Tlen onka ipan tlaltikpaktli techititia ika yakaj otlachijchiuj

“Xkintlajtolti on yolkej noso on totomej, yejuamej uelis mitsmachtiskej. Niman in tlajli niman on michimej no uelis tikintlajtlanilis ma mitsmachtikan” (JOB 12:7, 8).

IKIPIYA seki tiempo ika científicos niman ingenieros nomachtiaj kenijki tlachijchiujtin plantas niman yolkamej. Yejuamej kitaj kenijki tlachijchiujtli nochi tlen onka niman ijkon kinchijchiuaskej máquinas niman okseki tlemach, niman noijki para más kuajli kichijchiuaskej nochi tlen yokichijchiujkaj. Tlen kichiuaj noixmati ken biomimética. Ijkuak tikitas nochi tlen amantsin tikteneuaskej, xmotlajtolti: “¿Akinon kinamiki matikueyiteneuakan ipampa nochi tlen onka?”.

Imastlakapaluan ballena jorobada

¿Tlenon uelij itech ballena jorobada akin kinchijchiuaj aviones? Matikitakan. Ballenas akin youejueyiyakej yetikej kanaj 30 toneladas niman ueueyakej kanaj 12 metros. Yejuamej xsajnoye uelij nokuelpachouaj niman inmastlakapaluan melak uejueyimej, maski ijkon, ueli totoka nouiyoniaj. San matikonteneuakan yejuin, ijkuak ballenas jorobadas apismikij, notlaliaj tlatsintlan kampa nemij michimej niman sakin noyeyeualojtiuej ika tlakpak niman tlachoponijtiuej. Ipampa ken tlachoponiaj ballenas, on atl kinuika michimej ika tlakpak niman xkinkauilia makisakan, sakin, ballenas kintolouaj yejon michimej.

Ixtlamatkej xkasikamatiyaj tleka yejuin ballena ueli nopapalakachoua maski melak ueyi niman xueli nokuelpachoua. Sakin, okitakej ika ueli kichiua yejuin ipampa ken tlachijchiujtin imastlakapaluan. Inmastlakapaluan ballenas xtenpetstikej, yej tentsitsikiltikej niman totolopochtikej.

Ken tlachijchiujtin imastlakapaluan ballena jorobada melak kipaleuiya totoka matlejko. ¿Tleka? Revista Natural History kijtoua ika pampa imastlakapaluan yejuin ballena totolopochtikej, ueli nopalakachoua. Tla imastlakapaluan petstikej yeskiaj, xueliskia kuajli nopalakachoskia pampa atl kiteltiskia.

¿Kenon kinpaleuiyaj akin kinchijchiuaj aviones aman ika kitaj kenon tlachijchiujtin imastlakapaluan ballena jorobada? Tla inmastlakapaluan aviones yeskiaj ken imastlakapaluan yejuin ballena, on ajakatl xsajnoye kintsatsakuiliskia aviones, niman aviones más kuajli tekitiskiaj niman xmiyekpa nonekiskia kinyektlaliskej. John Long, akin melak kuajli nomachtia biomecánica, kijtoua ika kanaj ajsis tonajli ijkuak nochi aviones kipiyaskej imastlakapaluan tentotolopochtikej ijkon ken imastlakapaluan ballena jorobada.

Imastlakapaluan gaviota

Maski desde yeuejkaui akin kinchijchiuaj aviones kinchijchiuiliaj inmastlakapaluan ken inmastlakapaluan totomej, aman yokitakej itlaj okse tlen temojkatlachialti intech yejuin totomej. Revista New Scientist kijtoua ika sekimej ixtlamatkej itech universidad de Florida yokichijchiujkej se avioncito de control tlen ueli noteltia ipan ajakatl chika patlantika, san totoka ueli notlajkali niman oksejpa tlejkotiuetsi, ken kichiuaj gaviotas.

Ijkuak gaviotas patlanij, kinkuejkuelpachouaj inmateteponuan niman inkechpan niman ijkon kualtsin kuekuelpachiuij inmastlakapaluan. Revista tlen amantsin yotikteneujkaj, kijtoua ika yejuin avioncito tlen ueyak 60 centímetros, okitlalilijkej se motorcito tlen kichiua makinkuelpacho imastlakapaluan ijkon ken gaviota. Pampa ijkon tlachijchiujtli yejuin avioncito, ueli ajkopatlantinemi hasta intsajlan uejueyimej kaltin. Akin tekitij ipan Fuerzas Aéreas de Estados Unidos kuelitaj ken tlachijchiujtli yejuin avioncito, kijtouaj ika se avión ken yejon, ueliskia kinpaleuis makintejtemokan armas ipan uejueyimej kalpamej.

Ikxiuan kouixin geco

Noijki miyek tiuelij intech yolkatsitsintin akin nemij ipan tlajli. San matikonteneuakan kouixin tlen itoka geco, yejon kouixin ueli nejnemi ipan tepantin niman xuajuetsi. Desde yeuejkaui itemojkatlachialtiaya tlen ueli kichiua yejuin yolkatsin (Proverbios 30:28). ¿Tleka yejon kouixin xuajuetsi ijkuak tlejkoua ipan tepantin?

Yejon yolkatsin xkikixtia itlaj tlen sasalik para xuajuetsis. Yejon yolkatsin yej ueli nejnemi hasta kampa melak tlapetstikan, ken ipan teskatl, pampa ipan ikxiuan kipiya tsontsitsintin tlen intoka sedas, nochi yejon tsontsitsintin nopepechouaj kampa choloua. Yejon tlen kichiua noixmati ken fuerza de Van der Waals. Yejon fuerza xmás kojtik, ika yejon, tejuamej xueli timanejnemij ipan tepantin. San ika, ijkuak yejon yolkatsin choloua, yejon fuerza más kojtia pampa yejon yolkatsin kinpiya miyek tsontsitsintin, ika yejon, xuajuetsi.

¿Uelis tepaleuis yejuin tlen yokimatkej itech geco? Uelis nochijchiuas itlaj ijkon ken tlachijchiujtli ikxi geco niman notekitiltis ijkon ken velcro. * Yejon okiteneuj se ixtlamatki akin okijto ika uelis nochijchiuas se cinta adhesiva ijkon ken tlachijchiujtin ikxiuan geco, niman yejon uelis kinpaleuis tlapajtikej.

¿Akinon kinamiki matikueyiteneuakan ipampa nochi tlen onka?

Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos, kichijchiujtika se robot tlen kipiya chikueyi ikxiuan niman nejnemi ken kolotl, niman sekimej ingenieros de Finlandia yokichijchiujkej se tractor tlen kipiya chikuasen ikxiuan niman ueli kipancholuijtiuj nochi tlen onka kampa nejnemi. Oksekimej ixtlamatkej yokichijchiujkej se tlakentli tlen tlachijchiujtli ika itlaj tlen tlapoui niman notsakua ijkon ken tlachijchiujtin ipiñas okotl, tlen noixmatij ken okosintin. Noijki se empresa tlen kinchijchiua carros, kichijchiujtika se carro ijkon ken tlachijchiujtli michin cofre. Niman oksekimej ixtlamatkej nomachtijtokej kenon tlachijchiujtli ikakauayo oreja de mar niman ijkon uelis kinchijchiuaskej chalecos antibalas tlen melak matlaxikokan niman maka mayetikej.

Pampa melak miyek tlen yokinextijkej itech nochi tlen tlachijchiujtli, aman ixtlamatkej yokichijchiujkej se catálogo kampa kitlalijtiuej nochi tlen nomachtijtiuej. Revista The Economist kijtoua ika ixtlamatkej uelis kitaskej yejon catálogo niman ijkon kimatiskej tlenon uelis kinpaleuis itech tlen kichijchiujtokej. Tlen notlalia ipan yejon catálogo kitokayotiaj “patentes biológicas”. Miyekpa, ijkuak yakaj kikalaktia itlaj tlen yenkuik, kitokayotia ijkon ken yejua itoka noso ken itoka kampa yejua tekiti niman ijkon kiteititis ika yejua okinexti yejon tlen okikalakti. Revista The Economist kijtoua: “Pampa ixtlamatkej kitokayotiaj ‘patentes biológicas’, kijtojtokej ika nochi tlen yejuamej yokinextijkej okikixtijkej itech tlen ionkatka”.

¿Tleka melak kualtsin tlachijchiujtli nochi tlen onka? Miyekej ixtlamatkej kijtouaj ika tlen melak kualtsin tlachijchiujtli san ijkon onesiko niman ika yolik onopatlatiaj. San ika, oksekimej ixtlamatkej xijkon tlanemiliaj. Microbiólogo Michael Behe okijkuilo ipan revista The New York Times ipan 2005 ika pampa nochi tlen onka melak kualtsin tlachijchiujtli, kijtosneki ika yakaj okichijchiuj. Yejuin ixtlamatki noijki okijto ika xnoneki más manoteititi tla itlaj kuajli inasikamati. ¿Tlenon okasikamat yejuin ixtlamatki? Ika maski tla itlaj nesi ika xakaj okichijchiuj, yejon xkijtosneki ika xokipix akinon okichijchiuj.

Tikmatstokej ika tla se ixtlamatki kichijchiua se imastlakapal avión tlen más kuajli tekiti, kinamiki kiueyiteneuaj ipampa itekiyo. Noijki kinamiki ijkon makichiuilikan yakaj akin kichijchiua se cinta adhesiva tlen más kuajli ika titlapepechos, akin kichijchiua se tlakentli tlen más kualtsin noso akin kichijchiua se carro tlen más kuajli tekiti. Tla tejua tikchijchiua itlaj tlen san otikteixkopinili niman xtikijtoua akinon otikixkopinili, uelis hasta mitstlateluiliskej.

Maski aman nochi tlen kichijchiuaj ixtlamatkej san kixkopinaj itech nochi tlen onka, yejuamej kijtouaj ika nochi tlen onka san ijkon onesiko noso ika yolik onochijchiujtia. ¿Tiknemilia ika kuajli ijkon matitlanemilikan? Tla nochi tlen kichijchiuaj ixtlamatkej san kixkopinaj itech nochi tlen onka, kuakon, ¿tlenon uelis tikijtoskej itech akin okichijchiuj nochi tlen onka? ¿Akinon noneki tikueyiteneuaskej, akin akin kachtopa itlaj okichijchiuj noso akin san kiyejyekoua kichiuas ken akin otlachijchiuj?

Tlen kuajli yonasikamat

Miyekej, ijkuak kitaj kenon melak kualtsin ken tlachijchiujtli nochi tlen onka, tlanemiliaj ijkon ken okijto se salmista: “¡Sanoyej miyek tlen otikchijchiu noTEKO! Nochi on, otikchijchiu ikan motlamatkilis. ¡In tlaltikpaktli tentikaj ikan nochi tlen tejua otikchijchiu!” (Salmo 104:24). Pablo, akin noijki okijkuilo Biblia, noijki ijkon tlanemiliaya. Yejua okijto: “Desde ijkuak opeu in tlaltikpaktli, nochi tlakatl ueli kita in tlaltikpaktli, on cielo niman nochi on tlen Dios okichijchiu. Itechkopa nochi on tlajtlamach, yejuamej ueli kimatij ika Dios kipiya poder yejuan xkaman tlamis niman de on inemilis. Yejua ika tej, ijkuak kintlajtlakolmakaskej, xueliskej itlaj ika tenankiliskej yejuan kimpaleuis para nomanauiskej” (Romanos 1:20).

San ika, maski sekimej noijki tlaneltokaj itech toTajtsin niman kitlakaitaj Biblia, kijtouaj ika toTajtsin okichijchiuj nochi tlen onka ika evolución. ¿Yejon tlen Biblia temachtia?

[Nota]

[Comentario]

¿Tleka melak kualtsin tlachijchiujtli nochi tlen onka?

[Comentario]

¿Akinon noneki tikueyiteneuaskej ipampa nochi tlen onka?

[Recuadro/​Tlaixkopinaltin]

Tla nochi tlen kichijchiuaj ixtlamatkej san kixkopinaj itech nochi tlen yeonka, kuakon, ¿tlenon uelis tikijtoskej itech akin okichijchiuj nochi tlen onka?

Ixtlamatkej kiyejyekouaj kichijchiuaskej itlaj ijkon ken tlachijchiujtin ikxiuan kouixin geco. Ikxiuan xkeman tsojkuijliuij nion xtlatsojkuijlotiaj, san kanon uelij pepechiuij niman ueli ompa nejnentinemij. San ipan teflón xueli ijkon kichiuaj.

Yejuin avioncito melak miyek ueli kichiua pampa okichijchiujkej ijkon ken tlachijchiujtin imastlakapaluan gaviota

Ken tlachijchiujtli michin cofre yokinpaleui ixtlamatkej makichijchiuakan se carro

[Reconocimiento]

Aeronave: Kristen Bartlett/​University of Florida; pie de geco: Breck P. Kent; pez cofre y vehículo: Mercedes-Benz USA

[Recuadro/​Tlaixkopinaltin]

KUAJLI KIMATIJ KANON YASKEJ

Miyekej yolkatsitsintin kuajli noyekanaj niman kimatij kanon ika yaskej, yejon techititia ika melak tlamachilisejkej (Proverbios 30:​24, 25). San ome matikonteneuakan.

◼ San kualtsin nojuitiaj tsikamej Ijkuak se tsikatl kisa kontejtemoua tlen kikuas, ¿kenijki kimati kenon nokuepas? Sekimej ixtlamatkej de Gran Bretaña yokitakej ika sekimej tsikamej tlatsojyalijtiuej kampa ika nejnemij, san ika, xsan yejon, noijki kinchijchiujtiuej ojtsitsintin niman ijkon kimatiskej kenon uajnokuepaskej inchan. Revista New Scientist kijtoua ika tsikamej faraón xuejuejka kintlaliaj inojuitsitsinuan ijkuak kisaj de inchan. ¿Kenon kinpaleuiya yejon? Ijkuak se tsikatl nokuepa ichan niman ajsi kampa ojtli tlajkoxeliujtok, yejua yauj ipan yejon ojtli tlen más melaktik, yejon kichiua maajsi ichan. Revista New Scientist oksejpa kijtoua ika ken kinchijchiuaj inojuitsitsinuan yejon tsikamej melak kinpaleuiya niman ijkon xnotsatsakuiliaj imiuan oksekimej tsikamej, niman noijki kinpaleuiya maka manopopolokan niman maka sajnoye masiauikan.

◼ Ken noyekanaj totomej Ijkuak totomej oksekan yauej, nion achijtsin xnopopolouaj niman ajsij kampa noneki ajsiskej maski melak uejka yauej niman maski ipan ojtli kanaj kiyaui noso panoua tlen xkuajli. ¿Kenon kichiuaj yejon? Ixtlamatkej yokitakej ika totomej kimachiliaj campo magnético tlen kipiya tlaltikpaktli. Revista Science kijtoua ika “nochiuiyan nopapatla ken machisti campo magnético niman xnochipa kuajli kiteititia kanon ika norte”. ¿Tlenon kinpaleuiya totomej niman ijkon xnopopoloskej? Yejuamej xnopopolouaj pampa kitstiuej kanon ika kalaki tonaltsintli. San ika, ipan se año tonaltsintli miyekpa kipatla kampa ika kalaki. Kuakon, ixtlamatkej kijtouaj ika totomej xnopopolouaj pampa yejuamej kimatij ipan tlen tiempo nemij.

¿Akinon okimachti tsikatl makimati kenon kinchijchiuas iojuiuan? ¿Akinon okichiuj ika totomej makimatikan kanon ika yaskej? ¿Tiknemilia ika uelij kichiua yejon ipampa evolución, noso pampa yakaj ijkon okinchijchiuj?

[Reconocimiento]

© E.J.H. Robinson 2004