Bisan pa sa mga Pagsulay, Sanag Gihapon ang Akong Paglaom

SUMALA SA GIASOY NI ANDREJ HANÁK

Tuig kadto sa 1943, ug nagsilaob ang Gubat sa Kalibotan II. Tungod kay gibarogan ko ang akong pagkaneyutral, ako gipriso sa Budapest, Hungaria. Didto, ako gitanyagan sa usa ka bungotong saserdoteng Ortodokso nga ibaylo ang iyang Bibliya sa akong rasyon sa tinapay sulod sa tulo ka adlaw. Bisan pag gigutom ko, kombinsido ko nga nahimo ko ang maayong pagbayloay.

LISOD nga mahuptan ang mahinlong Kristohanong konsensiya sa dihang ang mga Nazi nagsakop sa among nasod panahon sa Gubat sa Kalibotan II. Sa ulahi, sulod sa kapig 40 ka tuig sa Komunistang pagmando, ang pag-alagad sa atong Maglalalang, si Jehova nga Diyos, nga dili ikompromiso ang mga prinsipyo sa Bibliya, maoy pakigbisog usab.

Sa dili ko pa ibatbat kon sama sa unsa kaniadto nga padayong huptan ang integridad ngadto sa Diyos, paasoya akog diyutay bahin sa akong kagikan. Seguradong maikag ka nga masayod kon unsay giantos sa mga Saksi ni Jehova niadtong unang katuigan. Una, tugoti ako sa paghisgot bahin sa relihiyosong kahimtang nga nakapahibulong kanako bahin sa inilang mga relihiyon sa among dapit.

Makalilibog nga Pangutana Bahin sa Relihiyon

Ako natawo sa Disyembre 3, 1922, sa Pácin, usa ka balangay sa Hungaria duol sa utlanan sa Slovakia. Ang Slovakia kaniadto naglakip sa silangang bahin sa Czechoslovakia. Sa dihang ang usa ka dakong seksiyon sa Czechoslovakia gisakop sa Unyon Sobyet human sa Gubat sa Kalibotan II, ang utlanan sa Ukraine gibalhin ug 30 kilometros sulod sa Pácin.

Ikaduha ako sa lima ka anak nga natawo sa mga ginikanan nga debotadong Romano Katoliko. Sa 13 anyos ako, may nahitabong nakapahunahuna kanako nga mas ugdang sa relihiyon. Mikuyog ako niadto kang Mama sa 80-kilometros nga relihiyosong pagduaw sa balangay sa Máriapócs sa Hungaria. Gibaktas  namo kadto kay nagtuo kami nga sa pagbuhat niana segurado nga makabaton kamig mas daghang panalangin. Mga Romano Katoliko ug mga Gregong Katoliko ang naghimo sa maong balaang pagduaw. Kaniadto nagtuo ako nga kining duha ka relihiyon maoy bahin sa nagkahiusa nga Katolikong relihiyon. Apan sa wala madugay akong nahibaloan ang lahi nga butang.

Nahitabo nga unang gihimo ang Misa sa Gregong Katoliko. Busa mihukom ako sa pag-atender sa maong misa. Sa ulahi, sa dihang nahibaloan ni Mama nga ako miatender niana, siya nasuko pag-ayo. Kay natingala, nangutana ako: “Unsa bay kalainan kon unsa nga Misa ang atong tambongan? Dili ba kitang tanan moambit man sa usa ka lawas ni Kristo?”

Kay wala makatubag, si Mama miingon lang: “Anak, sala nga mangutana nianang mga pangutanaha.” Bisan pa niadto, ang akong mga pangutana nagpabilin.

Natubag ang Akong mga Pangutana

Sa dihang ako 17 anyos na​—wala madugay human mosugod ang Gubat sa Kalibotan II niadtong 1939​—ako mibalhin ug pipila ka kilometros ngadto sa Streda nad Bodrogom, nga usa ka gamayng lungsod nga karon sakop sa silangang Slovakia. Miadto ako didto aron mag-aprentis sa usa ka panday ug puthaw. Hinunoa, diha sa iyang panimalay akong nakat-onan ang butang nga mas bililhon kay sa kon unsaon paggama ang mga sapatos sa kabayo ug paggamag ubang mga butang gikan sa tinunawng metal.

Si Mária Pankovics, ang asawa sa panday ug puthaw, maoy usa sa mga Saksi ni Jehova. Busa, nagtuon ako sa trabaho sa panday ug puthaw gikan sa iyang bana sa maadlaw, apan sa magabii ako nagtuon sa Bibliya ug nagtambongan sa mga tigom uban sa lokal nga mga Saksi. Ingong aprentis sa panday ug puthaw, mas bug-os kong nasabtan ang mga pulong sa Salmo 12:6: “Ang mga pulong ni Jehova maoy lunsay nga mga pulong. Ingon sa plata nga dinalisay sa tunawanang hudno diha sa yuta, nga inulay sa makapito.” Makalingaw gayod kadtong mga gabii nga nagsusi sa mga pulong ni Jehova ug natubag ang akong mga pangutana sa Bibliya!

Wala ako makaamgo nga sa dili madugay, samtang ang Gubat sa Kalibotan II miinit, ang akong bag-ong-nakaplagang pagtuo pagasulayon.

Nabilanggo Tungod sa Akong Pagtuo

Wala madugay sa akong pagsugod sa pag-aprentis ingong panday ug puthaw, ang batan-ong mga lalaki sa Hungaria giobligar sa pag-apil sa militaryong pagbansay. Apan gihukom ko ang pagsunod sa prinsipyo sa Bibliya nga makaplagan sa Isaias 2:​4, nga ‘dili na makakat-on sa gubat.’ Tungod sa akong hukom, ako gisilotag pulo ka adlaw sa pagkabilanggo. Sa pagkagawas ko, akong gipadayon ang pagtuon sa Bibliya. Unya, niadtong Hulyo 15, 1941, akong gipasimbolohan ang akong pagpahinungod kang Jehova pinaagi sa pagpabawtismo sa tubig.

Niadtong panahona, gisulong sa Nazi nga Alemanya ang Unyon Sobyet, ug ang silangang Uropa nahibuylog sa gubat. Ang propaganda bahin sa gubat mikusog ug ang nasyonalistikanhong mga pagbati mikaylap. Apan nahiuyon sa ilang binase-sa-Bibliya nga mga pagtuo, ang mga Saksi ni Jehova nagpabiling neyutral.

Sa Agosto 1942 ang mapintasong pag-atake giorganisar batok kanamo. Ang mga awtoridad nag-andam ug pulo ka puwesto diin gitigom ang mga Saksi, batag tigulang. Bisan kadtong mga dili pa bawtismado apan nasayran nga nakig-uban kanamo gidala sa maong mga puwesto. Ako naapil niadtong gidala ngadto sa usa ka bilanggoan sa Sárospatak, usa ka siyudad nga 20 ka kilometros gikan sa among balangay sa Pácin.

Ang labing batang binilanggo maoy tulo pa ka bulan sa panuigon. Siya gibilanggo kauban sa iyang Saksi nga inahan. Sa dihang kami nangayog pagkaon bisan alang lang sa bata, ang guwardiya misinghag: “Pahilaka lang kana. Makapatubo kana kaniya aron mahimong lig-ong Saksi.” Kami naluoy sa masuso,  apan nakapasubo usab kanamo nga ang kasingkasing sa batan-ong guwardiya nagahi pag-ayo tungod sa nasyonalistikanhong propaganda.

Sa akong husay, gipahamtang kanako ang sentensiyang duha ka tuig. Unya gibalhin ako sa bilanggoan sa 85 Margit Körút sa Budapest. Ang mga atob, nga ang sukod maoy 4 metros por 6 metros, gidaskan ug mga 50 ngadto 60 ka tawo. Sa walo ka bulan nagpuyo kami didto nga walay banyo o kasilyas. Busa dili kami makakaligo, labi na nga dili makapanglaba sa among besti. Kaming tanan gikuto, ug sa magabii, manguyamang ang maong mga insekto sa tibuok nga mahugaw namong kalawasan.

Kinahanglang mobangon kami sa alas kuwatro sa buntag. Ang among pamahaw usa lang ka gamayng tasa sa kape. Sa udto makadawat kamig susamang gidaghanon sa sabaw ug mga un-tersiya sa libra nga tinapay uban ang diyutayng linugaw. Wala nay gihatag sa magabii. Bisan pag ako 20 anyos ug mahimsog, ngadtongadto ako naluya kaayo nga dili na makalakaw. Ang mga binilanggo nagsugod pagpangamatay gumikan sa kagutom ug sa mga impeksiyon.

Nianang higayona ang usa ka bag-ong binilanggo miabot sa among atob. Siya mao ang bungoton nga paring Ortodokso nga gihisgotan ko sa sinugdan. Gitugotan siya sa paghupot sa iyang kopya sa Bibliya. Ay, pagkadako sa akong tinguha sa pagbasa niana! Apan sa gihangyo ko siya sa pagbasa niana, siya mibalibad. Sa ulahi, hinuon, iya akong giduol. “Hoy, undo,” siya miingon. “Maimo na ang Bibliya. Ako nang ibaligya nimo.”

“Ibaligya? Baylo sa unsa?” nangutana ako. “Wala koy kuwarta.”

Kadto ang higayon nga iyang gitanyag kanako nga ang iyang Bibliya ibaylo sa akong rasyon sa tinapay sulod sa tulo ka adlaw. Mapuslanon gayod kadtong maong pagbayloay! Bisan pa sa akong kagutmanan sa pisikal, nakadawat akog espirituwal nga pagkaon nga nakapalig-on kanako ingon man sa uban pa sa among mga pagsulay sulod niadtong gubot nga panahon. Gitipigan ko ang maong Bibliya hangtod niining adlawa.​—Mateo 4:4.

Gisulayan ang Among Neyutralidad

Niadtong Hunyo 1943, ang batan-ong mga lalaking Saksi sa tibuok Hungaria​—mga 160 kami​—gidala ngadto sa Jászberény, usa ka lungsod duol sa Budapest. Sa dihang midumili kami sa pagsul-ob sa militaryong mga gora ug pagbutang sa tulog-kolor nga baat sa among mga bukton, gibutang kami sa mga lawak sa kargamento sa tren ug gidala ngadto sa estasyon sa tren sa Budapest-Kőbánya. Didto kami gitawag nga tinagsa gikan sa mga lawak sa kargamento sa tren ug gimandoan kami sa pagreport isip mga sundalo.

Gimandoan kami sa pagsultig “Heil Hitler,” nga nagkahulogang “Himaya Kang Hitler.” Sa dihang ang matag Saksi midumili sa paghimo niana, siya grabeng gibukbok. Sa kadugayan, ang mga tigdagmal gikapoy, mao nga usa kanila miingon: “Buweno, bukbokon nato ang usa pa, apan siya dili gayod makalingkawas nga buhi.”

Si Tibor Haffner, nga mas gulang, karaang Saksi, may kopya sa listahan sa mga Saksing nagsakay sa tren. Mihunghong siya kanako: “Igsoon, ikaw na ang sunod. Magmaisogon! Salig kang Jehova.” Niadto gitawag ako. Samtang nagtindog ako sa pultahan sa lawak sa kargamento sa tren, ako gisugo sa pagkanaog. “Wala na siyay unod nga mabukbok,” miingon ang usa sa mga sundalo. Unya iya akong giingnan: “Kon moreport ka sumala sa ihangyo kanimo, among segurohon nga ikaw iasayn sa kusina sa paglutog pagkaon. Kay kon dili gani, mamatay ka na.”

“Dili ko moreport alang sa buluhaton sa sundalo,” mitubag ako. “Gusto kong mobalik sa mga  lawak sa kargamento sa tren diin tua ang akong mga igsoon.”

Kay naluoy kanako, usa ka sundalo misignit kanako ug gilabay akog balik sa lawak sa kargamento sa tren. Sanglit ang akong timbang menos sa 90 libras, kadto dili lisod niyang buhaton. Miduol si Brader Haffner ug miagbay kanako, nga naghapyod sa akong aping, ug mikutlo sa Salmo 20:1 kanako: “Tubagon ka unta ni Jehova sa adlaw sa kasakitan. Panalipdan ka unta sa ngalan sa Diyos ni Jacob.”

Diha sa Kampo sa Pinugos nga Trabaho

Human niadto kami gipasakay sa barko ug milawig sa Subang Danube paingon sa Yugoslavia. Sa Hulyo 1943 kami nakaabot sa kampo sa pinugos nga trabaho duol sa siyudad sa Bor, nga may usa sa kinadak-ang mga minahan sa tumbaga sa Uropa. Ngadtongadto, ang populasyon sa kampo nakaabot ug mga 60,000 ka tawo nga may daghang nasyonalidad, lakip ang mga 6,000 ka Hudiyo ug mga 160 ka Saksi ni Jehova.

Ang mga Saksi gibutang sa usa ka dakong baraks. Sa tunga niana dihay mga lamesa ug mga bangko, ug among gihimo didto ang among mga tigom kaduha sa usa ka semana. Kami nagtuon sa mga magasing Bantayanang Torre nga giyuhot sa kampo, ug kami nagbasa sa Bibliya nga binayloan ko sa akong rasyon sa tinapay. Kami nag-usa sa pag-awit ug pag-ampo.

Naningkamot kami nga makabaton ug maayong relasyon uban sa ubang mga binilanggo, ug kadto nagmapuslanon. Usa sa among mga igsoon grabeng gisakitan ug tiyan, ug ang mga guwardiya wala magtinguha sa paghikay alang sa tabang. Samtang migrabe ang iyang sakit, usa sa Hudiyong mga binilanggo, usa ka doktor, misugot sa pag-opera. Iyang gihatagan ang igsoon ug karaang pang-anestesya ug gihimo ang pag-opera pinaagi sa gipahait nga puloan sa kutsara. Ang igsoon naulian ug nakapauli human sa gubat.

Hago ang trabaho sa mga minahan, ug nihit ang pagkaon. Duha ka igsoong lalaki namatay sa mga aksidente sa trabahoan, ug ang lain namatay sa sakit. Sa Septiyembre 1944, sa nagsingabot ang Rusong kasundalohan, gihukom ang pagbasiyo sa kampo. Ang nahitabo human niadto lisod katuohan kon wala ko kadto makita sa akong mga mata mismo.

Usa ka Pagmartsa nga Nahupong sa Kalisang

Human sa makapaluya nga pagmartsa sa tibuok semana, kami nakaabot sa Belgrade uban sa daghang binilanggong Hudiyo. Unya kami nagpadayon sa daghan pang mga adlaw ug nakaabot kami sa balangay sa Cservenka.

Sa pag-abot namo sa Cservenka, ang mga Saksi ni Jehova gisugo sa paglumbay, nga taglima kada lumbay. Unya gikuha ang usa ka Saksi gikan sa matag ikaduhang lumbay. Uban sa mga luha sa among mata, among gitan-aw kadtong gidala, kay naghunahunang sila pamatyon na. Apan sa taudtaod sila nahibalik. Unsay nahitabo? Gusto sa Alemang mga sundalo nga sila mokalot ug mga lubnganan, apan usa ka Hungarianong komandante mipatin-aw nga wala silay kaon sulod sa usa ka semana ug mao nga luya kaayo aron motrabaho.

Niadtong gabhiona kaming tanan nga Saksi gidala ngadto sa lawting sa usa ka tinukod nga gigamit para pagpauga sa mga tisa. Usa ka Alemang opisyal misulti kanamo: “Hilom lang kamo ug magpabilin dinhi. Karon maoy usa ka mangil-ad nga gabii.” Unya iyang gikandadohan ang pultahan. Sa pipila ka gutlo, among nabatian ang singgit sa mga sundalo: “Dali! Dali!” Unya dihay tingog sa mga masinggan,  nga gisundan ug makapanlimbawot nga kahilom. Unya kami nakabati na usab, “Dali! Dali!” ug dugang buto sa pusil.

Sa bubongan, nakita namo kon unsay nahitabo. Gidala sa mga sundalo ang mga grupo sa usa ka dosenang mga priso nga Hudiyo, gipatindog sila sa daplin sa lungag, ug gipusil sila. Human niadto ang mga sundalo naglabayg mga granada sa napundok nga mga lawas. Una mobanagbanag walo na lang ka prisong Hudiyo ang wala mapatay, ug nanglayas na ang Alemang mga sundalo. Kami nangaluya kaayo sa mental ug sa pisikal nga paagi. Si János Török ug Ján Bali, nga mga buhi pa, nalakip sa mga Saksing presente niadto panahon sa maong pagpamatay.

Nakapabiling Buhi

Kauban sa Hungarianong mga sundalo nga nagbantay kanamo, gipadayon namo ang pagmartsa paingon sa kasadpan ug paingon sa amihanan. Balikbalik kaming gihangyo sa pag-apil sa militaryong mga kalihokan, apan gihuptan namo ang among neyutralidad ug buhi ra gihapon.

Niadtong Abril 1945 didto kami sa tunga sa Aleman ug Rusong mga kasundalohan didto sa siyudad sa Szombathely, duol sa utlanan sa Hungaria ug Austria. Sa gipahibalo ang pasidaan sa pag-atake sa armadong mga ayroplano, usa ka Hungarianong kapitan, kinsa maoy among guwardiya, mihangyo: “Puwede bang makauban ninyo sa pagpangitag salipdanan? Nasabtan ko nga ang Diyos nag-uban kaninyo.” Pagkahuman sa pagpamomba, kami mibiya sa siyudad, nga nanglakaw agi sa patayng mga lawas sa kahayopan ug katawhan.

Pagkasabot nga ang kataposan sa gubat haduol na, ang mao mismong kapitan nagtigom kanamo ug miingon: “Salamat sa inyong pagtahod kanako. Aniay tsa ug asukar alang sa matag usa kaninyo. Maayo na lang kini.” Among gipasalamatan siya tungod sa iyang pagtratar kanamo nga maluluy-on.

Sa pipila ka adlaw, ang mga Ruso nangabot ug kami misugod sa pagpamauli sa ginagmayng mga grupo. Apan ang among mga kalisdanan wala pa gayod matapos. Sa pag-abot sa Budapest, kami gidakop sa mga Ruso ug gipasulod na usab sa pagkasundalo​—sa maong panahon sa Sobyet nga kasundalohan.

Ang tawong nagdumala sa mga palakaw maoy medikal nga doktor, usa ka taas-ug-ranggo nga Rusong opisyal. Sa among pagsulod sa kuwarto, kami wala makaila kaniya, apan siya nakaila kanamo. Siya kauban diay namo sa kampo sa pinugos nga trabaho sa Bor, ug siya maoy usa sa pipila ka Hudiyo nga nakalingkawas sa pagpamatay sa mga Nazi sa mga Hudiyo. Sa pagkakita kanamo, iyang gimandoan ang mga guwardiya: “Papaulia kining walo ka lalaki.” Among gipasalamatan siya, apan labaw sa tanan, among gipasalamatan si Jehova tungod sa iyang panalipod.

Sanag Gihapon ang Akong Paglaom

Sa kataposan, niadtong Abril 30, 1945, nakauli ako sa balay sa Pácin. Wala madugay human niadto ako mibalik ngadto sa balay sa panday ug puthaw sa Streda nad Bodrogom aron makompleto ang akong pagkaaprentis. Daghan ang gihatag kanako sa pamilyang Pankovics​—dili lang usa ka pangamot nga trabaho nga pinaagi niana ako may panginabuhian apan mas hinungdanon, ang mga kamatuoran sa Bibliya nga nakapabag-o sa akong kinabuhi. Sa maong higayon may dugang pa silang gihatag kanako. Sa  Septiyembre 23, 1946, ang ilang maanyag nga anak babaye, si Jolana, nahimong akong asawa.

Gipadayon namo ni Jolana ang among regular nga buluhaton sa pagtuon sa Bibliya ug pagsangyaw. Unya, niadtong 1948, nakabaton kamig dugang panalangin tungod kay nahimong mga ginikanan sa among anak lalaki, si Andrej. Hinunoa, wala magdugay ang among kalipay bahin sa relihiyosong kagawasan. Sa wala madugay gisakop sa mga Komunista ang among nasod, ug ang laing sunodsunod nga paglutos nagsugod. Gikuha ako nga magsundalo niadtong 1951, sa maong panahon sa Komunistang mga awtoridad sa Czechoslovakia. Ang talan-awon nasubli: usa ka paghusay, sentensiya sa pagkabinilanggo, pagkabilanggo, pinugos nga trabaho, ug kagutmanan. Apan sa tabang sa Diyos ako nakalahutay gihapon. Ingong resulta sa amnestiya, gipagawas ako niadtong 1952 ug miduyog sa akong pamilya sa Ladmovce, Slovakia.

Bisan sa pagdili sa among Kristohanong ministeryo, nga milungtad ug mga 40 ka tuig, gipadayon namo ang among sagradong pag-alagad. Gikan sa 1954 hangtod sa 1988, ako nakapribilehiyo sa pag-alagad nga usa ka magtatan-aw sa sirkito. Giduaw ko ang mga kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova sa hinapos sa semana ug gidasig ang mga igsoong lalaki ug babaye nga magpabiling malig-on sa ilang integridad. Unya, sulod sa semana, ako kauban sa akong pamilya ug nagtrabaho sa sekular nga trabaho aron mabuhi kami sa materyal nga paagi. Nianang tibuok panahon gibati namo ang mahigugmaong pagtultol ni Jehova. Nasayran ko nga natuman ang mga pulong sa salmista sa Bibliya: “Kon dili pa si Jehova dapig kanamo sa dihang ang mga tawo mitindog batok kanamo, nan gilamoy na unta nila kami nga buhi, sa dihang ang ilang kasuko misilaob batok kanamo.”​—Salmo 124:​2, 3.

Ngadtongadto, si Jolana ug ako nalipay nga makitang si Andrej naminyo ug sa kadugayan nahimong usa ka hamtong Kristohanong magtatan-aw. Ang iyang asawa, si Eliška, ug ang ilang duha ka anak lalaki, si Radim ug si Daniel, nahimong aktibo usab nga Kristohanong mga ministro. Unya, niadtong 1998, naagoman ko ang dakong kapildihan sa dihang namatay ang akong minahal nga Jolana. Sa tanang pagsulay nga akong naagian, kini ang labing lisod nga antoson. Mingawon ako kaniya kada adlaw, apan ako mahupayan sa bililhong paglaom sa pagkabanhaw.​—Juan 5:​28, 29.

Karon, sa 79 anyos, ako nag-alagad nga ansiyano sa balangay sa Slovenské Nové Mesto, Slovakia. Nakaplagan ko dinhi ang akong labing dakong kalipay sa pagpakig-ambit sa akong bililhon ug binase-sa-Bibliya nga paglaom uban sa akong mga silingan. Sa dihang hinumdoman ko ang kagahapon, ug ang kapin sa 60 ka tuig sa pag-alagad kang Jehova, kombinsido ako nga tungod sa tabang ni Jehova makaantos kita sa tanang kababagan ug mga pagsulay. Ang akong tinguha ug akong paglaom nahiuyon sa mga pulong sa Salmo 86:12: “Oh Jehova nga akong Diyos, pagadayegon ko ikaw sa bug-os kong kasingkasing, ug pagahimayaon ko ang imong ngalan hangtod sa panahong walay tino.”

[Hulagway sa panid 20]

Ang Bibliya nga akong nadawat baylo sa akong rasyon sa tinapay

[Hulagway sa panid 21]

Si Tibor Haffner nagdasig kanako panahon sa akong mga pagsulay

[Hulagway sa panid 22]

Mga Saksi sa kampo sa pinugos nga trabaho sa Bor

[Hulagway sa panid 22]

Serbisyo sa paglubong sa usa ka Saksi sa kampo sa pinugos nga trabaho sa Bor nga presente ang Alemang mga sundalo

[Hulagway sa panid 23]

Si János Török ug Ján Bali (gamayng letrato), kinsa presente usab panahon sa masaker

[Hulagway sa panid 23]

Si Jolana nahimong akong asawa sa Septiyembre 1946

[Hulagway sa panid 24]

Uban sa akong anak lalaki, iyang asawa, ug akong mga apong lalaki