In kyqʼamaʼn xjal at kyxnaqʼtzbʼil qa tkuʼx tbʼi Dios chʼixmi 7,000 maj kyukʼe qeju kyaje letra te Tetragrámaton (יהוה) toj ojtxe uʼj toj yol hebreo ex arameo (ax ikx in nok qʼoʼn kybʼi te Ojtxe Tuʼjil). Noqtzun tuʼnj, at nim xjal in kyqʼamaʼn qa mintiʼ tkuʼx tbʼi Dios kyoj qeju ojtxe uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego (ax ikx in nok qʼoʼn kybʼi te Akʼaj Tuʼjil). Tuʼntzunju, chʼixmi kykyaqil qe Tuʼjil Tyol Dios o che kubʼ qʼoʼn kyoj txqantl yol toj ambʼil jaʼlo mintiʼ tkuʼx bʼibʼaj Jehová toj plaj Tuʼjil Tyol Dios lu. Axpe ikx qa aju taqikʼ Tyol Dios tkuʼx toj Akʼaj Tuʼjil atz in jatz toj Ojtxe Tuʼjil jatumel tkuʼx Tetragrámaton, chʼixmi kykyaqil qeju in kubʼ kyqʼoʼn Tyol Dios toj juntl yol in najbʼen yol Qman kyuʼn te t-xel tbʼi Dios.

Noqtzun tuʼnj, mintiʼ in bʼant jlu tuʼn Traducción del Nuevo Mundo. Tuʼn tkyaqil, in najbʼen 237 maj aju bʼibʼaj Jehová tuʼn kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego. ¿Tiquʼn bʼant jlu? Tuʼnju aqeju kubʼ kyqʼoʼn Traducción del Nuevo Mundo toj juntl yol e ximin tiʼj kabʼe tten: 1) Aʼyeju ojtxe uʼj toj griego at jaʼlo nya aqeju e kubʼ tzʼibʼen tnejelku. Kyiʼj qeju nim mil copia ateʼ jaʼlo, chʼixmi kykyaqil uʼj lu e kubʼ bʼinchaʼn chʼimilo kabʼe syent abʼqʼi kybʼajlen bʼinchaʼn qeju tnejelxix uʼj. 2) Toj ambʼil aju, aʼye qeju in nel kycopiarin Xjan Uʼj in kubʼtoq kychʼexpuʼn Tetragrámaton ex in kubʼtoq kyqʼoʼn aju yol Kýrios —a t-xilen jlu toj yol griego «Qman»— moqa in neltoq kycopiarin kyiʼj qeju uʼj ya otoq kubʼ chʼexpuʼn tbʼi Dios kyoj.

Aju Kʼloj Xjal Bʼinchal Traducción del Nuevo Mundo el tnikʼ tiʼj nim yekʼbʼil nim toklen aju in tzaj tyekʼun qa tkuʼx Tetragrámaton kyoj qeju tnejel uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego. Qo xnaqʼtzan kyiʼj qeju yekʼbʼil lu.

• Toj tqʼijlalil Jesús ex qeju t-apóstol, tkuʼxtoq Tetragrámaton kyoj qeju ojtxe uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol hebreo ex arameo. Toj ambʼil aju, mi aʼltoq jun xjal in tqʼamaʼn qa nya ax tok jlu, kyajxix toj qʼanchaʼl qa ax tok jlu tej kykanet ojtxe uʼj toj yol hebreo ex arameo toj Qumrán, aʼyeqe uʼj lu tzajniqe toj tnejel syent abʼqʼi.

• Toj tqʼijlalil Jesús ex qeju t-apóstol, aʼyeju Tuʼjil Tyol Dios toj yol hebreo ex arameo e kubʼ qʼoʼn toj yol griego ax ikx tkuʼxtoq Tetragrámaton kyoj. Toj nimku syent abʼqʼi, kubʼ kyximin xjal at kynabʼl qa mintiʼtoq Tetragrámaton kyoj ojtxe uʼj te Septuaginta, aju Ojtxe Tuʼjil kubʼ qʼoʼn toj yol griego. Noqtzun tuʼnj, chʼixmilo  toj abʼqʼi 1950 e kanet junjun piẍ ojtxe uʼj tiʼj Septuaginta aju attoq toj tqʼijlalil Jesús. Tkuʼxtoq tbʼi Dios toj yol hebreo kyoj piẍ uʼj lu. A jlu tzaj tyekʼin qa toj tqʼijlalil Jesús tkuʼxtoq tbʼi Dios kyoj uʼj e kubʼ qʼoʼn toj yol griego. Noqtzun tuʼnj, kyoj qeju ojtxe uʼj nim kyoklen te Septuaginta —ik tzeʼn Códice Vaticano moqa aju Códice Sinaítico—, aʼyeju e kubʼ bʼaj tuʼn kytzʼibʼet toj tkyajen syent abʼqʼi, mintiʼ tkuʼx tbʼi Dios kyoj uʼj tzajniqe tiʼj Génesis ex in pon bʼaj tiʼj Malaquías (atz jatumel tkuʼxtoq kyoj tnejil uʼj). Tuʼntzunju, mintiʼ tuʼn tetz qwitz tiʼj qa kyoj uʼj toj ambʼil aju ax ikx mintiʼ tbʼi Dios toj Akʼaj Tuʼjil, moqa aju chʼintl Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin tnejelku toj yol griego.

  Xi tqʼamaʼn Jesús jlu toj jun naʼj Dios te Ttat: «O txi nyekʼune tbʼiya kye, ex kxel nyekʼune»

• Aʼyex uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego in tzaj kyyekʼun qa ajbʼen nim maj tbʼi Dios tuʼn Jesús ex qa xi tqʼamaʼn kye xjal. (Juan 17:6, 11, 12, 26, TNM.) Tqʼama Jesús jlu: «Machin tzajchqʼoʼnweʼ toj tbʼi Nmaneʼ». Ax ikx tqʼama Jesús qa bʼant aqʼuntl tuʼn ik tzeʼnx «in tmaʼn» Tman, toj juntl yol bʼant tkyaqil tuʼn toj tbʼi ttat (Juan 5:43 XT; 10:25).

• Tuʼnju aʼyeju uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego, ax ikx at toklen tiʼj Tuʼjil Tyol Dios kubʼ tzʼibʼen toj yol hebreo ex arameo, mintiʼ in nel qnikʼ tiʼj tiquʼn mintiʼtl in kanet tbʼi Dios kyoj uʼj lu. Chʼixmi toj abʼqʼi 50 tiʼj ambʼil iqʼin quʼn jaʼlo, xi tqʼamaʼn Santiago jlu kye qeju ansyan te Jerusalén: «Kyukʼiʼl kkyaqil nimaqtnam matxiʼ che xjanset toj nbʼiyeʼ [toj tbʼi Dios]» (Hechos 15:17, XT). Qa toj tnejel syent abʼqʼi mi jun xjal ojtzqiʼntoq ex mi jun xjal in najbʼentoq tbʼi Dios tuʼn, ¿tiquʼn yolin Santiago tiʼj?

• Kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego tkuʼx tbʼi Dios aju chʼin tqan toj. Aju tbʼi Dios tkuʼx toj yol aleluya kyoj nimku Xjan Uʼj toj Apocalipsis 19:1, 3, 4, 6, Akʼaj Tuʼjil Tyol qMan. Aju yol lu tzajni tiʼj jun yol hebreo a t-xilen nimanxwitju Jah. Aju yol Jah tzajni tiʼj bʼibʼaj Jehová. Ax ikx, at nim bʼibʼaj ateʼkux kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj griego atz in che el tiʼj tbʼi Dios. Axpe ikx, in kyqʼamaʼn nimku uʼj qa a t-xilen tbʼi Jesús jlu: «A Jehová Kolil».

• At nim ojtxe uʼj kye aj judiy in tzaj kyyekʼun qa aqeju okslal aj judiy qe in najbʼentoq tbʼi Dios kyuʼn kyoj qeju uʼj in kubʼ kytzʼibʼentoq. Aju Tosefta —jun kʼloj uʼj tzʼibʼen qe kawbʼil toj, aʼyeju noq in che tzajtoq qʼamaʼn, aju kubʼ bʼinchaʼn tojlo abʼqʼi 300— in che tzajtoq tqʼoʼn qe kawbʼil lu kye aj judiy kyiʼj uʼj kye tnejel okslal tiʼj tiʼ jaku bʼant kyuʼn qa ma txi qʼaqʼ toj qʼij sábado:  «[Aʼyeju uʼj in che yolin tiʼj tanqʼibʼil Jesús] ex qe uʼj te junjuntl kʼloj okslabʼil [aʼyelo okslal judiyqe] mintiʼ tuʼn kyetz iqʼet toj qʼaqʼ; in che kyaj qʼet uʼj jatumel ateʼku, aʼye uʼj ex qe tbʼi Dios ateʼkux kyoj». Ax uʼj lu in tzaj qʼamante tiʼ tzaj tchikʼbʼaʼn rabí Iosí tbʼi te Galilea, aju anqʼin kyoj tnejel abʼqʼi tiʼj tkabʼ syent abʼqʼi, tiʼ jaku bʼant kyiʼj qeju uʼj kye okslal qa ma txi qʼaqʼ toj alkyexku juntl qʼij toj seman: «In che jatz iqʼet tbʼi Dios ateʼkux toj ex in che kux muqet, aqetzun txqantl uʼj in che kyaj qʼet toj qʼaqʼ».

•   At junjun xjal in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios in kyqʼamaʼn qa tkuʼxlo tbʼi Dios kyoj qeju taqikʼ Tyol Dios ateʼkux kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego aʼyeju e jatz qʼiʼn kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol hebreo ex arameo. In tzaj tqʼamaʼn uʼj The Anchor Bible Dictionary jun tbʼanel tqanil atz jatumel taʼ «Aju Tetragrámaton toj Akʼaj Tuʼjil»: «At yekʼbʼil qa toj Akʼaj Tuʼjil tkuʼxtoq Tetragrámaton —aju tbʼi Dios, Yahweh— toj junjun moqa toj tkyaqil taqikʼ Tyol Dios in che jatztoq toj Ojtxe Tuʼjil». Aju xjal in xnaqʼtzanxix tiʼj Tyol Dios George Howard tbʼi tqʼama jlu: «Tuʼnju kukxtoq in kux  tzʼibʼet Tetragrámaton kyoj copia tiʼj Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj griego [aju Septuaginta], aju ajbʼen kyuʼn tnejel okslal, in nel qnikʼ qa aʼyeju ajtzʼibʼil tiʼj Akʼaj Tuʼjil kukx kyaj kyqʼoʼn Tetragrámaton kyoj taqikʼ Tyol Dios».

• At junjun xjal nim kyoklen o kubʼ kyqʼoʼn Tyol Dios toj txqantl yol o tzʼajbʼen tbʼi Dios kyuʼn kyoj qeju uʼj e kubʼ tzʼibʼin toj yol griego. Qo xnaqʼtzan tiʼj junjun xjal lu, at junjun kyxol qe jlu etz Tyol Dios kyuʼn tej naʼmxtoq tetz Traducción del Nuevo Mundo: toj alemán, Dominikus von Brentano (Die heilige Schrift des neuen Testaments, 1791); toj francés, André Chouraqui (Bible de Chouraqui, 1985); toj inglés, Benjamin Wilson (The Emphatic Diaglott, 1864), ex toj portugués, Manuel Fernandes de Santanna (O Evangelho Segundo S. Mattheus, 1909). Toj kastiy, Pablo Besson ajbʼen bʼibʼaj Jehová tuʼn toj Lucas 2:15 ex toj Judas 14 (El Nuevo Testamento, 1919). Ax ikx, kux tqʼoʼn tbʼi Dios toj mas te 100 tqanil t-xe t-xaq uʼj tuʼntzun ttzaj tyekʼin jatumel tkuʼxtoqlo toj ojtxe tnejel uʼj. Nya oʼkxju, ax ikx at nimku Tuʼjil Tyol Dios o kubʼ qʼoʼn toj yol hebreo, aju tzaj qʼiʼn kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼin toj yol griego, in najbʼen tbʼi Dios kyuʼn. At 6 Tuʼjil Tyol Dios toj kastiy in najbʼen tbʼi Dios kyuʼn (in najbʼen Yahvé, Yavé, Yahweh ex YHWH).  Kxol qe jlu at: Evangelio: mensaje de felicidad (1969) ex Los Hechos, las Cartas y el Apocalipsis (1973), kykabʼil jlu te Hermenegildo Zanuso, ex aju Biblia Peshitta en Español (2006), te Instituto Cultural Álef y Tau.

• At nimku Tyol Dios o che kubʼ qʼoʼn kyoj mas te 100 yol atz jatumel tkuʼx tbʼi Dios kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego. At nim yol te África, América, Asia, Europa ex qeju islas del Pacífico nim maj in najbʼen tbʼi Dios kyuʼn (qʼoʼnka twitza tiʼj tajlal tkuʼx toj t-xaq 12 ex 13). Aʼyeju kubʼ kyqʼoʼn Tyol Dios kyoj qe yol lu aju tzʼibʼin toj yol griego kubʼ kyximin tuʼn tkux kyqʼoʼn tbʼi Dios tuʼnju yekʼbʼil ma che tzaj qʼamaʼn tnejel. ¿Kyoj alkyeqe yol o bʼant jlu? Jun techel tiʼj jlu, toj abʼqʼi 1999 etz Tyol Dios toj rotumano, ajbʼen 51 maj tbʼi Dios aju Jihova tuʼn toj 48 taqikʼ Tyol Dios. Ex toj abʼqʼi 1989 etz Tyol Dios toj jun yol te Indonesia aju batako toba tbʼi atz jatumel in najbʼen 110 maj aju bʼibʼaj Jahowa tuʼn.

At nim yekʼbʼil tiquʼn ilxix tiʼj tuʼn tkux qʼet tbʼi Dios, aju Jehová, kyoj uʼj e kubʼ tzʼibʼen toj yol griego. Ex atzun jlu o bʼant kyuʼn qeju o kubʼ kybʼinchaʼn Traducción del Nuevo Mundo. Kykyaqil qe jlu in kynaʼn qa nim toklen tbʼi Dios ex in che xobʼ tuʼn tel iqʼet noq tiʼxku tkuʼx toj uʼj kubʼ tzʼibʼen tnejelku (Apocalipsis 22:18, 19).