Izinto Ezidaliweyo Zisifundisani?

“Ake ubuze izinyamazana, zizakufundisa, kumbe izinyoni zemoyeni, zizakutshela; kumbe khuluma lomhlaba, uzakufundisa, loba wothi izinhlanzi zolwandle zikutshele.”—UJOBE 12:7, 8.

EMINYAKENI esanda kudlula, abezesayensi labomanjinela bafunde okunengi kakhulu ezintweni ezidaliweyo. Bakopa abakubona ezintweni ezidaliweyo ukuze bathuthukise imitshina esikhona lokuthi benze eminye emitsha. Ake sixoxe ngezibonelo zokunye abakope kukho. Ngesikhathi ubala ngezibonelo lezo zibuze ukuthi, ‘Kwazenzakalela yini?’

Impiko Zensikabayitshiye

Abalungisa izindizamtshina bangafunda okunengi enhlanzini okuthiwa yinsikabayitshiye. Insikabayitshiye okuthiwa yi-humpback whale ilesisindo esingaba ngamathani angu-30 njalo ilempiko ezinkulu. Inhlanzi le ingamamitha angu-12 ubude futhi intsheza ngendlela emangalisayo. I-humpback whale intsheza ikhangele phezulu nxa ixotshanisa inhlanzi futhi ihamba ivuthela amanzi ukuze kube lamabhora azavimba inhlanzi efuna ukuzidla. Amabhora la aba njengomambule ongaba ngamamitha angu-1.5 ubude futhi yiwo anceda insikabayitshiye ukuthi ibambe masinyane ukudla kwayo.

Okwamangalisa kakhulu abezesayensi yindlela insikabayitshiye entsheza ngayo lanxa inkulu kangaka. Ekuhlolisiseni kwabo bathola ukuthi impiko zayo yizo ezenza intsheze ngendlela emangalisayo. Bananzelela ukuthi impiko zayo kazitsheleli njengezezinye inhlanzi kodwa zona zilamabhampa okuthiwa ngama-tubercles.

Nxa inhlanzi le intsheza isiya phezulu, amabhampa la ayayinceda ukuthi ingathwali nzima. Elinye ibhuku lithi amabhampa asempikweni zensikabayitshiye yiwo anceda ukuthi amanzi angayibiseli emuva nxa intsheza. Aluba amabhampa la abengekho inhlanzi lezi bezizathwala nzima ukuntsheza zisiya phezulu.

Ulwazi lolu asebelutholile luzabanceda njani? Omanjinela bafuna ukwenza ukuthi impiko zendizamtshina abazenzayo zisebenze ngendlela impiko zensikabayitshiye ezisebenza ngayo. Bathi akusoze kubathwalise nzima ukulungisa impiko lezo nxa indizamtshina isivela emangweni. Umanjinela okuthiwa nguJohn Long uthi ngeke kumangalise ukubona izindizamtshina ezinengi sezilempiko ezinjengeze-humpback whale.

Impiko Zenyoni Okuthiwa Yi-Seagull

Indlela impiko zendizamtshina ezenziwe ngayo iyafanana lezenyoni. Imagazini okuthiwa yi-New Scientist ithi: “Abezesayensi abase-University of Florida benze okuyindizamtshina okuncane okuqondiswa nge-remote belingisela indlela inyoni okuthiwa yi-seagull ephapha ngayo.”

Inyoni lezi ziyenelisa ukuphapha ngezindlela ezitshiyeneyo ngoba impiko zazo ziyavuma ukugoba. Imagazini le iphinda ithi “kulomtshina omncane oqondisa insimbi ezisempikweni zokuyindizamtshina lokhu.” Indlela impiko lezo ezenziwe ngayo yenza okuyindizamtshina lokhu kwenelise ukuphapha phakathi laphakathi kwezakhiwo ezinde. Kwelinye ilizwe bafuna ukulungisa izindizamtshina ezinjengaleyi ngoba bathi zizabanceda babone lapho okulemithi eyingozi, engasetshenziswa yizitha ukubulala abantu.

Inyawo Zompankwa Okuthiwa Yisafirira

Kunengi esingakufunda lasezinyamazaneni ezihamba emhlabathini. Ngokwesibonelo, umpankwa okuthiwa yisafirira kumbe isihwarahwara uyenelisa ukuqansa umduli lokunamathela ephahleni ugenqukile. Kuyini okwenza umpankwa lo ungawi?

Inyawo zompankwa lo kazila-glue kodwa ziloboya obenza wenelise ukuqansa lokunamathela ezindaweni ezitshelelayo. Uboya lobo bulama-molecules afika ahlangane lama-molecules ayabe elapho umpankwa lo onyathela khona. Kuyamangalisa lokhu ngoba okujayelekileyo yikuthi izinto ezinengi ziyehluleka ukuqansa ezindaweni ezitshelelayo ngenxa yokuthi amandla adonsela phansi ayakuvimba lokhu. Kodwa umpankwa lo awuwi lanxa ungaze ubemkhulu okunganani.

Ukulingisela indlela umpankwa lo owenza ngayo kuzabanceda njani abezesayensi? Omunye ochwayisisayo wathi ukukopa indlela umpankwa lo onamathela ngayo ezindaweni ezitshelelayo kuzanceda ukuthi kwenziwe okunye okokunamathisela okuzasetshenziswa ezibhedlela nxa kuhlinzwa abantu.

Ngubani Owenza Izinto Zonke Lezi?

Kulabanye abesayensi abenze irobhothi elilenyawo ezingu-8 elihamba njengenkume, ikanti abanye abeFinland balingisele esinye isibungu ukuze benze itrekitha elamaviri angu-6 ezakwenelisa ukuhamba ezindaweni okungahambeki lula kuzo. Abanye njalo benze amalembu belingisela indlela i-pinecone eyenza ngayo nxa imanzi langesikhathi isiwomile. Enye ikhampani eyenza izimota ilungise imota efanana lenhlanzi okuthiwa yi-boxfish. Abanye njalo bakope indlela indlu yomnenke evikela ngayo umnenke ukuze benze izigqoko zamasotsha eziqinileyo futhi ezingasindiyo.

Lunengi ulwazi abachwayisisayo asebelutholile ngezinto ezidaliweyo futhi ulwazi lolo bayalugcina ngoba bayakwazi ukuthi luzanceda abanye. Imagazini okuthiwa yi-The Economist ithi abezesayensi bangalusebenzisa ulwazi lolo loba nini. Izikhathi ezinengi nxa ikhampani kumbe umuntu othile angenza ulutho okokuqala, lujayele ukubizwa ngebizo laleyo khampani kumbe ebizweni lalowomuntu. Abezesayensi bayavuma ukuthi izinto ezinengi abazenzayo bazikope endalweni.

Kuyini okwenza indalo imangalise kangaka? Abachwayisisayo abanengi bathi kuyazenzakalela lokhu ngoba indalo ibilokhu iguquka kusukela kudala. Kodwa abanye balombono otshiyeneyo endabeni le. Ngokwesibonelo, isikhwicamfundo okuthiwa nguMichael Behe sathi, ‘nxa ungabona into eyenziwe ngabantu ifanana lento ethile edaliweyo, usala ungathandabuzi ukuthi abakwenzileyo bakukope endalweni.’

Akuthandabuzwa ukuthi umanjinela owenze uphiko lwendizamtshina uyafuna ukubatshazwa ngomsebenzi omuhle ayabe ewenzile. Lalabo abenza izimota ezisebenzisa amafutha amalutshwane, abenza amalembu, labenza amabhanditshi labo bayafuna ukunconywa ngenxa yomsebenzi abawenzileyo. Phela kulicala ukukopa into eyenziwe ngomunye umuntu kodwa ungatsho ukuthi uyikope kubani.

Kulengqondo yini ukuthi abezesayensi bathi izinto ezidaliweyo zazivelela? Siyababaza abantu abakopa endalweni, kodwa kuthiwani ngalowo owenze lokho abakopa kukho? Liqiniso sibili ukuthi lowo owenze lokho abakopa kukho nguye okumele abatshazwe kakhulu.

Siphetha Ngokuthini?

Ngemva kokuhlolisisa izinto ezidaliweyo, abantu abanengi bavumelana lamazwi aseBhayibhilini athi: ‘Minengi kangakanani imisebenzi yakho, O Jehova! Yonke wayenza ngenhlakanipho; umhlaba ugcwele izidalwa zakho.’ (IHubo 104:24) Umphostoli uPhawuli laye wabhala wathi: “Lanxa [uNkulunkulu] engabonakali, ubuntu bakhe lamandla akhe angapheliyo kanye lokuthi yena unguNkulunkulu sibili, kuyabonakala ngendlela ecacileyo kusukela ekudalweni komhlaba kusiya phambili.”—KwabaseRoma 1:19, 20.

Abanye abantu abalihloniphayo iBhayibhili futhi abakholwa kuNkulunkulu bathi uNkulunkulu wasebenzisa ukuzenzakalela kwemvelo ukuze adale zonke izinto ezikhona. Kodwa iBhayibhili lona lifundisani?

 [Amabala akhangayo asekhasini 5]

Kuyini okwenza izinto ezidaliweyo zimangalise?

 [Amabala akhangayo asekhasini 6]

Ngubani okumele abatshazwe?

 [Umfanekiso osekhasini 7]

Siyababaza abantu abakopa endalweni, kodwa kuthiwani ngalowo owenze lokho abakopa kukho?

Abalungisa indizamtshina le bakopa impiko zenyoni okuthiwa yi-seagull

Inyawo zompankwa okuthiwa yisafirira ziyamangalisa. Kazingcoli futhi zinamathela lula endaweni ezinengi. Abezesayensi bafuna ukukopa indlela inyawo zompankwa lo ezenza ngayo

Enye ikhampani eyenza izimota ilungise imota efanana lenhlanzi okuthiwa yi-boxfish

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

 [Umfanekiso osekhasini 8]

IZIDALWA EZINCANE EZIHLAKANIPHILEYO

Izinyamazana ezinengi “zihlakaniphile” ngoba azilahleki zingaze ziye ngaphi. (IZaga 30:24, 25) Ake sixoxe ngezibonelo ezimbili.

▪ Ubunyonyo. Kuyini okwenza ubunyonyo benelise ukubuyela emlindini wabo? Abanye abachwayisisayo e-United Kingdom bathola ukuthi obunye ubunyonyo buhamba butshiya iphunga ngesikhathi budinga ukudla, besebulonda iphunga lelo nxa sebubuyela emlindini. Baphinda bathola ukuthi obunye njalo ubunyonyo bulandela imizila obuyabe buyenze ngesikhathi busiyadinga ukudla. Imagazini okuthiwa yi-New Scientist ithi omunye umhlobo wobunyonyo wenza imizila esaphetheni. Iphetheni le yiyo enceda ubunyonyo lobu bukwazi ukuthi yiphi indlela okumele buhambe ngayo nxa busiya emlindini. Lokhu kuyamangalisa sibili ngoba lanxa bungenza imizila eminengi, buyakwazi ukuthi yiwuphi umzila okumele buwulandele.

▪ Inyoni. Kuyini okwenza inyoni zingalahleki kungelani lokuthi ziphaphe umango omude okunganani lokuthi umumo womkhathi unjani? Abachwayisisayo bathola ukuthi inyoni ziqondiswa ngamandla asemhlabeni ayimaginethi abizwa ngokuthi yi-magnetic field. Amandla la ayatshiyana kusiya ngendawo, yikho kwesinye isikhathi kungaba nzima ukuthi inyoni zibone ukuthi inyakatho ingaphi. Kodwa kuyini okwenza zingalahleki? Yikuthi nsuku zonke ziyananzelela ukuthi ilanga litshonele ngaphi. Eyinye imagazini ithi: “Abachwayisisayo bacabanga ukuthi inyoni zilewatshi ngaphakathi, eyiyo ezinceda zibone ukuthi sekuyisiphi isigaba somnyaka.

Ngubani owenza ukuthi ubunyonyo benelise ukulandela umzila wabo ngendlela emangalisa kangaka? Ngubani owanika inyoni ukuhlakanipha obuzinceda ukuthi zingalahleki kungelani lokuthi ziphapha zisiya ngaphi lokuthi zikusiphi isigaba somnyaka? Kwazenzakalela yini kumbe kwadalwa?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004