Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

2

Nyɔŋmɔ Gbɛ́i lɛ kɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi Lɛ

Nyɔŋmɔ Gbɛ́i lɛ kɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi Lɛ

Biblia he nilelɔi kpɛlɛɔ nɔ akɛ, be ni aŋma Hebri Ŋmalɛi lɛ klɛŋklɛŋ kwraa lɛ, Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ ní akɛ Tetragrammaton (יהוה) lɛ eŋma lɛ je kpo aaafee shii 7,000 yɛ mli. Shi mɛi pii susuɔ akɛ, be ni aŋma Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ klɛŋklɛŋ kwraa lɛ, gbɛ́i nɛɛ ejeee kpo yɛ mli. Enɛ hewɔ lɛ, Biblia shishitsɔɔlɔi pii kɛ gbɛ́i Yehowa lɛ tsuuu nii kɛ́ amɛmiitsɔɔ nɔ ni mɛi tsɛɔ lɛ Kpaŋmɔ Hee lɛ shishi. Kɛ́ amɛmiitsɔɔ ŋmalɛi ni atsɛ yisɛɛ kɛjɛ Hebri Ŋmalɛi lɛ amli ní Tetragrammaton lɛ jeɔ kpo yɛ mli lɛ ashishi po lɛ, amɛkɛ “Nuŋtsɔ” tsuɔ nii, moŋ fe nɔ ni amɛkɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ baatsu nii.

Mɛi ni tsɔɔ New World Translation Biblia lɛ shishi lɛ enyiɛɛɛ nɔ ni mɛi pii feɔ nɛɛ sɛɛ. Amɛkɛ gbɛ́i Yehowa lɛ tsu nii shii 237 yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli. Anɔkwa saji titrii enyɔ ni hã amɛkpɛ amɛyiŋ akɛ amɛbaafee nakai lɛ nɛ: (1) Hela ŋmalɛi lɛ ni wɔyɔɔ ŋmɛnɛ lɛ jeee nɔ ni akɛ niji ŋmala klɛŋklɛŋ kwraa lɛ. Aŋmala Hela ŋmalɛi akpei abɔ ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ ateŋ babaoo ashwie shi, kɛ́ hooo lɛ, be ni aŋmala klɛŋklɛŋ nɔ kwraa lɛ sɛɛ afii ohai enyɔ. (2) Be ni shɛɔ nakai beaŋ lɛ, mɛi ni kwɛɔ nɔ ni aŋmala ashwie shi lɛ nɔ amɛŋmalaa eko amɛshwieɔ shi lɛ kɛ Kyʹri·os, ni ji Hela wiemɔkuli kɛhã “Nuŋtsɔ” lɛ, ye Tetragrammaton lɛ najiaŋ, aloo amɛkwɛɔ nɔ ni afee nakai yɛ mli momo lɛ nɔ amɛŋmalaa eko amɛshwieɔ shi.

Mɛi ni tsɔɔ New World Translation Biblia lɛ shishi lɛ mu sane naa akɛ odaseyelii ni mɔɔ shi yɛ ni tsɔɔ akɛ Tetragrammaton lɛ je kpo yɛ Hela ŋmalɛi ni aŋmala klɛŋklɛŋ kwraa lɛ mli. Odaseyelii ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ ahewɔ amɛmu saji anaa nakai lɛ:

  • Tetragrammaton lɛ je kpo shii abɔ yɛ Hebri Ŋmalɛi ní aŋmala ashwie shi ní akɛtsu nii yɛ Yesu kɛ ebɔfoi lɛ abeaŋ lɛ amli. Tsutsu ko lɛ, mɛi fioo ko pɛ jeɔ sane nɛɛ he ŋwane. Nyɛsɛɛ nɛɛ, ana Hebri Ŋmalɛi lɛ ekomɛi yɛ he ko ni bɛŋkɛ Kumran, ni odaseyeli yɛ ni tsɔɔ akɛ aŋmala ŋmalɛi nɛɛ yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli, ni no hewɔ lɛ, anyɛɛɛ aje sane nɛɛ he ŋwane dɔŋŋ.

  • Tetragrammaton lɛ je kpo yɛ Hebri Ŋmalɛi ni atsɔɔ shishi kɛtee Hela wiemɔ mli lɛ hu mli yɛ Yesu kɛ ebɔfoi lɛ abeaŋ. Woloŋlelɔi kɛ afii ohai abɔ susu akɛ Tetragrammaton lɛ ejeee kpo yɛ Hebri Ŋmalɛi ni atsɔɔ shishi kɛtee Hela mli ni atsɛɔ lɛ Hela Septuagint lɛ mli. Kɛkɛ ni yɛ afi 1950 afii lɛ amli lɛ, woloŋlelɔi komɛi kase Hebri Ŋmalɛi ni atsɔɔ shishi kɛtee Hela mli ni atsɛɔ lɛ Hela Septuagint lɛ ateŋ ekomɛi ni etsɛ waa ni akɛtsu nii yɛ Yesu beaŋ lɛ. Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ ni akɛ Hebri niŋmaa okadii eŋma lɛ yɛ nomɛi amli. No hewɔ lɛ, yɛ Yesu beaŋ lɛ, Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ je kpo yɛ Hebri ŋmalɛi ni atsɔɔ shishi kɛtee Hela mli lɛ ekomɛi amli. Kɛ̃lɛ, be ni shɛɔ afi 300 Ŋ.B. afii lɛ amli lɛ, ajie Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ yɛ Hela Septuagint srɔtoi ni afɔɔ kɛ nitsumɔ waa, tamɔ Codex Vaticanus Codex Sinaiticus lɛ amli kɛjɛ Mose Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ nɔ aahu kɛyashi Maleaki (shi eyɛ Hela Septuagint ni yɔɔ dani aŋmala nomɛi lɛ amli). No hewɔ lɛ, ebɛ naakpɛɛ akɛ anaaa Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ loo nɔ ni mɛi tsɛɔ lɛ Kpaŋmɔ Hee lɛ mli yɛ ŋmalɛi ni aŋmala kɛjɛ nakai beaŋ kɛbaa lɛ amli.

    Yesu wie faŋŋ akɛ: “Miba yɛ mi-Tsɛ gbɛ́i mli.” Ema nɔ mi hu akɛ, etsu enitsumɔi lɛ yɛ ‘e-Tsɛ gbɛ́i’ mli

  • Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ diɛŋtsɛ feɔ lɛ faŋŋ akɛ Yesu wie Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ he shii abɔ ni ehã mɛi le gbɛ́i lɛ. (Yohane 17:6, 11, 12, 26) Yesu wie faŋŋ akɛ: “Miba yɛ mi-Tsɛ gbɛ́i mli.” Ema nɔ mi hu akɛ, etsu enitsumɔi lɛ yɛ ‘e-Tsɛ gbɛ́i’ mli.​—Yohane 5:43; 10:25.

  • Akɛni ajɛ mumɔŋ akɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ fata Hebri Ŋmalɛi krɔŋkrɔŋi lɛ ahe hewɔ lɛ, etamɔ nɔ ni enyɛŋ eba lɛ akɛ akɛ gbɛ́i Yehowa lɛ tsuŋ nii yɛ mli. Aaafee afi 50 Ŋ.B. gbɛ lɛ, kaselɔ Yakobo kɛɛ asafoŋ onukpai ni yɔɔ Yerusalem lɛ akɛ: “Simeon egba bɔ ni Nyɔŋmɔ gbala ejwɛŋmɔ kɛba jeŋmaji lɛ anɔ klɛŋklɛŋ kwraa koni ehala amɛteŋ mɛi komɛi kɛhã egbɛ́i lɛ fitsofitso.” (Bɔfoi lɛ Asaji 15:14) Efeŋ nɔ ni nilee yɔɔ mli akɛ Yakobo baawie nɔ ko ni tamɔ nakai kɛ́ aleee Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli, loo akɛ egbɛ́i lɛ tsuuu nii yɛ nakai beaŋ.

  • Akɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ ní afo lɛ kuku tsu nii yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli. Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ yɛ wiemɔ ni ji “Haleluya” ní je kpo yɛ Kpojiemɔ 19:1, 3, 4, 6 lɛ mli. Wiemɔ nɛɛ ji Hebri wiemɔ ko ni eshishi ŋmiiŋmi ji “Jiemɔ Yah Yi.” “Yah” ji gbɛ́i Yehowa lɛ ní afo lɛ kuku. Aná gbɛ́i pii ní akɛtsu nii yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli lɛ kɛjɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ mli. Anɔkwa, woji ni woloŋlelɔi eŋmala lɛ tsɔɔ akɛ Yesu gbɛ́i lɛ shishi ji “Yehowa Ji Yiwalaheremɔ.”

  • Woji ní Yudafoi ŋmala yɛ blema lɛ tsɔɔ akɛ Kristofoi ni ji Yudafoi lɛ kɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ tsu nii yɛ amɛwoji amli. Tosefta lɛ, ni ji woji ni aŋmala mlai ni akɛ naabu jaje lɛ yɛ mli, ni agbe amɛŋmaa naa aaafee afi 300 Ŋ.B. lɛ wie Kristofoi awoji ni ashãa yɛ Hejɔɔmɔ Gbi lɛ nɔ lɛ he akɛ: “Sane kpakpa jajelɔi lɛ awoji lɛ kɛ minim [mɛi ni asusuɔ akɛ amɛji Yudafoi ni amɛbatsɔmɔ Kristofoi] lɛ awoji lɛ hu, amɛshãa. Shi aŋmɛɔ amɛ gbɛ ní amɛshã woji nɛɛ yɛ hei ni amɛbaana yɛ lɛ, amɛshãa woji nɛɛ kɛ Nyɔŋmɔ Gbɛ́i lɛ ni atsĩtsĩi tã yɛ mli lɛ fɛɛ.” Tosefta nɛɛ nɔŋŋ tsɛ Rabi Yosé ni ji Galileanyo ni hi shi yɛ afi 100 afii lɛ shishijee gbɛ lɛ wiemɔi ayisɛɛ, ni etsɔɔ akɛ Rabi nɛɛ kɛɛ akɛ, yɛ otsi lɛ mli gbii krokomɛi anɔ lɛ, “afolɔɔ Nyɔŋmɔ Gbɛ́i lɛ yɛ hei ni aŋmala yɛ, yɛ woji nɛɛ [ni asusuɔ akɛ eji Kristofoi awoji lɛ] amli lɛ ni akɛtoɔ, ni ashãa nɔ ni shwɛɔ lɛ.”

  • Biblia he nilelɔi komɛi kpɛlɛɔ nɔ akɛ eeenyɛ efee akɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ je kpo yɛ Hebri ŋmalɛi ni atsɛ yisɛɛ yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli lɛ amli. The Anchor Bible Dictionary lɛ wie yɛ saneyitso ni ji “Tetragrammaton lɛ kɛ Kpaŋmɔ Hee Lɛ” shishi akɛ: “Odaseyelii komɛi yɛ ni tsɔɔ akɛ, be ni aŋma Kpaŋmɔ Hee lɛ klɛŋklɛŋ kwraa lɛ, akɛ Tetragrammaton lɛ, ni ji Nyɔŋmɔ Gbɛ́i lɛ, Yahweh, tsu nii yɛ Kpaŋmɔ Momo lɛ mli ŋmalɛi komɛi loo emli ŋmalɛi fɛɛ ní atsɛ yisɛɛ yɛ Kpaŋmɔ Hee lɛ mli lɛ amli.” Woloŋlelɔ George Howard kɛɛ akɛ: “Akɛni no mli lɛ Tetragrammaton lɛ yɛ Bibliai ni yɔɔ Hela wiemɔ mli [Septuagint lɛ] ni ji Ŋmalɛ ní klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli Kristofoi lɛ kɛtsu nii lɛ mli lolo hewɔ lɛ, nilee yɛ mli akɛ abaahe aye akɛ kɛ́ mɛi ni ŋma Kpaŋmɔ Hee lɛ miitsɛ wiemɔi ayisɛɛ kɛmiijɛ Kpaŋmɔ Momo lɛ mli lɛ, amɛjieee Tetragrammaton lɛ kɛjɛɛɛ mli.”

  • Biblia shishitsɔɔlɔi kpanakpanaa komɛi kɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ etsu nii yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli. Shishitsɔɔlɔi nɛɛ ekomɛi fee nakai kwraa dani afee New World Translation Biblia lɛ. Shishitsɔɔlɔi nɛɛ kɛ Bibliai ní amɛtsɔɔ shishi lɛ ekomɛi nɛ: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, mɔ ni fee ji Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, mɔ ni fee ji Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, mɔ ni fee ji George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, mɔ ni fee ji W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, mɔ ni fee ji J.W.C. Wand, ni eji London Osɔfo (1946). Kɛfata he lɛ, shishitsɔɔlɔ Pablo Besson kɛ “Jehová” tsu nii yɛ Spanish Biblia shishitsɔɔmɔ ko ni efee yɛ afi 1900 afii lɛ shishijee gbɛ lɛ mli, yɛ Luka 2:15 kɛ Yuda 14, ni etsɔɔ yɛ shishitsɔɔmɔ nɛɛ mli shishigbɛ niŋmai aaafee 100 amli akɛ kulɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ ji nɔ ni esa akɛ eje kpo yɛ hei nɛɛ. Shi afii babaoo dani abaafee shishitsɔɔmɔi nɛɛ lɛ, Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi ni atsɔɔ shishi kɛtee Hebri wiemɔ mli kɛjɛ afi 1500 afii lɛ amli kɛbaa lɛ kɛ Tetragrammaton lɛ tsu nii yɛ ŋmalɛi babaoo amli. Yɛ German wiemɔ mli pɛ lɛ, kɛ́ hooo kwraa lɛ, Biblia shishitsɔɔmɔi 11 kɛ gbɛ́i “Yehowa” (loo “Yahweh”) tsu nii yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli, ni Biblia shishitsɔɔlɔi ejwɛ kɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ wo akrabatsa mli kɛfata wiemɔkuli ni ji “Nuŋtsɔ” lɛ he. German Biblia shishitsɔɔmɔi ni fa fe 70 kɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ tsu nii yɛ amɛ-Bibliai lɛ ashishigbɛ niŋmai loo wiemɔi ní amɛkɛgbálaa Biblia lɛ mli lɛ amli.

  • Akɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ etsu nii yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli yɛ Biblia shishitsɔɔmɔi ni yɔɔ wiemɔi ni fa fe oha mli lɛ amli. Akɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ tsuɔ nii waa yɛ wiemɔi pii ni awieɔ yɛ Afrika, Amerika Shikwɛ̃ɛbii lɛ ateŋ, Asia, Yuropa, kɛ Pasifik ŋshɔkpɔi lɛ anɔ lɛ amli. (Kwɛmɔ baafa 12 kɛ 13 lɛ.) Mɛi ni tsɔɔ Biblia lɛ shishi kɛtee wiemɔi nɛɛ amli lɛ kɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ tsu nii yɛ yiŋtoi ni tamɔ nɔ ni atsĩ tã kɛtsɔ hiɛ lɛ ahewɔ. Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ ashishitsɔɔmɔi nɛɛ ekomɛi yɛ ní nyɛsɛɛ nɛɛ nɔŋŋ afee, tamɔ Rotuman Biblia (1999) ní kɛ “Jihova” tsu nii shii 51 yɛ ŋmalɛi 48 amli lɛ, kɛ Batak (Toba) shishitsɔɔmɔ (1989) ni jɛ Indonesia lɛ, ní no hu kɛ “Jahowa” tsu nii shii 110 lɛ.

Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ yɛ Marko 12:29, 30 lɛ yɛ Biblia ní atsɔɔ shishi kɛtee Hawaii wiemɔ mli yɛ afi 1816 lɛ mli

Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, odaseyeli ni mɔɔ shi jogbaŋŋ yɛ ni tsɔɔ akɛ esa akɛ akɛ Nyɔŋmɔ gbɛ́i, Yehowa lɛ atsu nii yɛ Kristofoi a-Hela Ŋmalɛi lɛ amli. Ni no nɔŋŋ ji nɔ ni mɛi ni tsɔɔ New World Translation Biblia lɛ shishi lɛ efee lɛ. Amɛyɛ bulɛ ni mli kwɔ kɛhã Nyɔŋmɔ gbɛ́i lɛ, ni amɛsusuɔ akɛ esaŋ Nyɔŋmɔ hiɛ akɛ amɛbaajie nɔ ko ní je kpo yɛ Biblia lɛ mli be ni aŋma klɛŋklɛŋ kwraa lɛ kɛjɛ mli.​—Kpojiemɔ 22:18, 19.