KUA igatia a tautolu oti mo e kitia e tau tagata ne ita, ti nakai noa kua fai magaaho foki a tautolu ne ita. Pete he mailoga e tautolu ko e ita ko e logonaaga nakai mitaki ti lata ke tautaofi, ka e fa logona hifo e tautolu kua hako a tautolu ke hogohogo manava, mua atu ka fai tagata ne tuga kua fakahukia e logonaaga ha tautolu ke he mena mitaki. Ne talahau foki he vala tala he American Psychological Association “na mitaki ke ita, ko e tuaga mitaki ma e malolō tino, mo e manamanatuaga he tagata.”

Liga hako e onoonoaga ia ka manamanatu a tautolu ke he tau kupu ne omoomoi he agaaga tapu e aposetolo Kerisiano ko Paulo ke tohi. Ne talahau ai ke he magaaho ka ita e tau tagata, pehē a ia: “Ka ita a mutolu, aua neke hala ai; aua foki neke to e la ka e ita agaia a mutolu.” (Efeso 4:26) Ha kua pihia, lata nakai ia tautolu ke pa mai e ita, po ke lata ia tautolu ke eketaha ke tautaofi ai?

He talahau e Paulo e fakatonuaga ia hagaao ke he ita, ne maaliali ai kua manatu e ia e tau kupu he salamo ne tohia: “Kia vivivivi [he ita] a mutolu, aua foki neke hala.” (Salamo 4:4) Ka ko e heigoa e kakano he fakatonuaga ia ha Paulo ne omoomoi he agaaga? Ne fakamaama foki e ia: “Kia tiaki e mutolu e fakafiu oti mo e vale, mo e ita, mo e miha, mo e kupu kelea, katoa mo e tau loto kelea oti kana.” (Efeso 4:31) Ko e fakamalolōaga anei ha Paulo ke he tau Kerisiano ke kalo he pa mai e ita. Ti pehē foki e vala tala he American Psychological Association: “Moua mai he tau kumikumiaga ‘ko e fakakite’ he ita ko e holo ni ki mua e ita mo e vale ti nakai lagomatai a koe . . . ke moua e mafola.”

Maeke fēfē mogoia a tautolu ke “tiaki” e ita mo e tau lauiaaga kelea oti he ita? Ne tohia he patuiki pulotu ko Solomona i Isaraela i tuai: “Kua fakatuai e tagata ke ita, ha ko e hana loto manamanatu; ko e hana fakahekeaga foki.” (Tau Fakatai 19:11) Lagomatai fēfē he “loto manamanatu” e tagata ka kamata a ia ke hogohogo manava?

Ko e loto manamanatu kua maeke ke mailoga e tuaga. Ke moua e loto manamanatu kua kakano ke  maama mitaki e lekua. Lagomatai fēfē e mena ia ka hogohogo manava po ke fakalagalaga mai ki a tautolu?

Ka kitia e tautolu e tau mena kua nakai hako, liga to fakaita a tautolu. Ti ka pa mai e vale, to fakamamahi ne tautolu a tautolu po ke taha tagata. Tuga ni e afi lahi ne maeke ke vela e fale katoa, ko e pa mai he ita kua liga ekefakakelea e higoa mitaki ha tautolu mo e tau fakafetuiaga mo e falu, ti pihia foki mo e Atua. Ti ka hogohogo manava a tautolu, ko e magaaho a ia ke onoono fakahokulo ke he tuaga. Ka maama katoa e mena ne tupu to lagomatai ke tautaofi e vale ha tautolu.

Ko e matua ha Solomona ko e Patuiki ko Tavita, ne fetamakina ke fakamaligi toto ke he tagata ko Napalu, fakaaue ni ha kua fai lagomatai atu ki a Tavita ke kitia e tuaga. Ne leveki e Tavita mo e haana tau tagata e tau mamoe ha Napalu he tutakale i Iutaia. He hoko e magaaho ke hifi e tau mamoe, ne ole mena kai a Tavita ki a Napalu. Ne tali atu a Napalu: “Ke uta kia e au haku a tau areto, mo e haku tau vai, mo e haku a tau manu ne keli e au ma e haku a tau tagata hifi mamoe, mo e ta age e au ke he tau tagata nakai iloa e au po ke o mai i fe a lautolu?” Ko e mahani hemu ha ia! Ne logona e Tavita e tau kupu ia, ti fina atu a ia mo e toko 400 e tagata, ke tamate a Napalu mo e haana magafaoa.​—1 Samuela 25:4-13.

Ne logona e Apikaila ko e hoana ha Napalu e mena ne tupu, ti fina atu a ia ke feleveia mo Tavita. He feleveia mo Tavita mo e tau tagata haana, ti fakaveli a ia ke he tau hui a Tavita mo e pehē: “Kia toka e koe hau a fekafekau fifine ke vagahau atu ke he hāu a na teliga, ti fanogonogo mai a koe ke he hāu a fekafekau fifine.” Ti fakamaama e ia ki a Tavita, ko e tagata mahani goagoa a Napalu mo e tala age to tokihala a Tavita ka taui atu mo e fakamaligi toto.​—1 Samuela 25:24-31.

Manamanatu fēfē a Tavita ke he tau kupu ha Apikaila ne lagomatai ke fakamafola e tuaga hagahaga kelea lahi? Fakamua, ne kitia e ia ko e tagata goagoa pauaki a Napalu, ke uaaki, ne kitia e Tavita to fakamaligi toto a ia ka taui atu. Tuga a Tavita, liga fai mena foki ke fakahogohogo manava lahi a koe. Ko e heigoa haau ka taute? “Fakaaoga falu minuti ke fafagu hake fakalahi mo e totou ke hoko ke he 10,” he talahau he vala tala he Mayo Clinic hagaao ke he tautaofi e ita. Ē, fakamaoki ti manamanatu ko e tupu he ha e lekua mo e tau lauiaaga he gahua ne kua amanaki a koe ke taute. Kia fakaatā e loto manamanatu ke tautaofi e ita haau​—to galo noa foki e ita.​—1 Samuela 25:32-35.

Tokologa he vahā nei kua lagomatai ke tautaofi e ita ha lautolu. Ne fakamaama e Sebastian a ia he magaaho ne 23 e tau he moui ne tuku he fale puipui i Polani, ne fakaako he Tohi Tapu a ia ke tautaofi e ita mo e hogohogo manava. “Manamanatu fakamua au ke he lekua,” he ui e ia. “Ti lali ke fakagahua e fakatonuaga he Tohi Tapu. Ki a au, ko e Tohi Tapu kua mua atu e tau takitakiaga.”

Ne muitua pihia foki a Setsuo. Pehē a ia: “Fa mahani au ke vagahau fakatutū ke he falu ka ita au ki ai he gahuaaga. Ha kua fakaako au ke he Tohi Tapu mogonei, ne nakai fakatutū au ka e hūhū hifo ki a au ni: ‘Ka ko hai ne hepe? Ko au kia ne fakatupu e lekua?’” He manamanatu ke he tau hūhū pihia ne matutū hifo e ita haana, ti maeke ke tautaofi e hogohogo manava ne puna hake he loto.

Pete e malolō lahi he ita, ka kua mua atu ni e malolō lahi he fakatonuaga he Kupu he Atua. He fakagahua e fakatonuaga pulotu he Tohi Tapu mo e liogi ke lagomatai he Atua, to fakaatā he loto manamanatu haau a koe ke fakatote hifo po ke tautaofi e ita haau.