temitok ika miak tlamantli yejyektsitsij tlen ta tijchijtok” (Salmo 104:24). Apóstol Pablo, katli nojkia kiijkuilok Biblia, kiijtok: “Hasta ipejya tonali kema toTeko kichijki Tlaltipaktli, nochi tlakamej kiitstokej iluikaktli uan Tlaltipaktli tlen yajaya kichijtok. Uan nempa kiitstokej para toTeko itstok, uan kipia ueyi chikaualistli, uan para nochipa kipias. Uajka ika tlen tikitaj para kichijtok, axaki ueli motechtis uan kiijtos axkimati intla itstok toTeko Dios” (Romanos 1:20).

Miakej katli san kitlepanitaj Biblia kiijtouaj toTeotsij kitekiuik evolución uan kiampa kichijchijki yejyektsitsij tlamantli. ¿Nelnelia ya nopa tlamachtia Biblia?

[Tlatsintla kiijtoua]

[Tlajtoli katli pankisa]

¿Kenke nochi tlen onka ipan Tlaltipaktli nelnelia tlauel kuali eltok?

[Tlajtoli katli pankisa]

¿Ajkia iaxka nochi tlen onka ipan Tlaltipaktli?

[Recuadros uan tlaixkopinkayomej]

Tlaj se akajya katli kiixkopina tlen ya eltok kinextia tlalnamiki, ¿tlake ueliskia tikijtosej tlen katli nelia kichijchijki nochi tlen onka?

Nopa avión tlauel kuali patlani pampa kichijkej kej nopa tototl gaviota

Ixtlamatinij kichiuaj kampeka kiixkopinasej iikxi se topitsij geco. Ni tlapiali amo kema moikxisokiuia, amo nesi kampa moketstia uan ueli nejnemi kampa tlaalaxkaj

Nopa michij pez cofre katli tlauel chikauak ajki kiixkopintokej ixtlamatinij uan kiampa kinchijchiuaj carros katli chikauak yauij

[Katli ininaxka tlaixkopinkayomej]

Avión: Kristen Bartlett/​University of Florida; iikxi geco: Breck P. Kent; pez cofre uan carro: Mercedes-Benz USA

[Recuadros uan tlaixkopinkayomej]

MOYAKANAJ IKA TLEN IPA KICHIUAJ

Itstokej se keskij tlapialtsitsij katli “tlauel tlalnamikij” pampa moyakanaj ika tlen ipa kichiuaj (Proverbios 30:​24, 25). Ma tikitakaj ome neskayotl.

◼ Kej motekpantiauij tsitsimej. Kema tsitsimej kitemouaj tlen kikuasej, ¿tlake kinpaleuia amo kikuapolosej ininojui? Se keskij ixtlamatinij tlen Bretaña kiitstokej se keskij tsitsimej kikajtiauij kampa nejnemij se tlamantli tlen mijyotia uan nojkia kejuak kimachiotiaj kampa panokej, uan nopa kinpaleuia sampa tlakuepilisej. Se neskayotl, nopa pilamochtsi New Scientist kiijtoua: “Nopa tsitsimej faraón moxelouaj se 50 o 60 grados kema kisteuaj kampa itstokej”. ¿Kenke kiampa kichiuaj? Kema se tsitsitl tlakuepilia kampa kistej, achtoui asi kampa moxelojkej, nopa kipaleuia amo ma yaui sejkanok uan kiampa asiti ichaj. Nopa pilamochtsi nojkia kiijtoua: “Kampa moxelouaj nopa tsitsimej kinpaleuia kimatisej kanke yasej pampa kemantika sekij yauij uan sekij ualauij, nopa kinpaleuia amo ma kipolokaj ininojui uan amo ma siauikaj”.

◼ Tlen kinyakana totomej. Miakej totomej katli yauij ipan sekinok altepemej amo mokuapolouaj uan amo tleno kinpano maske tlauel tlatotonia o tlauel tlaseseya. ¿Tlake kinpaleuia? Ixtlamatinij kiitstokej totomej kinpaleuia nopa campo magnético. Uan pilamochtsi Science, kiijtoua: “Nopa campo magnético amo eli sanse ipan nochi Tlaltipaktli, uan yeka kemantika ouij kimatij kiitasej kanke mokaua ika ajko”. ¿Tlake kinpaleuia totomej kimatisej kanke kinamiki yasej? Inijuantij kejuak kipiaj se brújula tlen kinpaleuia mojmostla kimatisej kanke kalaki Tonati. Nopa pilamochtsi nojkia kiijtoua ixtlamatinij moiljuiaj totomej kinpaleuia nopa “reloj biológico tlen kipiaj, kiampa kimatij tlake tonali itstokej”, maske kemantika tlaseseya o tlatotonia.

¿Ajkia kipaleuik nopa tsitsitl ma kimati kanke kinamiki yas? ¿Ajkia kimakak nopa tototl kejuak se brújula uan se reloj biológico, uan kiampa kuali kimatiskia kenijkatsa kitekiuis? ¿Evolución? ¿O se tlachijchijketl katli tlauel tlalnamiki?

[Katli iaxka tlaixkopinkayotl]

© E.J.H. Robinson 2004