A siobọno Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Griki Ileleikristi Na, ọrọ Oyibo riẹ, evaọ 1950, a te siobọno Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Efuafo Na soso evaọ 1961. Anwọ oke yena ze, ima ahwo buobu evaọ evẹrẹ nọ i bu vi egba ivẹ gbe ikpe (210) a wo erere no Ikereakere Efuafo nana ze no, onọ a fa no evẹrẹ ọsosuọ na ze gbagba, o tẹ jẹ rrọ lọlọhọ ese.

Ogbẹgwae Efafa Ebaibol Akpọ Ọkpokpọ na a vuhumu nọ u fo re a rehọ ẹvẹrẹ nọ o re te ahwo udu nẹnẹ fa Ebaibol na. Fiki ẹjiroro nana, a rehọ onaa gbe oghẹrẹ nọ u fo nọ a re kere ẹvẹrẹ na rọ fa Ebaibol nana rọwokugbe eware nana nọ ma be te fodẹ na nọ a wo họ iroro:

• Oghẹrẹ nọ a be ta ẹme nẹnẹ, nọ ahwo a re wo otoriẹ riẹ. Wọhọ oriruo, a rẹ sai wo otoriẹ ẹme na “uye-oruẹ krẹkri” thọ inọ ẹme nọ a be ta na họ “re ohwo ọ ruẹ uye oke krẹkri.” Rekọ uzedhe oware nọ a gwọlọ ta họ epanọ ohwo ọ rẹ daoma rọ odiri thihakọ, fikiere o mai woma re a fae “odiri.” (Ahwo Galesha 5:22) Ẹme nọ Ebaibol sa-sa a fa “ethabọ-ukọ-Ọghẹnẹ” na, a fa riẹ “ọgbodibo,” yọ a fa ẹme Griki nọ a fa “ichọche” evaọ Ebaibol sa-sa na “ukoko.” (Ahwo Rom 16:1, 5) A jọ Ebaibol nana fa ẹme jọ “ogberẹ aye” onọ o mae rọ otofa ẹme na lahwe viukpọ “aye ọrara.” (Itẹ 2:16; 6:24) Yọ eme na “esẹro avọ idibo iruiruo,” gbe “erẹri na” e romavia evaọ Ebaibol nana. (Ahwo Filipai 1:1; 1 Timoti 3:1, 8) Ẹme nọ a fa “ikpahwo-esuo” na a jọ eria efa fae “isu” gbe “emezae-ivie” re o rehọ otofa oware nọ a ta evaọ oria na lahwe.—Emuhọ 12:15; Ikelakele 21:18; Olezi 82:7.

  Ẹme na “ubi” evaọ Hibru gbe Griki o rẹ sai dhesẹ ọmọ ohwo-akpọ hayo uyẹ, hayo ame-oma. Fikinọ a gbẹ be nwane rọ ẹme na “ubi” rọ ta ẹme kpahe ahwo-akpọ tere he nọ a tẹ be ta ẹme enẹna, a rehọ eme efa fa ẹme na lele oghẹrẹ nọ otofa riẹ o rrọ evaọ eria nọ o jẹ romavia. (Emuhọ 1:11; 22:17; 48:4; Matiu 22:24; Jọn 8:37) Evaọ ẹsibuobu a rẹ rehọ ẹme na “ọmọ” rọ ta ẹme nọ a tẹ be ta kpahe eyaa nọ Ọghẹnẹ ọ ya evaọ ọgbọ Idẹn nọ o rrọ Emuhọ 3:15 na.

• Eme Ebaibol nọ A Ru Vẹ. Ẹme Griki na stau·rosʹ, nọ a jọ Ebaibol sa-sa fa “uruwhere” na, a jọ Ebaibol nana fae  “ure-oja” keme orọnikọ ire ivẹ nọ a tehe where ohwohwo oye ẹme Griki na u dhesẹ hẹ, rekọ ure oliọliọ ovo. (Ahwo Hibru 12:2) Ofariẹ, ẹme Hibru na “Sheol” gbe ẹme Griki na “Hades” nọ e rrọ Ebaibol na i dhesẹ uki. Ahwo buobu a riẹ eme yena ha, yọ ẹme na “Hades” o wo otofa ivẹ fiki oghẹrẹ nọ a jẹ rehọ iẹe ta ẹme evaọ iku ahwo Griki. Fikiere a fa eme ivẹ na “Uki” keme oye họ otọ ẹme nọ enọ i kere Ebaibol na a be ta. A fi eme ivẹ na “Sheol” avọ “Hades” họ obotọ.—Olezi 16:10; Iruẹru Ikọ 2:27.

  A jọ Ebaibol nana fa ẹme Hibru na nifẹsh gbe ẹme Griki na saeki idhere sa-sa. Fiki oghẹrẹ nọ a fa rai evaọ Ebaibol efa o be lẹliẹ ahwo wo otoriẹ eme na thọ gaga, a jọ Ebaibol nana fa ae oghẹrẹ nọ ohwo nọ o bi se eme na ọ rẹ rọ riẹ oware nọ enọ i kere Ebaibol na a rehọ eme evẹrẹ ọsosuọ yena ta. Evaọ eria jọ eme yena e rẹ sai dhesẹ (1) ohwo, (2) uzuazọ ohwo, (3) emama nọ e rrọ uzuazọ, (4) ẹgwọlọ gbe isiuru ohwo, yọ evaọ ẹsejọ, (5) e rẹ sai dhesẹ ahwo nọ a whu no dede. Fikinọ u wo uzedhe ẹme ọvo dẹẹ nọ a rẹ rọ fa eme yena ha, a tẹ jiroro nọ a rẹ rehọ oware nọ i dhesẹ evaọ oria nọ e jọ romavia kpobi lahwe, a ve fi ẹme Hibru hayo Griki na họ obotọ ẹwẹ-obe na evaọ eria buobu. Yọ a jọ eme-obotọ na ta nọ who rri oria Otofa Eme nọ a jọ ru eme na vẹ. Wọhọ oriruo, rri Emuhọ 1:20, Emuhọ 2:7, Iruo-Izerẹ 19:28, Olezi 3:2, Itẹ 16:26, gbe Matiu 6:25.

  Epọvo na re kpahe ẹme na “ibieku,” a fi rie họ owọ Ebaibol nọ u jo dhesẹ ibieku ohwo-akpọ dẹẹ. Rekọ evaọ oria nọ o jọ dhesẹ oware ofa, wọhọ evaọ Olezi 7:9 avọ Olezi 26:2 gbe Eviavia 2:23 a fa oware nọ u dhesẹ fihọ etẹe, koyehọ “iroro mẹ nọ e mai diwi” hayo “iroro ididi obeva,” a te fi “ibieku” họ obotọ.

  Evaọ Hibru gbe Griki, ẹme na “udu” o rẹ sai dhesẹ ubiudu ohwo-akpọ gbe orọ arao, rekọ a rẹ sae rehọ iẹe ta ẹme kpahe eware efa, epọvo na o rrọ evaọ Oyibo re, fikiere a fa riẹ udu evaọ eria buobu. Rekọ evaọ umutho eria jọ nọ o te jọ rehọ uzedhe otofa nọ a gwọlọ ze vevẹ hẹ nọ a tẹ fae udu, a rehọ ẹme ọfa nọ ọ mai vẹ rọ fae. Wọhọ oriruo, evaọ obe Itẹ o romavia evaọ ẹme nọ a fa inọ “kare areghẹ,” a te fi oghẹrẹ nọ o jọ evaọ ẹvẹrẹ ọsosuọ na, koyehọ “kare ubiudu” họ obotọ. (Itẹ 6:32; 7:7) A rehọ onaa ovona fa eme efa wọhọ “iwhri,” “uwo,” gbe “uzei,” evaọ oria kpobi nọ e jọ romavia. (Emuhọ 45:18; Ọtausiuwoma Na 5:6; Job 16:15) A ru eme nana jọ vẹ evaọ oria “Otofa Eme Ebaibol.”

•   A fa riẹ epanọ a sai ro se eme na lọlọhọ. Eme Hibru jọ e riẹ nọ i dhesẹ nọ oware nọ a be ta kpahe na o via no hayo o gbẹ be via. Rekọ a lahiẹ oma fa eme na ere dẹẹ hẹ evaọ eria jọ fikinọ u ti ru isase na jọ kpakre kpakre je reghe ohwo nọ o be se ai na. A rehọ eme wọhọ “hrọ,” “vievie,” “ginẹ,” ro dhesẹ epanọ a fiẹgba họ eme buobu te evaọ Hibru. Onana o soriẹ nọ eme nana e rọ romavia unuẹse buobu. Evaọ Ebaibol nana, a rehọ eme nọ i dhesẹ nọ oware nọ a be ta kpahe na o rrọ oware ẹsiẹvo ho rọ ta ẹme, wọhọ “je se,” “jẹ hai,” hayo “ruabọhọ.” (Emuhọ 3:9; 34:1; Itẹ 2:4) Rekọ evaọ eria nọ otofa ẹme na o jọ vẹ no, a fi eme nana họ eria jọ họ re o sai ru isase eme na jọ lọlọhọ ese.

• A fa eme nọ e ta kpahe ọzae hayo aye vevẹ. Nọ a tẹ be jọ Hibru gbe Griki ta ẹme, a rẹ fodẹ sọ ọzae hayo aye a be ta kpahe. Ofariẹ, Griki o te je wo ẹme nọ o re dhesẹ sọ ọzae hayo aye a be ta kpahe he. Evaọ ẹsejọ, a tẹ fa ẹme ẹvẹrẹ ọsosuọ nọ ọ ta kpahe ọzae hayo aye wọhọ epanọ o rrọ, o rẹ sai ru nọ otofa ẹme na u gbe vẹ hẹ. Evaọ Hibru gbe Griki, a rẹ mae rehọ ẹme nọ a re ro dhesẹ ezae rọ ta ẹme kpahe eware buobu, orọnikọ onana u dhesẹ nọ okenọ a tẹ be ta ẹme kpahe ezae ọvo ho, rekọ nọ a tẹ be ta ẹme kpahe te ezae te eyae. Wọhọ oriruo, dede nọ ẹme nana “emezae Izrẹl” o sai dhesẹ emezae ikpegbivẹ Jekọp, ẹsibuobu a rẹ rehọ iẹe ta ẹme kpahe orẹwho Izrẹl na soso, te ezae te eyae. (Emuhọ 46:5; Ọnyano 35:29) Fikiere, a jọ eria buobu evaọ Ebaibol nana fae “ahwo Izrẹl” re u dhesẹ nọ a be rehọ iẹe ta kpahe orẹwho na soso. Epọvo na re, ẹme na “ọmọzae nọ o wo ọsẹ hẹ,” a fa riẹ “ọmọ nọ o wo ọsẹ hẹ,” hayo “ọmọ nọ o wo ọsẹgboni hi,” re u dhesẹ nọ orọnikọ ọmọzae ọvo a be ta kpahe he, rekọ te ọmọtẹ te ọmọzae. U te no ere no, nọ orọnọ Ebaibol na ọ rẹ rehọ ẹme nọ o dhesẹ ọzae ro dhesẹ Ọghẹnẹ avọ Ọmọ riẹ, te ikọ-odhiwu gbe idhivẹri na, ẹjiroro ọvuọvo ọ riẹ hẹ nọ a rẹ rọ rehọ ẹme nọ o dhesẹ ọzae hayo aye he ro dhesẹ ai nọ a tẹ be ta ẹme kpahe ae wọhọ epanọ o rrọ evaọ Ebaibol ọgbọna jọ.

• Eme nọ i re dhesẹ nọ ahwo nọ a be ta kpahe a bu vi omọvo. A rehọ eme wọhọ “wha” gbe “whai” gbe eme itieye na efa ro dhesẹ nọ orọnikọ omọvo a ta ẹme na kẹ hẹ rekọ ahwo buobu.

  Ẹme kpobi nọ a fa oghẹrẹ ofa evaọ Ebaibol na, a romatotọ fae avọ olẹ gbe adhẹẹ odidi kẹ emamọ iruo nọ Ogbẹgwae Efafa Ebaibol Akpọ Ọkpokpọ nọ o kake fa orọ Oyibo na a ru.

Ebaibol nana o wo eme obotọ jọ. Eme obotọ na e rrọ oghẹrẹ sa-sa nọ ma gwọlọ ta kpahe na:

• “Hayo” Oghẹrẹ ofa nọ a rẹ sae rọ fa ẹme Hibru, Aramaik, hayo Griki na nọ o rẹ kẹ otofa ovona.—Emuhọ 1:2; eme-obotọ nọ a fihọ “ogaga-iruo”; Joshua 1:8, “rọ unu kpotọ sei.”

• “Hayo o sae jọ nọ” Oghẹrẹ ofa nọ a rẹ sae rọ fa ẹme na nọ o rẹ kẹ otofa nọ o gba rekọ otofa ovona ha.—Emuhọ 21:6, “o ti lele omẹ hwẹ”; Zẹkaraya 14:21, “ohwo Kenan.”

• “Evaọ Hibru”; “Evaọ Aramaik”; “Evaọ Griki” Ọkpọ ẹme ọvona dẹẹ nọ a rọ fa ẹme Hibru, Aramaik, hayo Griki na hayo otofa ọsosuọ orọ ẹme ẹvẹrẹ ọsosuọ na.—Emuhọ 30:22, “dihọ”; Ọnyano 32:9, “a rrọ udu gaga.”

• Otofa eme gbe evuẹ efa kpahe oware nọ a be ta kpahe Otofa edẹ (Emuhọ 3:17, “Adamu”; Ọnyano 15:23, “Mara”); evuẹ kpahe epanọ oware o gbẹdẹ te gbe ẹma uthethei, okẹkẹe gbe ekodo (Emuhọ 6:15, “ikiubiti”); odẹ ohwo hayo oware nọ a ta ẹme kpahe (Emuhọ 38:5, “Ọ”); evuẹ nọ i re fiobọhọ evaọ eria Ẹme-Ofiba gbe Otofa Eme.—Emuhọ 37:35, “Uki”; Matiu 5:22, “Gehena.”

A rẹ jọ uzoẹme ọsosuọ na “Eware nọ Ma Sai Wuhrẹ Evaọ Ebaibol Na,” ruẹ ugogo iwuhrẹ Ebaibol na. Nọ whọ tẹ nwani no obe urere Ebaibol na no whọ rẹ ruẹ “Ọruẹrẹhọ Ebe Ebaibol Na,” “Ọruẹrẹhọ Eme Ebaibol,” gbe “Otofa Eme Ebaibol.” Oria Otofa Eme Ebaibol na u re fiobọhọ kẹ ọnọ o bi se na wo otoriẹ eme jọ nọ e rrọ Ebaibol na evaọ oghẹrẹ nọ a rọ rehọ ae ta ẹme evaọ Ebaibol. Izoẹme sa-sa nọ e rrọ Ẹme-Ofiba A họ: “Eware nọ E rẹ Kpọ Efafa Ebaibol,” “ Oghẹrẹ nọ A Fa Ebaibol Nana,” “Oghẹrẹ nọ Ebaibol na O ro Te Omai Obọ,” “Odẹ Ọghẹnẹ Evaọ Ikereakere Hibru Na,” “Odẹ Ọghẹnẹ Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi Na,” “Echate: Eruẹaro gbe Ivie Juda avọ erọ Izrẹl,” “Eware nọ E Viodẹ Evaọ Iku Uzuazọ Jesu Evaọ Otọakpọ.” Ẹme-Ofiba B u wo emapo, echate, gbe evuẹ efa nọ i re fiobọhọ kẹ emọ-iwuhrẹ Ebaibol nọ e gwọlọ wo eriariẹ ikokodo.

Evaọ obeva Ebaibol na, obe Ebaibol kpobi u muhọ avọ eware nọ e rrọ uzou kpobi, yọ a fodẹ awọ nọ eme na e jọ romavia, onọ u re fiobọhọ kẹ ọnọ o bi se na kake ruẹ eware nọ e rrọ obe na soso. Evaọ udevie ẹwẹ-obe kpobi whọ rẹ ruẹ eria efa evaọ Ebaibol nọ i kiekpahe eme jọ nọ e rrọ etẹe na, yọ a fodẹ izou gbe awọ rai dẹẹ.