1-3. Mang fan ni ke yan apostal Paul nga Korinth, ma mang boch e magawon ni i mada’nag?

 KE TAW nga tungun e duw ni 50 C.E. Ngiyal’ nem e bay apostal Paul u Korinth nreb e mach nib flaab ni ma yan e girdi’ ngay ni ngar thilyeged e chugum nga boch ban’en, ma boor e girdi’ nu Greece, ngu Roma, nge pi Jew ni yad ma par u rom. a Gathi ke yan Paul ngaram ni nge chuw’iy boch ban’en, ara nge pi’ boch ban’en ni chuway’, ara nge magow maruwel. Ya ke yan ngaram ni nge rin’ ban’en nrib ga’ fan ni aram e nge machibnag murung’agen Gil’ilungun Got. Yugu aram rogon mab t’uf bang ni nge par riy, ma ke dugliy u wan’ ndabi yog ngak yugu boch e girdi’ ni ngar ayuweged ko salpiy. Dabun ni nge lemnag e girdi’ nib milfan ngorad ni ngar pied e salpiy ngak ni bochan e be machibnag e thin rok Got. Ere mang e ra rin’?

² Manang Paul rogon e mongongol tent. De mom e re maruwel ney, machane ba m’agan’ ngay ni nge maruwel ni nge yognag e tin nib t’uf ko par rok. Ere gur, ra pirieg e maruwel u lan e re mach ney ni boor ban’en ni be buch riy? Ma gur, ra pirieg bang nib fel’ ni nge par riy? Yugu aram rogon ni i mada’nag e pi magawon ney, machane de pagtalin e bin th’abi ga’ fan e maruwel ni i rin’ ni aram e machib.

³ Bod ni par Paul u Korinth u lan ba ngiyal’ ma rib ga’ angin e machib ni i tay. Mang e rayog ni ngad filed ko n’en ni i rin’ Paul u Korinth nra ayuwegdad ni ngad machibnaged murung’agen Gil’ilungun Got ko gin gad ma par riy nib fel’ rogon?

4, 5. (a) Uw e i par Paul riy u nap’an ni immoy u Korinth, ma mang e maruwel ni i rin’? (b) Uw rogon ni fil Paul rogon e mongongol tent?

⁴ Ba ngiyal’ u tomuren ni taw Paul nga Korinth, me mada’nag ba wu’ i mabgol ni yow ba gol nre moon nem e yima pining Aquila ngak ni ir be’ nib Jew, ma leengin e yima yog Priscilla ara Prisca ngak. Ke yan i par e re wu’ i mabgol ney nga Korinth ni bochan e ke pi’ Klaudius ni pilung nu Roma e thin ni nge “chuw urngin piyu Israel u Roma.” (Acts 18:1, 2) Gathi kemus nra piningew Paul ni nge par rorow, ya kur fekew ni ngar maruwelgad u taabang. Be gaar e Bible: “Me par [Paul] rorow ma be un ngorow ko maruwel, ya ma yog e salpiy ngak ni nge abich riy ko mongongol tent, ni bod yow.” (Acts 18:3) N’umngin nap’an e machib ni i tay Paul u Korinth, ma i par ko re wu’ i mabgol ney ni yow ba gol. Ku rayog ni immoy yu yang e babyor rok ni kan uneg ko Bible ni i yoloy u nap’an ni be par rorow. b

⁵ Mang e ke rin’ ma Paul e ir be’ ni ma mongongol tent ni yugu aram rogon ni ir be’ ni i ‘sukulnag Gamaliel’? (Acts 22:3) Ba tamilang ni pi Jew ko bin som’on e chibog e da ur lemnaged ni ban’en ni ngan tamra’ ngay ni faanra fil pi fakrad rogon ni ngar rin’ed ba mit e maruwel ni yugu aram rogon ni ku bay yugu boch e skul ni yad be un ngay. Paul e ir be’ nu Tarsus ni bay u Cilicia ni bangi ban’en ni goo  yimanang ni bochan yu yang i mad ni yima ngongliy u rom ni yima fanay ni ngan ngongliy e tent ngay. Ere rayog ni fil Paul rogon e mongongol tent u nap’an ni kab fel’ yangaren. Uw rogon ni yima rin’ e re maruwel ney? De mom e re maruwel ney. Ra ngan ngongliy e tent, mab t’uf ni ngan lifith fa yungi mad ni yima ngongliy e tent riy ara ni th’ab nga nip’ nga taabang. Ba mo’maw’ e re maruwel ney ni bochan e ba el’el e yungi mad nem.

6, 7. (a) Uw rogon e mongongol tent u wan’ Paul? Mang e be dag ni ku aray rogon e lem rok Aquila nge Priscilla? (b) Uw rogon ni ma folwok e piin Kristiano e ngiyal’ ney rok Paul, nge Aquila, nge Priscilla?

⁶ Mongongol tent e gathi aram e n’en th’abi ga’ fan u wan’ Paul. I rin’ e re maruwel ney ni kemus ni bochan e nge yognag e tin nib t’uf ko par rok u nap’an ni be machib. Ya i nameg ni nge machibnag fare thin nib fel’ ‘ndariy ban’en ni nge yog ni ngan pi’ ngak.’ (2 Kor. 11:7) Uw rogon u wan’ Aquila nge Priscilla e re maruwel ney ni yow ma rin’? Bochan ni yow l’agruw e Kristiano, ma dariy e maruwar riy ni yow ma lemnag e maruwel ni yima un ngay ni nge yag e salpiy riy ni ku bod rogon ni ma lemnag Paul. Bin riyul’ riy e nap’an ni chuw Paul u Korinth ko duw ni 52 C.E., mar digeyew e siyobay rorow ngar unew ngak nga Efesus, ni aram e gin un fanay e tabinaw rorow riy ni fan ko muulung ni ma tay e ulung u rom. (1 Kor. 16:19) Boch nga tomuren mar sulow nga Roma, ngemu’ mu kur sulow bayay nga Efesus. Re wu’ i mabgol ney ni yow ba pasig e ur m’onegew Gil’ilungun Got u lan e yafos rorow mab m’agan’row ngay ni ngar m’onegew e tin nib t’uf rok yugu boch e girdi’ mfini migid e tirorow ban’en. Bochan e re n’ey, ma i pining girdien “urngin e galesiya rok e piin ni gathi yad piyu Israel” e magar ni bochrow.​—Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19. 

⁷ Piin Kristiano e ngiyal’ ney e ku yad ma folwok rok Paul, nge Aquila, nge Priscilla. Pi tamachib e ngiyal’ ney ni yad ba pasig e ba gel e maruwel ni yad ma tay ya nge dab ra “magawonniged” yugu boch e girdi’. (1 Thess. 2:9) Boor e pioneer ni yad ma dag e kanawo’ nrayog ni ngan folwok riy ni aram e yad ma maruwel in e rran u lan e wik ara yad ma maruwel u lan in e pul u reb e duw ya nge yag nra pied puluwon e tin nib t’uf ko par rorad. Machane pioneer ni yad ma tay e aram e n’en th’abi ga’ fan u wan’rad. Boor e tapigpig rok Jehovah ni yad ba gol ni yad ma fek e pi walag ni yad ma lekag e ulung ni ngar pared u taferad ni bod e n’en ni rin’ Aquila nge Priscilla. Piin yad ma ‘bing e tabinaw rorad ngak e milekag’ e yad manang gelngin e athamgil ni ma tay laniyan’ be’ nge rogon e felfelan’ ni ma yib ngak ni faanra gol ko girdi’.​—Rom. 12:13.

8, 9. Mang e rin’ Paul u nap’an ni togopuluw e pi Jew ngak, ma uw e yan i machib ngay?

⁸ Nap’an ni yib Silas nge Timothy u Macedonia ngaram ni kar fekew boch e tow’ath, ma aram me tamilang ni ma tay Paul ni maruwel ni ma un ngay e kemus ni bochan e nge yognag e tin nib t’uf ko par rok u nap’an ni be machib. (2 Kor. 11:9) Ka chingiyal’ nem me par Paul “ni yigoo thin rok Got e be machibnag ko girdi’.” (Acts 18:5) Bochan e re n’ey, mab gel e togopuluw ni tay e pi Jew ngak. Ra siyeged ni ngar motoyilgad ko fare thin ni i machibnag ni aram e rayog ni nge ayuweg Kristus e yafos rorad. Baadag Paul ni nge dag ngorad ni n’en yad ra dugliy e dabi yan i aw ni ir e kireb rok. Ere rurug e fiyath ko mad rok ni aram e ke togopluw ngorad, me gaar: “Faan gimed ra malog, ma gimed e kireb romed! Me gag e dariy rogon ngog. Chiney i yan ngaram e bay gu wan ngak e piin ni gathi yad piyu Israel.”​—Acts 18:6; Ezek. 3:18, 19.

⁹ Ere uw e nge machib Paul riy e chiney? Bay be’ nib pumoon ni ka nog Titius Justus ngak nrayog ni ir be’ ni ke pig ke un ko teliw rok e pi Jew nib migid e tabinaw rok nga tafen e muulung rok e pi Jew ni pining Paul nga tafen. Ere tal Paul ko machib u tafen e muulung rok e pi Jew nge yan i machib nga tafen Justus. (Acts 18:7) I ulul ni nge par rok Aquila nge Priscilla u nap’an ni immoy u Korinth, machane ma fanay e tabinaw rok Justus ni fan ko machib ni i tay.

10. Mang e be dag ni gathi kemus ni yigoo piin gathi yad piyu Israel e i machibnagrad Paul?

¹⁰ Gur, fare thin ni yog Paul ni aram e nge yan ngak e piin gathi yad piyu Israel e be yip’ fan ndab ki machibnag urngin e pi Jew nge piin kar piggad kar uned ko teliw rok e pi Jew ni kub muun ngay e piin yad ra motoyil, fa? Ba mudugil ni danga’. Ya bay boch e girdi’ ni bod ‘Krispus, ni ir e ma yog e thin u lan tafen e muulung, ni mich Somol u wan’, ni ir nge urngin e girdi’ u tabinaw rok.’ Ku be m’ug riy ni boor e Jew ni yad ma maruwel u tafen e muulung rok e pi Jew ni kur manged Kristiano, ya be gaar e Bible: “Boor e girdi’ u lan yu Korinth ni rung’ag e re thin nem ni murung’agen Jesus, me mich Jesus u wun’rad min taufenagrad.” (Acts 18:8) Ere yan i par e tabinaw rok Titius Justus ni aram e gin ma mada’ fare ulung ni Kristiano nu Korinth ngay ni ka fini sum. Faanra riyul’ ni yoloy Luke murung’agen e pi n’ey ni be yan u rogon e ngiyal’ ni buch reb riy nge reb ni bod ni ka ma rin’, me ere be yip’ fan ni pi Jew nem nge piin nra piggad ngar uned ko teliw rok e pi Jew e ra manged Kristiano u  tomuren ni rurug Paul e fiyath ko mad rok. Re n’ey e be yip’ fan ni m’agan’ Paul ngay ni nge thilyeg boch ban’en u rarogon ya nge machibnag e piin yad baadag ni ngar motoyilgad.

11. Uw rogon ni ma folwok e Pi Mich Rok Jehovah rok Paul e ngiyal’ ney u nap’an ni yad be machibnag e piin yad ma un nga boch e teliw ni yad ma yog ni yad be folwok rok Kristus?

¹¹ Ngiyal’ ney e ma un e girdi’ u boor e nam nga boch e teliw ni yad ma yog ni yad be folwok rok Kristus. Ke yoor e duw ni kar uned ko pi  yurba’ i teliw ney. Ba gel e maruwel ni ma tay e pi missionary ko pi yurba’ i teliw ney ni bay u ga’ngin yang e fayleng ya nge yag nra yoornaged girdien e teliw rorad. Piin yad ma yog ni yad boch e Kristiano e kab ga’ fan u wan’rad e yalen ko teliw rorad ni bod e pi Jew u Korinth ko bin som’on e chibog. Gadad e Pi Mich Rok Jehovah e ngiyal’ ney e gad baadag ni ngad ayuweged e girdi’ ni ngar nanged fan e n’en kar beeged u lan e Bible ni bod e n’en ni rin’ Paul kakrom ni ayuweg e pi Jew ni ngar nanged fan e n’en bay u lan e Babyor nib Thothup. Mus ni faanra yad be togopuluw ngodad ara be gafgownagdad e pi tayugang’ ko teliw rorad, ma darud talgad i guy rogon ni ngad ayuweged e girdi’. Rayog ni boor e girdi’ ni yad baadag ni ngar nanged e tin riyul’ u murung’agen Got u fithik’ e piin “nri yad be tiyan’rad ngak Got, machane tiyan’ ni yad be tay e ke thum’ nga wuru’ e wo’, ya dar nanged e tin riyul’.” Ba t’uf ni ngad gayed e pi girdi’ ney.​—Rom. 10:2.

12. Mang e ni micheg nga laniyan’ Paul u nap’an nni pilyeg e changar rok?

¹² Sana rayog ni i maruwar u wan’ Paul ko nge ulul ko machib u Korinth fa danga’. Machane bay reb e nep’ ni yib i m’ug Jesus ngak, ma nga tomuren me nang ko mang e nge rin’. I gaar Jesus ngak: “Dab mu tamdag, ma dab mu tal ko machib ma dab mu pag, ya gu be un ngom. Dariy be’ nrayog ni nge rin’ ban’en ngom, ya boor e girdi’ u lan e re binaw ney ni yad e tirog e girdi’.” (Acts 18:9, 10) Re n’ey nni pilyeg e changar rok Paul nge guy e ri pi’ e athamgil nga laniyan’! I micheg Somol nga laniyan’ Paul ni yira ayuweg ndabi buch ban’en rok, ma boor e girdi’ ko re mach nem ni bay rogon ni ngan machibnag. Ere mang e rin’ Paul u tomuren nni pilyeg e changar rok nge guy e pi n’ey? Be gaar e Bible: “Me par Paul u rom ni reb e duw nge baley, ni be machibnag e thin rok Got ngak e girdi’.”​—Acts 18:11.

13. Mang e rayog ni i lemnag Paul u nap’an ni be chugur i yan nga mit fare tagil’ e pufthin? Uw rogon ni nang ndabi yim’ ni bod Stephen?

¹³ Tomuren ni par Paul u Korinth u lan sogonap’an reb e duw, me buch ban’en ni ki micheg nga laniyan’ ni bay Somol rok. I “muulung piyu Israel ngar koled Paul ngar feked i yan nga lan tafen e pufthin” ni ka nog e beʹma ngay. (Acts 18:12) Bay boch e girdi’ ni yad ma yog nre tagil’ e pufthin ney e ba tolang nga lang, mab pach daken, mab chugur nga lukngun bangi ban’en ni ma muulung e girdi’ ngay u Korinth. Kan ngongliy ko marble nib wechwech nge blue, ma kan ker bogi ban’en nga daken nib fel’ yaan. U mit e re tagil’ e pufthin nem e bay bangi ban’en riy nib ga’ yang nrayog ni nge muulung e girdi’ ni  boor ngay. Bay boch e girdi’ ni yad ma weliy e chep ni yad ma lemnag nrib chugur e re tagil’ e pufthin nem nga tafen e muulung rok e pi Jew ni bay u tooben e tabinaw rok Justus. Nap’an ni be chugur Paul i yan nga mit fare beʹma, ma rayog ni i lemnag murung’agen Stephen nni malangnag nge yim’ ni ir e bin som’on e Kristiano nni thang e fan rok ni bochan e i weliy murung’agen Jesus. Ngiyal’ nem e un pining Saul ngak Paul mab ‘fel’ u wan’ ni kan li’ Stephen kem’.’ (Acts 8:1) Ere gur, taab n’en e nge buch rok Paul e chiney, fa? Danga’, ya kan micheg ngak ni kan gaar: “Dariy be’ nrayog ni nge rin’ ban’en ngom.”​—Acts 18:10.

14, 15. (a) Mang e yog e pi Jew nib togopuluw ngak Paul, ma mang fan ni dugliy Gallio ndab kun togopuluwnag e re pa’ i oloboch nem ngak Paul? (b) Mang e buch rok Sosthenes, ma mang fan ni lemnag boch e girdi’ nsana mang reb e Kristiano?

¹⁴ Mang e buch u nap’an nni fek Paul ko fare tagil’ e pufthin? En be pufthin e ka nog Gallio ngak ni ir e governor nu Achaia, maku ir e bin nib ilal e pumoon ni walagen Seneca ni be’ nu Roma ni yima yog ni ir be’ nib llowan’. Baaray e thin ni yog e pi Jew nib togopuluw ngak Paul. I lungurad: “Re moon ney e be guy rogon ni nge towasor ngak e girdi’ ngar meybilgad mi yad liyor ngak Got u reb e kanawo’ nib togopluw ko motochiyel!” (Acts 18:13) I yog e pi Jew nem ni ke th’ab Paul e motochiyel ni bochan e be towasariy boch e Jew ni ngar manged Kristiano. Machane i guy Gallio ndariy ban’en nib “kireb” ni ke rin’ Paul, maku dawori rin’ “ban’en nrib gel e kireb riy” nib togopuluw ko motochiyel. (Acts 18:14) Dabun Gallio ni nge un ko maluagthin ni be tay e pi Jew. Ere de t’uf ni nge micheg Paul nde kireb e rok, ya ka chingiyal’ nem me yog Gallio e n’en ke dugliy ni ngan rin’! Ri damumuw fapi Jew, mar soreged taban ngak Sosthenes nsana ir e yan nga lon Crispus ni ma yog e thin u lan tafen e muulung rok e pi Jew. Ra koled Sosthenes “ngar pirdiiyed u mit tagil’ e pufthin.”​—Acts 18:17.

 ¹⁵ Mang fan nde taleg Gallio fapi girdi’ ndab ra pirdiiyed Sosthenes? Sana rayog ni lemnag Gallio ni Sosthenes e ir e ba ga’ ko re ulung i girdi’ nem ni kar togopuluwgad ngak Paul, ma bay tapgin ni nge buch e re n’ey rok. Demtrug ko riyul’ e re n’ey fa danga’, machane bay ban’en nib fel’ ni buch ni bochan e re n’ey. Nap’an ni yoloy Paul e gin som’on e babyor rok nge yan ko ulung nu Korinth in e duw nga tomuren, me weliy murung’agen reb e walag ni pumoon ni ka nog Sosthenes ngak. (1 Kor. 1:1, 2) Gur, ireray facha’ ni ka nog Sosthenes ngak nni pirdiiy u Korinth? Faanra ir, ma n’en ni buch rok e rayog ni aram e n’en ni ayuweg ni nge mang reb e Kristiano.

16. Bochan ni ke yog e Somol rodad ni ke gaar, “dab mu tal ko machib ma dab mu pag, ya gu be un ngom,” ma uw rogon ni be ayuwegdad e pi thin ney ni ngad ululgad ko machib?

¹⁶ Dab mu pagtalin nu tomuren ni siyeg e pi Jew ni ngar motoyilgad ko n’en be machibnag Paul, ma aram me micheg Somol Jesus nga laniyan’ ni gaar: “Dab mu tamdag, ma dab mu tal ko machib ma dab mu pag, ya gu be un ngom.” (Acts 18:9, 10) Ba fel’ ndab da paged talin e pi thin ney, nib ga’ nu nap’an ndabi motoyil e girdi’ ko n’en gad be machibnag. Dab mu pagtalin ni ma guy Jehovah e n’en bay u gum’irchaen e girdi’, ma ma pow’iy e piin nriyul’ ni yad baadag ni ngar nanged e tin riyul’ ngak. (1 Sam. 16:7; John 6:44) Ri be pi’ e re n’ey e athamgil nga lanin’dad ni ngad ululgad ko machib ni gad be tay! Gubin e duw ni bokum miriay e biyu’ e girdi’ ni yibe taufenagrad, nra reb e rran ma bokum miriay e kan taufenag. Baaray e n’en be micheg Jesus ngak e piin yad ma fol ko fare thin ni tay chilen ni aram e ngan pingeg “girdien e pi nam u gubin yang” ngar manged pi gachalpen. Be gaar ngorad: “Gubin ngiyal’ ma gu ba’ romed, nge yan i mada’ nga tomren e fayleng [“ko ngiyal’ ni ke chugur nga tungun e re m’ag ney,” NW].”​—Matt. 28:19, 20.

17, 18. Mang e rayog ni i lemnag Paul u nap’an ni be milekag nga Efesus?

¹⁷ Dad nanged ko gapas ni yib ko fare ulung ni ka fini sum u Korinth e buch ni bochan e n’en ni dugliy Gallio fa bochan yugu ban’en. Machane “boor e rran” ni par Paul u Korinth u m’on ni nge digey pi walagen. Ba ngiyal’ u nap’an e tin som’on e pul ko duw ni 52 C.E., me dugliy ni nge af nga barkow u Kenkrea nge milekag nga Syria nsogonap’an medlip e mayel ko ngek u Korinth. Machane u m’on ni nge chuw u rom “min th’ab piyan lolugen ni urngin, ni fan e ke yog bbugithin ni nge rin’ ni fan ngak Got.” c (Acts 18:18) Tomuren,  me fek Aquila nge Priscilla ngar unew ngak ngar milekaggad nga barba’ fare Day ni Aegean nga ranod nga Efesus ni bay u lan yu Asia Minor.

¹⁸ Nap’an ni be chuw Paul u Kenkrea, ma dabisiy ni i lemnag e pi n’en ni i buch rok u Korinth. Boor ban’en nib manigil ni i buch rok u rom, ma boor fan ni nge felfelan’. Ke yib angin e machib ni tay u rom u lan reb e duw nge baley. Ke sum e bin som’on e ulung u rom ni yad ma mada’ nga tafen Justus. Boor e girdi’ u rom ni kar manged boch e Kristiano nib muun Justus ngay, nge Krispus nge chon e tabinaw rok, ni kub muun ngay boor e girdi’. Rib t’uf e pi walag nem rok Paul, ya ir e ke ayuwegrad ni ngar manged boch e Kristiano. Boch nga tomuren me yol ngorad ni be yog ni kar manged babyor rok ni ba’ riy ni be yog murung’agen nib fel’ ni kan yoloy nga laniyan’. Ku arrogodad nib t’uf rodad e piin kad ayuweged yad kar bad ko bin riyul’ e liyor. Gad ma felfelan’ ni gad ma guy e pi walag ney ni yad bod bangi ‘babyor ngodad ni ba’ riy ni be yog murung’agdad ni gad ba fel’’!​—2 Kor. 3:1-3.

19, 20. Mang e rin’ Paul u nap’an ni taw nga Efesus? Mang e gad be fil rok u murung’agen e pi n’en gad ma nameg ni fan ko tirok Got ban’en?

¹⁹ Nap’an ni taw Paul nga Efesus, me tabab ko machib ni ka chingiyal’ nem. I “yan nga tafen e muulung ngar luaged piyu Israel e thin [“ayuwegrad ni ngar fal’eged i lemnag e tin yad manang,” NW].” (Acts 18:19) Yaney e de n’uw nap’an ni par u Efesus. Yugu aram rogon nrogned ngak ni nge par rorad nib n’uw nap’an, machane “de yog e ke fel’ ngay.” Nap’an ni yad be fangich piyu Efesus, me gaar ngorad: “Faanra mm’agan’ Got ngay ma gu ra sul ngomed.” (Acts 18:20, 21) Dariy e maruwar riy ni manang Paul ni ka boor e girdi’ u rom nib t’uf ni ngan machibnagrad. Baadag ni ngki sul ngaram bayay, machane ke pag fan ngak Jehovah ni ir e nge dugliy ko ra sul fa danga’. Rayog ni ngad folwokgad ko n’en ni rin’ Paul. Ba t’uf ni ngad nameged boch ban’en ni fan ko tirok Got ban’en. Machane gubin ngiyal’ nthingar da taga’gad ngak Jehovah ni nge pow’iydad, ma gad ngongol nib puluw ko n’en nib m’agan’ ngay.​—Jas. 4:15.

²⁰ I digey Paul Aquila nge Priscilla u Efesus, me milekag u rom nga Cesarea. I “yan nga” Jerusalem nge fingichiy e ulung u rom. (Acts 18:22) Ngemu’ me yan u rom nga Antiok ni bay u lan yu Syria ko gin ma par riy u nap’an nder milekag. Aram e ke mus e yay ni l’agruw e milekag ni tay ni be machib ma boor ban’en nib manigil ni buch u nap’an e re milekag nem ni tay. Ere chiney e ngad guyed e n’en ni buch u nap’an e yay ni tomur e milekag ni tay ni be machib.