¿Kenke nojua tijpiaj Biblia?

Ipan ni tonali nojua tijpixtokej Biblia uan uelis timotemachisej tlen ijkuilijtok amo mopatlatok. Kipano mil novecientos xiuitl tlanki kiijkuilouaj Biblia uan kiixkopinkej ipan tlamantli tlen nempoliui (papiro, kikixtiyayaj ipan ikuayo se xiuitl, uan nopa pergamino kichijchiuayayaj ika tlapialmej ininkuetlaxo) uan kiijkuilojkej ipan tlajtoli tlen nama amo miakej kamanaltij. Nojkia, miakej katli kipiayayaj miak tlanauatili uan katli tlayakanayayaj ipan religiones kitemolijkej kenijkatsa kitsontlamiltisej Biblia.

MASKE panotok tlauel miak kiijkuilojkej Biblia, ¿kenke nojua tijpiaj ipan ni tonali? Ma tikitakaj ome tlamantli.

Nama nojua tijpiaj pampa miakpa kiixkopinkej

Israeleuanij katli kipixtoyaj nopa achtoui amatlajkuiloli kuali kimokuitlauiyayaj, kuali kiajojkej uan tlauel miakpa kiixkopinkej. Tlanauatianij tlen altepetl Israel kinnauatiyaya ni tlamantli: “Kema nopa tlanauatijketl kiselis iteki para tlanauatis, moneki yajaya iselti kiijkuilos ni tlamachtilmej ipan se amatl para kipixtos. Ma kiijkuilo iniixtla nopa levita totajtsitsij” (Deuteronomio 17:18).

Miakej israeleuanij kinpaktiyaya kipouasej nopa amatlajkuiloli uan kiitayayaj kej toTeotsij iTlajtol. Katli kiixkopinkej nopa amatlajkuiloli tlauel kuali momachtijtoyaj. Esdras, tlauel kitlepanitayaya toTeotsij uan kiixmatiyayaj kej katli kuali kiixkopinayayaj “iTlanauatiljuaj Moisés tlen toTeko Dios tlen toDios tiisraelitajmej techmakatoya” (Esdras 7:⁠6). Ipan siglo chikuasej uan matlaktli, nopa masoretas kiixkopinkej nopa Escrituras Hebreas (Antiguo Testamento). Kema kiixkopinayayaj, kipouayayaj keski letras kiijkuilouayayaj, kiampa amo mokuapoloskiaj. Tlen kichijkej tlauel tlapaleuik pampa amo kipatlakej tlen ipa ijkuilijtoya, uan katli kinekiyayaj kitsontlamiltisej Biblia amo uelkej kiampa kichiuaj pampa miakpa kiixkopinkej.

Ipan xiuitl 168 kema ayamo ualayaya Jesús nopa tlanauatijketl tlen Siria, Antíoco cuarto tlanauatik ma kitsontlamiltikaj nochi amatlajkuiloli tlen Escrituras Hebreas tlen eltoya ipan Palestina. Se tlajkuiloli judío, kiijtoua: “Kitsatsayatskej uan kitlatijkej nochi nopa amatlajkuiloli”. Se amochtli tlen kiijkuilojkej judíos, kiijtoua: “Katli kinnauatijkej ma kitsontlamiltikaj Biblia, tlauel kintlaijiyouiltijkej maseualmej [...]. Katli kipixtoyaj ni amochtli [...] monekiyaya kinmiktisej”. Maske kinejkej kitsontlamiltisej toTeotsij iTlajtol, amo uelkej pampa judíos tlen itstoyaj Palestina uan katli itstoyaj ipan sekinok altepemej nojua kipixtoyaj se keski amatlajkuiloli.

Teipa, kema tlanki moijkuiloua Escrituras Griegas Cristianas (Nuevo Testamento) tlauel momoyajtoya nopa amatlajkuiloli, tlajtolpanextili uan tlen toTeotsij kinejki ma moijkuilo. Ipan Éfeso o nechka nopa altepetl, apóstol Juan kiijkuilok nopa amochtli tlen kiuika itoka. Ipan altepetl Egipto kipantijkej se achi tlen nopa amatlajkuiloli tlen san kiixkopintoyaj. Katli tlauel ixtlamatij kiijtouaj, ayamo panotoya cincuenta xiuitl kema Juan kitlamiijkuilojtoya nopa amatlajkuiloli. Tlen kipantijkej, kinextik Cristo itokilijkauaj katli itstoyaj ipan sekinok altepemej kipixtoyaj nopa amatlajkuiloli tlen kiixkopintoyaj uan tlen namanok tlantoya moijkuiloua.

Tlauel momoyajki toTeotsij iTlajtol, yeka kema ya panotoya miak xiuitl ualajtoya Jesús, nojua kipixtoyaj Biblia. Ipan febrero 23, xiuitl 303, kiijtouaj Diocleciano kitlachiliyaya kenijkatsa isoldados kikopeuayayaj puertas tlen se iglesia uan kitlatiyayaj amatlajkuiloli. Moiljuiyaya tlaj kitsontlamiltiskia Biblia ayokmo itstoskiaj Cristo itokilijkauaj, yeka tlanauatik ipan nochi nopa altepetl ma kitlatikaj nochi amatlajkuiloli. Amo nochi kitsontlamiltijkej, yeka uelki moixkopina se keski amatlajkuiloli. Maske panok ni tlamantli, nojua eltok ome Biblias ika griego tlen uelis moijkuilok teipa kema Diocleciano tlanauatik ma kitsontlamiltikaj Biblia. Se eltok ipan Roma uan seyok ipan biblioteca British Library tlen altepetl Londres.

Maske amo kipantijtokej amatlajkuiloli tlen achtouia moijkuilok, kena onka miak tlen san kiixkopintokej senkistok o se achi tlen uejkajkia kiixkopinkej. ¿Kipatlakej se keski tlamantli tlen Biblia tlamachtia kema kiixkopinkej? Kema nopa ixtlamatketl W. H. Green, kamanaltiyaya tlen Escrituras Hebreas, kiijtok: “Temachtli uelis tikijtosej san Biblia tlauel kuali kiixkopintokej uan amo kej sekinok amochtli tlen uejkajkia moijkuilok”. Frederic Kenyon, se tlakatl katli tlauel kitlepanitaj, kiijkuilok ni tlamantli tlen Escrituras Griegas: “Kema tlanki moijkuiloua nopa amatlajkuiloli tlen achtouia mochijchijki, nojua itstoyaj maseualmej katli kiijtouayayaj kena kiampa panok, yeka amo moneki timoiljuisej amo nelia tlen ijkuilijtok. Uan uelis timotemachisej nopa amatlajkuiloli tlen nama tijpiaj eli sanse ika tlen achtouia moijkuilok. Uelis timotemachisej nochi tlen ijkuilijtok ipan Nuevo Testamento nelnelia melauak uan amo tleno mopatlatok”. Nojkia kiijtok: “Onka miak tlamantli tlen techpaleuia ma timotemachikaj amo mopatlak tlen kiijtoua Biblia. [...] Amo onka yon se amochtli kej Biblia”.

Kitlajtolkueptokej

Biblia nojkia tlauel pankisa pampa kitlajtolkueptokej ipan miak tlajtoli. ToTeotsij kineki nochi maseualmej katli kampa ueli euaj uan katli kamanaltij seyok tlajtoli ma kiixmatikaj uan ma kiueyichiuakaj ika itonal uan ika “tlen melauak” (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Nopa Escrituras Hebreas tlen achtoui motlajtolkuepki ika griego kiiljuijkej versión griega de los Setenta, o Septuaginta. Judíos katli kamanaltiyayaj griego uan amo itstoyaj Palestina kitlajtolkuepkej uan kitlamiltijkej se 200 xiuitl kema Jesús ayamo peuayaya tlajtolmoyaua. Nochi Biblia, uan nojkia Escrituras Griegas Cristianas motlajtolkuepki ipan miak tlajtoli kema nojua ayamo panotoya miak xiuitl tlantoyaj kiijkuilouaj. Teipa, maske se keskij tlanauatianij uan katli tlayakanayayaj ipan religiones ueltoskia tlapaleuisej ma motlajtolkuepa Biblia ipan miak tlajtoli, amo kiampa kichijkej pampa inijuantij amo kinkauiliyayaj maseualmej ma kipouakaj Biblia, yeka amo kinekiyayaj ma motlajtolkuepa ipan sekinok tlajtoli.

Maske katli tlayakanayayaj ipan religiones uan ipan nopa altepetl amo kinekiyayaj ma motlajtolkuepa Biblia, se keskij tlakamej amo majmajkej uan pejkej kitlajtolkuepaj ipan tlajtoli tlen maseualmej kamanaltiyayaj. Ipan xiuitl 1530, William Tyndale, katli momachtik ipan Oxford, kitlajtolkuepki nopa Pentateuco (nopa achtoui makuili pilamochtsitsij tlen Escrituras Hebreas). Maske tlauel kikualankaitayayaj, Tyndale pejki kitlajtolkuepa Biblia hebreo ika tlajtoli inglés, uan ya elki katli achtoui kitekiuik nopa tokajyotl Jehová kema tlajtolkuepayaya. Nojkia kiampa kipanok Casiodoro de Reina, katli nojkia kikualankaitayayaj uan kinekiyayaj kimiktisej pampa kitlajtolkuepayaya Biblia ipan tlajtoli español. Yeka, cholok uan yajki Inglaterra, Francia, Holanda uan Suiza. *

Biblia nojua motlajtolkuepa ipan miak tlajtoli uan kichijchiuaj miak Biblias. Maske miakej kinekiyayaj kitsontlamiltisej, ipan ni tonali tlauel momoyajtok uan nopa kinextia nelnelia tlen kiijtok apóstol Pedro: “Nochi sakatl uaki uan nochi xochitl uetsi. Pero iTlajtol toTeko mokaua para nochipa” (1 Pedro 1:24, 25).

[Tlatsintla kiijtoua]

[Recuadro uan tlaixkopinkayomej]

¿TLAKE BIBLIA MONEKI NIJPOUAS?

Maseualmej katli kamanaltij sekinok tlajtoli, kipiaj miak Biblias tlen amo sanse kitlajtolkueptokej. Sekij kitlajtolkueptokej ika tlajtoli tlen uejkajkia motekiuiyaya uan ouij mokuamachiliyaya, sekij kitlajtolkuepkej san tlen kikuamachiliyayaj pampa kinekiyayaj amo ouij ma kimatikaj kipouasej; uan sekij kitlajtolkuepkej sejse tlajtoli kej ijkuilijtoya ipan amatlajkuiloli tlen uejkajkia moijkuilok.

Nopa Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ika tlajtoli inglés, kichijchijkej Jehová itlajtoltemakauaj, uan kitlajtolkuepkej kej uala ipan amatlajkuiloli tlen uejkajkia moijkuilok. Ni amochtli tlapaleuijtok ma motlajtolkuepa Biblia ipan 60 tlajtoli, uan katli tlajtolkuepkej kiitstiajkej kenijkatsa moijkuilok achtouia. Maske kichiuaj kampeka kitlajtolkuepasej kej achtouia moijkuilok, nojkia kiitaj amo ma mopatla tlen kiijtosneki. Katli kitlajtolkuepaj, kinekij katli kipouasej Biblia nima ma kikuamachilikaj kej katli uejkajkia kipouayayaj.

Se keskij katli tlauel momachtijtokej kinejkej kitlachilisej se keski Biblias tlen namanok kitlajtolkueptokej pampa kinekiyayaj kiitasej tlaj kuali kitlajtolkueptoyaj, uan nojkia kitlachilijkej Traducción del Nuevo Mundo ika inglés. Se tlen inijuantij eliyaya nopa tlamachtijketl Jason David BeDuhn, katli tlapaleuiyaya ipan Estudios Religiosos de la Northern Arizona University, tlen altepetl Estados Unidos. Ipan 2003, kikixtik se amatlajkuiloli tlen kipixtoya 200 iamayo, kampa kuali kitlachilik kenijkatsa kitlajtolkueptokej nopa chiknaui Biblias ika inglés tlen tlauel kiixmatij. * Ipan nopa amatlajkuiloli kiitak se keski textos tlen amo kuali mokuamachiliyaya, kiampa “ueliskia kiitas tlaj nelia kuali motlajtolkueptoya”. BeDuhn kinekiyaya kiitas kanke kipatlatoyaj o kipiuilijtoyaj se keski tlamantli, yeka kiitak ika tlajtoli griego tlaj eli sanse ika tlen kitlajtolkueptoyaj ika inglés. ¿Tlake kiitak?

BeDuhn kiijtok miakej maseualmej uan san se keskij katli tlajkuilouaj, kiijtouaj katli kitlajtolkuepkej Traducción del Nuevo Mundo kiijkuilojkej tlen inijuantij kineltokaj. Ya kiijtoua: “Maske kena mopatla se keski tlamantli, kiampa eltok pampa xitlauak kitlajtolkueptokej uan kej uejkajkia kiijkuilojkej”. Maske BeDuhn amo kuali kiita kej kitlajtolkuepkej se keski textos ipan Traducción del Nuevo Mundo, ya kiijtoua: “Tlauel pankisa ni Biblia pampa kitlajtolkueptokej kej achtouia uan amo kej sekinok biblias”, uan kiijtoua san ni Biblia tlauel kuali kej kichijchijtokej.

Ipan 1989 nopa tlamachtijketl Benjamin Kedar, katli momachtia hebreo ipan altepetl Israel, kiijtok tlen nopa Traducción del Nuevo Mundo: “Nelia kichijkej kampeka kuali kitlajtolkuepasej pampa kinejkej kuali ma mokuamachili. [...] Amo nijpantijtok ipan ni Biblia se tlamantli tlen amo kinamiki o tlen kipiuilijtokej”.

Ximotlajtlani: “¿Tlake Biblia nechpaktiskia nijpouas? ¿Nijneki nijpouas se Biblia tlen amo ouij nijmatis nijpouas maske amo xitlauak kitlajtolkueptokej? ¿O nijneki nijpouas se Biblia tlen motlajtolkueptok sejse tlajtoli kej uejkajkia moijkuilok?” (2 Pedro 1:20, 21). Tlen ta tijneki ya nopa tijtlapejpenis.

[Tlatsintla kiijtoua]

[Tlaixkopinkayotl]

Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras motlajtolkueptok ipan miak tlajtoli

[Tlaixkopinkayotl]

Manuscritos masoréticos

[Tlaixkopinkayotl]

Se achi tlajkuiloli tlen kiijtoua Lucas 12:7: “Uajka amo ximomajmatikaj. Achi más inmopati iixtla toTeko que miak[ej] totomej”

[Katli iaxka tlaixkopinkayotl]

Achtoui tlaixkopinkayotl: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); ompa uan expa tlaixkopinkayotl: Bibelmuseum, Münster; tlen eltok tlaika: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)