Yi re Tšhutisa Ying?

“Butsisa diphoolwane tsa gaye ša, di nyoko go yetetsa; le tsa go pherera tsa ku magedimong di nyoko go botsa. Lebelela dilo tso di leng ho lefaseng, di ko go tšhutisa se sengwana fote o lebelele dihlapi tsa lewatleng, le tsona di nyoko go tšhutisa.”​—JOBO 12:7, 8.

MENGWAGA ya go fela, bo ba sayense le ba go maka dilo ba yye ba tšhuta ga diphoolwane le dimilane. Ba liketsa go yekisela tso ba di tšhutang ga hlago, gore ba thogo maka dilo tsa nyuwane le go maka gore tso di leng gona di bereke gabutši go phala mathomisong. Mo o kene o bala mešupetso yo re nyoko bolabolang ka yona, tiputsise gore: ‘Ke mang wa gore o tshwanele a thanakiwe ga dilo tso ka mokana ga tsona?’

Re ka Tšhuta Ying ga Matsogo ya Mohlobo wa Hlapi ye Kgolo yo ba Reng ke Whale

King so bo ba go maka dielebhreyi ba ka se tšhutang ga hlapi ye kgolo yo ba reng ke humpback whale? Ba ka tšhuta tsa go tlala. Mo yi gudiye yi roba ka matla yi ka kala go fo tshwana le lori ya gore yi layišiye, mmele wa yona a wo ghobege fote matsogo ya yona nkare ke mafafela. Hlapi yone ya go lefa 12 ya dimitha yi kgona go sepela lula ka teng ga meetši. Mo re beyisa, mo yi nyakana le tsa go ja, yi dukuluga ka fase ga hlapi yo yi nyakang go yi ja, yi kene yi butšwelela yi maka dibhaluni. Dibhaluni tsone di maka nkare ke letabane la go lekana 1.5 ya dimitha la gore le kgobaketsa dihlapi tsone. Ke mokane mo yi yahlama yi thogo di ja.

Ba tsa sayense a ba kwisisi gore hlapi ya mmele wa gore a wo ghobege yi kgona byang go dukuluga ga poleke ye nyana. Ba krayye gore taba yi mo ga mafafela ya yona. Mo mafelelong ya mafafela ya yona go na le dithogothogo.

Dithogothogo tsowa di gelepa hlapi yone gore yi kgone go tšwa yi tshela ka mo meetšing yi sa berekisi matšhika ka matla. Byang mara? Maghazini wo mongwana wo re dithogothogo tsone di maka gore meetši ma sepele ka ho gedimo ga mafafela, ka mokgwa wa gore di ba lula gore hlapi yone yi tšwe yi tshela ka mo meetšing. Nke mafafela ya yona ma se na dithogothogo, tsotsone ke mo yi ka sa kgone go di maka.

Tso ba di krayyeng di gelepa ka ying? Dielebhreyi tsa gore ba di makiye ba kopela ga hlapi yowa a di nyake mafafela ya go tlala kela dilo tse dingwana tsa go maka gore moya wo sa di teyi ka matla. Mafafela ya mohlobo wone ma lula ka matla go ma pasopa fote ma gabutši ka matla. Morene mongwana wa go tšhutega ye ba reng John Long o dumela gore go se botala “dielebhreyi ka mokana ga tsona di ko ba di na le mafafela ya gore ma na le dithogothogo tsa go tshwana le tso di leng ga mafafela ya hlapi ye kgolo yo ba reng ke humpback whale.”

Go Kopisela Mafafela ya Nonyane yo ba reng ke Seagull

Ke nnete gore ba šele ba makiye mafafela ya dielebhreyi ya gore ma tshwana le ya dinonyane. Mara gana byalo ba liketsa ka matla go kopisela mafafela ya dinyonyane go phala mathomisong. Maghazini wa New Scientist wa go bolabola ka tsa sayense wo re bo ba go nyakolla ba Univesithi ya Florida ba liketsiye go kopisela mokgwa wa nonyane yone wa go pherera.

Dinonyane tsa di Seagull dya kgabisela mo di pherera, di ghoba mafafela ya tsona mo dijabaneng le mo magetleng. Maghazini wone wo hlatolla le gore motšhini wo ba wo makiyeng, wa go pherera ku gedimo wo kene wo tseya dithombhe le dividiyo, wo na le mafafela ya go tshwana le ya nonyane yone. Mafafela ya mošaga wone ma maka gore motšhini wone wa go pherera ku gedimo wo kgone go yema ku moyeng le go sepela gare ga meyago ya go lefa. Mokgahlo wa masole wa naga ye nngwana, wo nyaka go maka selo sa go pherera sa mayemo ya gedimo gore se thogo kraya dilo tsa gore di kotsi fote di ka bolaya batho, tsa go tshwana le dikhemikhale kela di-virus tsa mošaga wo mongwana ga ditoropo tse dikgolo.

Go Kopisela ga Mawoto ya Segwagwarela so ba Reng ke Gecko

Diphoolwane tsa go dula ka tawong ga meetši di ka re tšhutisa se sengwana. Mo re beyisa, segwagwarela se senyana so ba reng ke gecko, se kgona go kalama mapharo sa ngangarela ku gedimo se libisiye hlogo fase. Le ka dinako tsa Bhayibele, segwagwarela sone ne se tšibega ka dilo tsa go makatsa tso se kgonang go di maka. (Diyema 30:28) Segwagwarela sowa se maka king gore se sa we mo se kene se ngangarele ku gedimo?

Segwagwarela so ba reng ke gecko, se kgona go mamarela ga gore go thelela nkare ke dlelase ka taba la gore se na le maboya mo mawotong. Mawoto ya sona a ma na sa go mamaretsa. Mara ma ntsha matšhika ya ma nyana. Se na le matšhika mo mawotong ya sona ya ba reng ke van der Waals fote le mo se gatang gona matšhika yane ma gona, ke tsona tso di makang gore se mamarele. Motho a ka sa di kgone go kalama lepharo ka matsogo ka gore matšhika ya hlago ya go gogela dilo fase ma maka gore di sa kgonege. Mara ka taba la gore segwagwarela so ba reng ke gecko se na le maboya ya go tlala mo mawotong, sona se kgona go mamarela ho lepharong. Matšhika ya ba reng ke Van der Waals mo ma yeketsega gatlele mo mawotong ya segwagwarela so ba reng ke gecko, ma ntsha matšhika ya gore ma ka kgona go maka gore segwagwarela sowa se sa we.

Go tšiba tsotsone di gelepa ka ying? Batho ba ka kopisela ga segwagwarela sowa mo ba nyaka go maka dilo tsa go mamaretsa tsa go phala tso ba nang natso. Morene mongwana wa go nyakolla dilo o re: “Selo so ba se makiyeng ba kopisela ga segwagwarela sone se ka bereka ka matla ga tsa go yalafa batho, mo go se na se sengwana sa go ka kwala mo motho a kwaleleng gona.”

Ke Mang wa Gore o Tshwanele a Thanakiwe ga Dilo Tso ka Mokana ga Tsona?

Mokgahlo wa NASA wo makiye roboto ya gore yi sepela go tshwana le mangkopelane, fote ku Finland ba makiye ditrekere tsa go sepela go tshwana le dikhukhununu tse dikgolo, tsa gore di kgona go feta le ga gore go na le dilo tse dikgolo. Ba bangwana ba sayense ba makiye llapi la gore le na le dilo nyana tse dingwana tsa gore dya bula di boya di kwala gore moya wo thogo kena le go tšwa, tsa nkare ke dikoko tsa mophayi. Khamphani ye nngwana yi maka dikoloyi tsa go tshwana le hlapi yo ba reng ke boxfish, gore di thogo sepela gabutši di sa tseyi ke moya. Fote ba bangwana ba go nyakolla ba nyakolla sekwakwa sa abalone gore ba thogo maka selo sa go sa robe sa go titšhireletsa sa gore se thomisa ho masekeng go segela ho molaleng.

Re tšhutiye tsa go tlala ga hlago, le bo ba go nyakolla ba šinnye ba ngwala letheto la gore le na le diphoolwane tsa go tlala tsa mehlobohlobo le dimilane, le ka mokgo di makang dilo ka gona. Maghazini wo mongwana wo re ba tsa sayense ba kgona go lebelela letheto lowa ke mokane ba kraya tso di ka ba gelepang. Letheto lowa re ka fo le tshwanisa le layisense. Ga go tlala mo motho a makiye selo wa se ngwadisa gore se makiye ke yene fote go thanakiwa yene ka selo sone a se makiyeng. Bo ba tsa sayense ba re re tshwanele re leboge hlago ga dilo tso di makiwweng.

Hlago yona yi di kraya kaye? Ba go tlala ba go nyakolla ba nagana gore hlago yi šinnye yi ba ka mokgo yi leng ka gona ka gore go fediye dimiliyoni tsa mengwaga dilo di kene di fo timakegela. Mara ba bangwana ba go nyakolla a ba yi bone ka mokgonone. Michael Behe wa gore o tšhuta ka dilo tsa go phela tsa gore ke tse di nyana ka matla fote o ka sa di bone ka lihlo, o ngwadiye ga The New York Times ka 2005 gore: ‘Dilo tso re di bonang ga hlago di re gelepa gore re nape re fetsa ka gore selo gore o tle o se tšibe, o se bona ka tso se di makang.’ O fetsiye ka gore, ‘Mo nkare tso tsa hlago go na le ka mokgo di leng ka gona, go ra gore go na le ye a di makiyeng gore di be ka mokgonone.’

Mo motho a ka maka se sengwana sa go maka gore elebhreyi yi pherere gabutši, di nyaka ba mo thanake ka tso a di makiyeng. Go fo tshwana le ye a makiyeng lebhandiši la go bereka gabutši, kela wa go maka llapi la go tiya kela ye a makiyeng koloyi ya kawone, di nyaka ba mo thanake ka tso a di makiyeng. Gabutšibutši, motho wa gore o kopisela selo sa motho ye mongwana mara a sa hlaye gore o se kopiye ga mang, motho yene ke tsotsi.

Ayitsano di ya kwagala gore dilo tsa go makatsa tso bo ba sayense ba liketsang go kopisela ga tsona di flo timakegela? Mo nkare ye a liketsang go kopisela di nyaka a hlalefiye, ye a se makiyeng mathomisong yene ge? Re tshwanele re thanake mang ga ye wa go kopisela le ye a se makiyeng mathomisong?

Sepheto sa go Kwagala

Mo batho ba go tlala ba bona ka mokgo hlago yi leng ka gona, ba dumelelana le tso mopisalema a di hlayyeng mo a re: “Dilo tso o di makiyeng di tlele ka matla, Jehova! Ka mokana ga tsona di šupetsa gore o hlalefiye. Lefase lowa le tlele ka dilo tsa gore di makiye ke wene.” (Pisalema 104:24) Pawulo wa gore o ngwadiye Bhayibele le yene o hlayye tsa mošaga wonone. O ngwadiye gore: “Mekgwa [ya Modimo] yi bonagala gabutši ga tso a di makiyeng. Re thogo di bona gabutši gore ke wa mošaga mang ka dilo tso a di makiyeng ho lefaseng. Dilo tsowa di wunyulla matšhika yage ya go šupetsa gore ke Modimo.”​—Maroma 1:19, 20.

Mara batho ba go tlala ba gore ba tseyela Bhayibele gedimo fote ba dumela gore Modimo o gona, ba re mo Modimo a maka dilo a ka fo ba a makiye gore di tikutulugele. Anthe mara Bhayibele yi tšhutisa ying?

[Monopo]

Hlago yi di krayye kaye?

[Monopo]

Ke mang ye a makiyeng hlago?

[Lebhokisi]

Mo nkare ye a liketsang go kopisela di nyaka a hlalefiye, ye a se makiyeng mathomisong yene ge?

Elebhreyi yowa yi yekisela ka mokgo nonyane yo ba reng ke seagull yi phererang ka gona

Mawoto ya segwagwarela so ba reng ke gecko a ma thilafale, mo se gatang gona a se šiye magata, se mamarela ga dipoleke tsa go tlala fote mo se gata, loto la sona le kgona go mamarela la boya la mamarolloga lula, ke ga gore go makiwwe ka Teflon fela ga gore a se kgone go mamarela. Bo ba go nyakolla ba liketsa go kopisela ga sona

Batho ba kopisele ga hlapi yo ba reng ke boxfish mo ba maka dikoloyi gore di thogo sepela gabutši di sa tseyi ke moya

[Monopo]

Elebhreyi: Kristen Bartlett/​University of Florida; loto la segwagwarela so ba reng ke gecko: Breck P. Kent; hlapi yo ba reng ke boxfish le koloyi: Mercedes-Benz USA

[Lebhokisi]

DILO TSA GO HLALEFA TSA GO TŠIBA PATA YA TSONA

Diphoolwane tsa go tlala di “hlalefiye ka matla,” di kgona go sepela di sa lahlege fote di kgona go segela mo di yang. (Diyema 30:24, 25) Lebelela mešupetso ka mmedi ke yowa.

◼ Ditšhotšhwane tsa Gore a di Tšhayisane Mo ditšhotšwane di nyakela tsa go ja di kgona byang go boyela mo di dulang? Ba tsa sayense ba ku England ba krayye gore ditšhotšhwane di šiya monkgo wo mongwana mo di fitiyeng gona fote di ya mereka mo di kene di sepela gore di thogo kraya pata ya go boyela mo di dulang. Mo re beyisa, maghazini wa New Scientists mo wo bolabola ka ditšhotšhwane tso ba ba reng ke pharaoh ants wo re, “mo di tšwa mo di dulang gona di maka ditselatsela.” Re tšhuta ying ga tsotsone? Tsowa di ya makatsa fote di gelepa ka matla ka taba la gore mo tšhotšhwane yi šele yi boya, yi segela yi kena ga pata yone ya gore yi nyoko maka gore yi segele mo yi dulang gona ka go yakgoswa. Maghazini wowa mo wo ya mahlong wo re, “Ditšhotšhwane tsowa a di fo maka ditsela tsone go gongwana le go gongwana mara di di maka ga gore go gabutši. Tsotsone di maka gore ditšhotšhwane tsowa di kgone go tšwa le go boyela mo di dulang di sa lahlege.”

◼ Dinonyane di Tšiba Tsela Dinonyane tsa go tlala mo di rura, di pherera di ya ga poleke ya kgole di sa lahlege le mo go ka ba go fisa, go bata kela go le byang. Di kgonega byang tsotsone? Bo ba go nyakolla ba krayye gore dinonyane di kgona go kwa matšhika ya go sa bonagale ya lefase. Mara le mo go le ka mokgonone, maghazini wo mongwana wa Science wo re, “matšhika yane a ma tshwane go ya ka dipoleke fote a yi nako ka moka ma šupetsang lebowa”. King so se gelepang dinonyane gore di tšibe mo di yang? Di šupetsa gore ka malobana, dinonyane di lukisa khamphase ya tsona ya hlago gabutši gore yi thogo di yetetsa gore di tšibe gore di ya ka kaye. Ka taba la gore letšatši le ya tšhentšhatšhentšha go ya ka dihla, maghazini wola wo šupetsa gore bo ba go nyakolla ba re di šupa nkare le dinonyane di gelepa ke mo go tšhentšha gore di thogo tšiba gore “ka nako yone letšatši le yema byang.”

Ke mang a tšhutisiyeng ditšhotšhwane go meta gore ditsela di hlakana kaye? Dinonyane di tšhutisiye ke mang gore di thogo tšiba gore di ya kaye le gore di thogo tšiba gore ke nako mang? Ayitsano di f’lo timakegela? Kela go na le ye a di makiyeng wa go hlalefa?

[Monopo]

© E.J.H. Robinson 2004