Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Duzu A Abɔdeɛ Maa Ɔda Ali A?

Duzu A Abɔdeɛ Maa Ɔda Ali A?

Duzu A Abɔdeɛ Maa Ɔda Ali A?

Mesɛlɛ wɔ, biza nane ne mɔ na bɛbahilehile wɔ; eza biza anwomanyunlu nloma, na bɛbaha bɛahile wɔ. Anzɛɛ suzu azɛlɛ ne anwo, na ɔbahilehile wɔ; na nyevile nu fɛlɛ baha ahile wɔ.”​DWOBU 12:7, 8.

KENLENSA ye abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma nee menli mɔɔ hyehyɛ ninyɛne la ɛzukoa debie ɛvi mbaka nee nane ne mɔ ɛkɛ. Bɛlɛsukoa abɔdeɛ ngakyile ne mɔ anwo debie na bɛanlea zo bɛayɛ debie fofolɛ anzɛɛ bɛamaa dɛba mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la ayɛ gyima kpalɛ. Mekɛ mɔɔ ɛlɛsuzu neazo mɔɔ doɔdoa zo anwo la, biza ɛ nwo kɛ, ‘Nwane a amgba fɛta kɛ ɔdie ninyɛne mɔɔ bɛnleanle zolɛ la anwo nganvolɛ a?’

Mɔɔ Bɛlɛnea Nyevizonle Ndɛba Zo Bɛayɛ La

Duzu a menli mɔɔ yɛ alopile la bahola azukoa avi nyevizonle ɛkɛ a? Ninyɛne dɔɔnwo. Nyevizonle mɔɔ ɛnyi la anu ɛlomboɛ bayɛ tone 30​—le kɛ kale kpole mɔɔ ninyɛne ngome ɛyi ye tɛkɛɛ la​—ɔ nwo le ketee yɛɛ ɔlɛ ndɛbalɛ mgbole. Nyevizonle ɛhye mɔɔ ye tendenle le mita 12 la kola pɛnepɛne ɔ nwo wɔ nyevile bo. Kɛ neazo la, saa ɔkye debie yeali a, ɔpɛnepɛne ɔ nwo wɔ deɛ mɔɔ ɔkye ye yeali la abo na ɔmaa nyevile ne yɛ awubue. Awubue ɛhye yɛ kɛ avonle mɔɔ ye tendenle le mita 1.5 la na fɛlɛ ne mɔ ka nu. Akee nyevizonle ne yɛ ye ndɛndɛ di fɛlɛ ne mɔɔ yeboɔboa bɛ nloa la.

Mɔɔ yɛ neɛnleanuma ne nwanwane titili la a le kɛzi nyevizonle ɛhye mɔɔ ɔ nwo le ketee la kola pɛnepɛne ɔ nwo wɔ ɛleka ekyi bie la. Bɛnwunle kɛ nyevizonle ne andɛba ne a maa ɔkola ɔyɛ zɔ a. Ɔ ndɛba ne anloa ne ɛnle tonlotonlo kɛ alopile ndɛba la, emomu ɔle kɛ sɛlada nloa la.

Saa nyevizonle ne ɛlɛpɛnepɛne ɔ nwo wɔ nyevile ne anu a, ɔ ndɛba ne maa ɔkola ɔmaa ɔ nwo zo na ɔkɔ ndɛndɛ. Adenle boni azo? Natural History magazine ne kilehile nu kɛ ɔ ndɛba ne anloa ne maa ɔkola ɔweɛ nyevile ne wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɔvi nyevile ne abo ɔlɛfinde la. Saa nyevizonle ne andɛba ne anloa le tonlotonlo a, anrɛɛ ɔnrɛhola ɔnrɛpɛnepɛne ɔ nwo wɔ ɛleka ekyi zɛhae ɔluakɛ nyevile ne bazi ye adenle mɔɔ ɔnrɛhola ɔnrɛmaa ɔ nwo zo a.

Kɛzi ɛhye mɔɔ bɛnwu ye la baboa bɛ ɛ? Alopile ndɛba mɔɔ bɛlɛnea nyevizonle ndɛba zo bɛayɛ la ɛnrɛhyia ninyɛne dɔɔnwo wɔ ɔ ndɛba ne anwo anzɛɛ ninyɛne gyɛne nwo amaa yeahɔ ndɛndɛ. Ndɛbalɛ zɛhae bayɛ mɔɔ esiane ɛnle nwo yɛɛ nwolɛ gyimayɛlɛ ɛnrɛyɛ se. John Long mɔɔ ɛbe wɔ ninyɛne ɛyɛlɛ nu la die di kɛ kenle bie “bɛbahola bɛayɛ alopile ko biala andɛba kɛ mɔɔ nyevizonle ndɛba de la.”

Mɔɔ Bɛlɛnea Nyevile Nloa Aloma Ndɛba Zo Bɛayɛ La

Nɔhalɛ nu, bɛnleanle aloma ndɛba zo a bɛyɛle alopile ndɛba a. Noko, kenlensa ye menli mɔɔ hyehyɛ ninyɛne la ɛlɛnea kɛ bɛbayɛ dɔɔnwo baboka nwo. New Scientist magazine ne bɔ amaneɛ kɛ, “Neɛnleanuma mɔɔ wɔ University of Florida la ɛyɛ alopile ekyi mɔɔ awie ɛndɛnla nu ɛnga mɔɔ kola tu duolua anwomanyunlu, ɔwɔne ɔ ti aze na ɔmaa ɔ nwo zo ndɛndɛ kɛ nyevile nloa aloma la.”

Nyevile nloa nloma kpo bɛ ndɛba na bɛtɛlɛ nu bɛfa bɛtu bɛduolua anwomanyunlu bɛmaa ɔyɛ kɛnlɛma. Magazine ne ka kɛ bɛnleanle aloma ne andɛba ne azo a “bɛyɛle alopile ekyi ɛhye mɔɔ ye tendenle le enkyi 24 la a. Bɛyɛ debie wɔ nu mɔɔ maa ɔkola ɔtu a.” Alopile ekyi ɛhye andɛba ne mɔɔ bɛyɛ ye kɛnlɛma la maa ɔkola ɔduolua azua ndendenle ti zo na ɔwolowolo bɛ avinli. U.S. Sogyama ɛlɛbɔ mɔdenle kɛ bɛyɛ alopile zɛhae bie mɔɔ bɛbava bɛakpondɛ akodeɛ ngakyile wɔ azuamgbole zo a.

Mɔɔ Bɛlɛnea Suamenle Gyakɛ Zo Bɛayɛ La

Yɛkola yɛsukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛfi nane mɔɔ duolua azɛlɛ nwo la ɛkɛ. Kɛ neazo la, ɛlaleɛ anzɛɛ suamenle kola fo bane na ɔbetɛbeta azua nu. Baebolo mekɛ nu bɔbɔ ɛnee bɛze kɛ suamenle kola fa ɔ gyakɛ betɛbeta ninyɛne. (Mrɛlɛbulɛ 30:28) Duzu maa suamenle kola fa ɔ gyakɛ betɛbeta ninyɛne mɔɔ ɔndɔ aze a?

Debie mɔɔ le kɛ enrinli mɔɔ wɔ suamenle agyakɛ ne anwo la a maa ɔkola ɔbeta ɛleka mɔɔ le tonlotonlo a. Guluu ɛnle ɔ gyakɛ akunlu. Emomu, tumi bie a maa ɔkola ɔyɛ zɔ a. Tumi zɔhane maa ɔkola ɔfa ɔ gyakɛ ɔbeta debie nwo. Awie ɛlɛfo anwuma a tumi bie twe ye ba aze, ɛhye ati a ɛngola ɛnva ɛ sa akunlu ɛmbeta bane nwo ɛnvo la. Noko akee, debie mɔɔ le kɛ enrinli mɔɔ wɔ suamenle agyakɛ ne anwo la maa ɔkola ɔbeta bane ne anwo. Saa tumi ne mɔɔ wɔ ɔ gyakɛ akunlu la nee deɛ ne mɔɔ le kɛ enrinli la ka bɔ nu a, ɔmaa suamenle ne kola beta debie nwo mɔɔ ɔndɔ aze a.

Kɛzi ɛhye mɔɔ bɛnwu ye la baboa bɛ ɛ? Bɛbahola bɛanlea suamenle agyakɛ ne azo bɛayɛ debie gyɛne mɔɔ kola beta debie nwo kpalɛ tɛla mɔɔ bɛlɛ ye kɛkala la. The Economist magazine ne kile kɛ awie mɔɔ yɛ neɛnleanu la hanle kɛ mɔɔ bɛlɛnea “suamenle gyakɛ mɔɔ kola betɛbeta ninyɛne” zo bɛayɛ la bɛahola aboa kpalɛ “wɔ ayileyɛlɛ nu adɛla debie gyɛne biala mɔɔ kola sɔ debie la.”

Nwane A Nwolɛ Nganvolɛ Fɛta Ye A?

Kɛkala National Aeronautics and Space Administration ne ɛlɛyɛ wulobɔto mɔɔ ɔ gyakɛ le dɔɔnwo mɔɔ tia kɛ nyamenleakɛlɛ la yɛɛ menli mɔɔ hyehyɛ ninyɛne wɔ Finland la ɛyɛ kale bie mɔɔ kola fo ninyɛne mgbole zo kɛ mɔɔ kɛkɛba mɔɔ le kpole yɛ la. Neɛnleanuma fofolɛ ɛnlea pine baka ne azo ɛyɛ ɛdanlɛ mɔɔ bɛkola bɛbubu bɛgua zo na bɛbuke nu kɛ mɔɔ ye felawɔse ne de la. Menli mɔɔ yɛ kale la ɛlɛnea kɛzi soanwoma ɛlɛkɔ a ɔ nwo yɛ ndɛ la azo ayɛ kale mɔɔ tia kpalɛ la. Neɛnleanuma gyɛne noko ɛlɛnea kɛzi debie ka tule mɔɔ wɔ nyevile nu la abonle a ɔnga ye aleɛ ne la azo ayɛ debie mɔɔ nuhua ɛnyɛ ɛlomboɛ noko ɔbahola yeabɔ sonla nwo bane la.

Bɛzukoa ninyɛne ngɛnlɛma dɔɔnwo bɛvi abɔdeɛ nu yemɔti neɛnleanuma ɛyɛ abɔdeɛ ngakyile ɛhye mɔ anwo kɛlɛtokɛ dɔɔnwo ɛgua ɛkɛ. The Economist ne ka kɛ abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma bahola anleɛnlea kɛlɛtokɛ ɛhye anu amaa saa bɛlɛnea “abɔdeɛ zo bɛayɛ debie a yeanyɛ ngyegyelɛ yeammaa bɛ.” Bɛfɛlɛ abɔdeɛ nwo neɛnleanu ɛhye mɔɔ bɛhɛlɛ bɛgua ɛkɛ la “abɔdeɛ nwo kɛlɛtokɛ.” Fane dɔɔnwo ne ala, saa awie anzɛɛ company bie yɛ debie anzɛɛ milahyinli bie na ɔdua mɛla adenle zo ɔyɛ nwolɛ kɛlɛtokɛ a ɔdaye a ɔle ye ɛdeɛ a. The Economist ne hanle abɔdeɛ nwo kɛlɛtokɛ ne anwo edwɛkɛ kɛ: “Saa neɛnleanuma ka kɛ ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ bɛnlea abɔdeɛ zo bɛhɛlɛ bɛgua ɛkɛ la le ‘abɔdeɛ nwo kɛlɛtokɛ’ a ɛnee bɛdie bɛto nu kɛ abɔdeɛ a bɛnleanle zo bɛyɛle kɛlɛtokɛ ne a.”

Kɛ ɔyɛle mɔɔ bɛnwunle ninyɛne ngɛnlɛma ɛhye mɔ wɔ abɔdeɛ nu ɛ? Neɛnleanuma dɔɔnwo ka kɛ ɔbayɛ kɛ ninyɛne ngɛnlɛma ɛhye mɔ vi ngakyihakyililɛ mɔɔ hɔle zo ɛvolɛ mgbe dɔɔnwo la anu a rale a. Noko bie mɔ nee bɛ ɛnyɛ adwenle. Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ Michael Behe hɛlɛle ye wɔ The New York Times ne anu wɔ 2005 kɛ: “Kɛzi bɛhyehyɛ ninyɛne pɛpɛɛpɛ [wɔ abɔdeɛ nu] la maa ɔda ali wienyi kɛ: yɛlɛ daselɛ dɔɔnwo mɔɔ kile kɛ awie a hyehyɛle a, ɔti yɛngyia daselɛ bieko.” Kɛzi ɔdwulale ye edwɛkɛ ne ɛ? Ɔhanle kɛ: “Saa ɔda ali kɛ awie a hyehyɛle ninyɛne ne mɔ a, ɔnle kɛ yɛbu yɛ nye yɛgua zo.”

Nɔhalɛ nu, awie mɔɔ hyehyɛ alopile ndɛba maa ɔyɛ gyima kpalɛ mɔɔ esiane ɛnle nwo la fɛta nganvolɛ wɔ mɔɔ yehyehyɛ la anwo. Zɔhane ala a awie mɔɔ yɛ bandage mɔɔ bɛfa bɛdi gyima ngakyile anzɛɛ ɛdanlɛ mɔɔ yɛkeda a yɛ nye die nwo anzɛɛ kale mɔɔ yɛ gyima kpalɛ la fɛta nganvolɛ wɔ mɔɔ yeyɛ la anwo a. Nɔhalɛ nu, saa awie mɔɔ hyehyɛ ninyɛne la nea mɔɔ awie ɛyɛ la azo yɛ debie na yeanva nwolɛ nganvolɛ yeammaa ahenle mɔɔ ɔnleanle ye ɛdeɛ ne azo la a ɔbahola yeabu ye kɛ yeyɛ awule.

Ɛnee ɛnea a ndelebɛbo wɔ nu kɛ neɛnleanuma mɔɔ bɛtete bɛ kpalɛ mɔɔ bɛlɛbɔ mɔdenle kɛ bɛnea abɔdeɛ zo amaa bɛlɛhyehyɛ ninyɛne mɔɔ yɛ se la a yeanyɛ ngyegyelɛ yeammaa bɛ la bɛaha kɛ abɔdeɛ kɛnlɛma ne mɔɔ bɛlɛnea zolɛ la vi ngakyihakyililɛ nu a rale ɔ? Saa awie mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la a kola nea debie zo yɛ bie a, ɛnee ahenle mɔɔ yɛle mɔɔ ɔnleanle zo la ɛ? Nɔhalɛ nu, nwane a ɔfɛta kɛ bɛkanvo ye kpalɛ a, ahenle mɔɔ ɛbe mɔɔ yɛle deɛ ne anzɛɛ awie mɔɔ ɛlɛsukoa kɛzi ɔyɛle ye la?

Edwɛkɛ Ne Adwulaleɛ

Menli dɔɔnwo mɔɔ ɛnyia mekɛ ɛnleɛnlea ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ wɔ abɔdeɛ nu la nee edwɛndolɛnli ne yɛ adwenle kɛ: “O Gyihova, nea kɛzi wɔ gyima ne mɔ zonle a! Ɛvale nrɛlɛbɛ a ɛyɛle bɛ kɔsɔɔti a. Mɔɔ wɔyɛ la ɛyi azɛlɛ ye azo tɛkɛɛ.” (Edwɛne 104:24) Pɔɔlo mɔɔ hɛlɛle Baebolo ne bie la hanle edwɛkɛ ko ne ala bie. Ɔhɛlɛle kɛ: “Na bɛnwu [Nyamenle] subane ne mɔ mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu bɛ la wienyi ɔvi mekɛ mɔɔ ɔbɔle ewiade la, ɔluakɛ bɛdua ninyɛne mɔɔ ɔbɔle la azo bɛnwu ye, bɔbɔ ye tumi ne mɔɔ wɔ ɛkɛ ne dahuu la nee ye Nyamenleyɛlɛ ne.”​—Wulomuma 1:19, 20.

Noko akee ahonlekpalɛma dɔɔnwo mɔɔ bu Baebolo ne na bɛdie Nyamenle bɛdi la bahola anyia adwenle kɛ bie a ngakyihakyililɛ a Nyamenle lua zo bɔle ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ wɔ ewiade ye anu la a. Noko boni a Baebolo ne kilehile a?

Kɛ ɔyɛle mɔɔ ninyɛne ngɛnlɛma dɔɔnwo wɔ abɔdeɛ nu ɛ?

Duzu a bɛnleanle zo bɛyɛle abɔdeɛ nwo kɛlɛtokɛ ne a?

Saa awie mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la a kola nea debie zo yɛ bie a, ɛnee ahenle mɔɔ yɛle mɔɔ ɔnleanle zo la ɛ?

Suamenle agyakɛ akunlu ɛnyɛ evinli, bɛnnwu ɔ gyakɛ abo zo, ɔkola ɔbeta debie biala kyesɛ debie mɔɔ bɛva Teflon bɛyɛ la ala, yɛɛ ɔkola ɔfa ɔ gyakɛ ɔbeta debie anzɛɛ ɔye mɔɔ ɔnvɛ nwo a. Neɛnleanuma ɛlɛbɔ mɔdenle azukoa kɛzi bɛde la

[Edwɛkɛ Ɛvileka Ngakyile]

Alopile: Kristen Bartlett/University of Florida;suamenle gyakɛ: Breck P. Kent;soanwoma nee kale: Mercedes-Benz USA

Bɛnlea nyevile nloa aloma ndɛba zo a bɛyɛ alopile ɛhye mɔɔ kola tu duolua anwomanyunlu la

Bɛnlea kɛzi soanwoma ɛlɛkɔ a ɔ nwo yɛ ndɛ la azo bɛyɛ kale