Umuntu uwa lwinso alacita ifyo umuntu umbi ashilefwaya pamo nga ukumwikataula nelyo ukumweba amashiwi aya ku mubimbula. Inshita shimo cilafya ukwishiba umuntu nga ca kuti alecenya fye umuntu, nga alemusengasenga nelyo nga alefwaya ukumucenda.

 Bushe walishiba ubupusano bwaba pa kusengasenga, ukucenya umuntu e lyo no muntu nga alefwaya ukukucenda? Natulande pa bantu bamo abo aba lwinso  balecusha no kumona ifyo iwe wingacita.

 Ufwile ukwishiba ukuti nangu walipwisha isukulu, kwakulaba aba lwinso abakulafwaya ukukucusha. Ilyo ucili pa sukulu nga wasambilila ifyo wingacita ilyo aba lwinso balefwaya ukukucusha, kuti ca kwafwa ukwishiba ifya kucita na lintu ukatendeka incito. Nga waishiba ifya kucita, nalimo kuti wa-afwako na bantu bambi abo aba lwinso bengafwaya ukucusha.

 Pa kuti aba lwinso tabalekucusha, ica kubalilapo, ufwile ukwishiba ifyo bacita! Belenga aya malyashi yatatu no kumona ifyo wingacita nga ni we fyacitikiile.

 ICACITIKE:

““Lyonse ku ncito abaume abancilile imyaka iingi balenjeba ukuti naliyemba sana kabili kuti batemwa sana nga ca kuti bapuseneko fye imyaka iinono na ine. Abaume bamo baliishile apo nali no kutendeka ukununsha umushishi wandi!”​—E fyalandile Tabitha uuli ne myaka 20.

 Tabitha nalimo aletontonkanya ukuti: ‘Nga ca kuti nasuulako fye, nalimo bakaleka.’

 Umulandu cishawamina ukusuulako fye: Abasoma batila nga ca kuti aba lwinso balekucusha e lyo ulesuulako fye, kuti batwalilila fye ukulakucusha.

 Eshako ifi: Ufwile ukweba uwa lwinso ukwabula ukumupita mu mbali ukuti tautemenwe ifyo alelanda nelyo ifyo alecita, lelo taufwile ukumusaalula. Taryn uuli ne myaka 22 atile: “Nga ca kuti umo atendeka ukunjikataula, ndamweba ukuti e kabwekeshapo ukucita ifi, kabili abengi nga nabeba ifi, cilabapapusha.” Nga na kupimpila fye, na iwe ufwile ukukosapo. Nga tulefwaya ukuba ne mibele isuma, Baibolo itufunda ukuti tufwile, ‘ukuba abakosa, abapwililika, abashitwishika.’​—Abena Kolose 4:12, ukulingana na Baibolo ya Cipangano Cipya.

 Finshi wingacita nga ca kuti uwa lwinso alekutiinya ukuti alakucita ifyabipa? Nga caba ifi ninshi taufwile ukulanda nankwe. Ufwile bwangu bwangu ukufumapo no kweba umukalamba uo wacetekela ukuti akupandeko amano.

 ICACITIKE:

““Ilyo nali mu gredi 6, abakashana babili balimfwembele ilyo nalepita mu cikuulwa. Umo pali aba aleulungana na banakashi banankwe kabili alefwaya ukulungana na ine. Nangu ca kuti nalikeene, balitwalilile ukulancusha cila bushiku ku sukulu. Bushiku bumo balinshintilikishe na ku cibumba!”​—E fyalandile Victoria, uwa myaka 18.

 Victoria nalimo aletontonkanya ukuti: ‘Nga naebako bambi ifilecitika, bakulanseka ati nine kuuwe e lyo limbi tapali no ukasumina ukuti ca cine fyalicitike.’

 Umulandu ifyo aletontonkanya fishingamwafwila: Nga tawebeleko nangu umo, abalekucusha kuti batwalilila fye ukulakucusha e lyo no kulacusha fye na bambi.​—Lukala Milandu 8:11.

 Eshako ifi: Ebako abengakwafwa. Abafyashi na bakafundisha kuti bakwafwa pa kuti uwa lwinso aleke ukukucusha. Inga ca kuti abo waeba tabapooseleko amano? Eshako ifi: Lyonse ilyo aba lwinso bakucusha, ulelemba ifyacicitika. Ulelemba ubushiku fyacitike, inshita, incende shalekanalekana uko fyacitikiile, e lyo ne fyo uwalekucusha alelanda. Nga walemba, kuti wapeela abafyashi bobe nelyo bakafundisha ifyo ulembele. Abengi balapoosako sana amano nga bamona ifilembelwe ukucila ifya kubashimikila fye.

 ICACITIKE:

““Kwali umulumendo umo uo naletiina sana uwaleteya umupila. Alepele mupepi na mamita yabili kabili alefina amakilogramu 135! Alefwaisha ukuncenda. Umwaka wasukile wapwa ancusha fye. Bushiku bumo twalimo fye babili mu kalasi, kabili atendeke ukumpalama. Ilyo line fye nalibutwike ulubilo nafumina na pa nse.”​—E fyalandile Julieta, uwa myaka 18.

 Julieta nalimo aletontonkanya ukuti: ‘E fyo abalumendo baba.’

 Umulandu ifyo aletontonkanya fishawamine: Uulekucusha te kuti aleke nga amona kwati ifyo alecita bonse bafimona kwati fyaliba fye bwino.

 Eshako ifi: ‘Wilasuulako fye’ nelyo ukumwentula uwa lwinso nga alecita ifyo ushilefwaya. Lelo imilandile yobe ne mimonekele ya icinso cobe, fifwile ukulanga ukuti taulefwaya.

 IFYACITIKE 1:

“Nshifwaya nangu panono ukusaalula abantu. Kanshi na lintu abalumendo balencusha, nalebeba ukuleka ukuncusha mwi shiwi ilyanakilila uku ninshi ndemwentula no kumwentula. Balemona kwati nintemwa.”—E fyasosele Tabitha.

•   Nga ni we wali Tabitha, bushe nga finshi wacitile? Mulandu nshi?

•   Cinshi cingalenga uwa lwinso alemona kwati nautemwa ifyo alecita?

 IFYACITIKE 2:

“Abalumendo nalesambilila na bo batendeke ukulanda pa fya cabecabe kwati fye kuseka. Pa milungu iinono, nalesuulako fye ku fyo balelanda, lelo e lyo bacililemo ukulalanda pa fya cabecabe. Aba balumendo batendeke ukwikala mupepi na ine kabili batampile no kulankumbatila. Nalebatamfya lelo tabalekele. Bushiku bumo umulumendo umo pali aba ampeele ipepala apo alembele amashiwi ya musaalula. Natwele lilya ipepala kuli bakafundisha kabili uyu mulumendo balimutamfishe isukulu. Natontonkenye ukuti kanshi nga nalyebele bakafundisha lilya line fye aba balumendo batendeke ukuncusha!”—E fyalandile Sabina.

•   Bushe ulemona ukuti cinshi calengele Sabina ukukanaeba bakafundisha lilya line abalumendo batendeke ukumucusha? Bushe ifi acitile, fyali fye bwino nelyo iyo? Mulandu nshi?

 IFYACITIKE 3:

“Umwaice wandi umwaume Greg balimwingilile ku mwaume munankwe ilyo ali mu cimbusu. Ilyo amwingilile, amwebele ati, ‘Mfyompa.’ Greg alikeene lelo ulya mulumendo tafumine. Ici calengele Greg asunke ulya mulumendo.”—E fyalandile Suzanne.

•   Bushe ulemona kwati Greg balefwaya ukumucenda nelyo iyo? Mulandu nshi?

•   Bushe uletontonkanya ukuti cinshi cilenga abalumendo bamo ukufilwa ukweba bambi ukuti kwali umwaume munabo uwalefwaya ukubacenda?

•   Bushe kuti watila ifyo Greg acitile fyali fye bwino? Nga ni we, nga wacitile shani?