Walay Sapayan sang mga Pagtilaw, ang Akon Paglaum Masanag Gihapon

PANUGIRON NI ANDREJ HANÁK

Tuig 1943, kag nagadabdab ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Bangod sang akon neutral nga panindugan, ginbilanggo ako sa Budapest, Hungary. Didto, gintan-ay sa akon sang buranguson nga Ortodokso nga pari ang iya Biblia kabaylo sang akon tatlo ka adlaw nga rasyon sang tinapay. Bisan gingutom sing tuman, kumbinsido ako nga husto gid nga ginpabayluhan ko ini.

MABUDLAY huptan ang matinlo nga Cristianong konsiensia sang masakop sang mga Nazi ang amon pungsod sadtong Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Sang ulihi, sa kapin sa 40 ka tuig nga paggahom sang mga Komunista, mabudlay man nga alagdon ang amon Manunuga, si Jehova nga Dios, nga indi makompromiso ang mga prinsipio sang Biblia.

Antes ko ilaragway kon daw ano sadto kabudlay nga huptan ang diosnon nga integridad, ipakilala ko anay ang akon kaugalingon. Pat-od gid nga interesado ka nga mahibaluan ang ginbatas sang mga Saksi ni Jehova sadto nga mga tuig. Una, pasugira ako sang kahimtangan sa relihion nga nagpaduhaduha sa akon tuhoy sa kilala nga mga relihion sa amon lugar.

Makalilibog nga Pamangkot sa Relihion

Natawo ako sang Disiembre 3, 1922, sa Pácin, sa isa ka minuro sang Hungary malapit sa dulunan sang Slovakia. Ang Slovakia amo sadto ang nasidlangan nga bahin sang Czechoslovakia. Sang ang daku nga bahin sang Czechoslovakia nasakop sang Unyon Sobyet pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, ang dulunan sa Ukraine ginsaylo sa sulod sang 30 kilometros sang Pácin.

Ikaduha ako sa lima ka kabataan nga natawo sa debotado nga Romano Katoliko nga mga ginikanan. Sang 13 anyos ako, may natabo nga nagpahunahuna sa akon sing serioso sa relihion. Nag-upod ako kay Nanay sa 80 kilometros nga relihioso nga paglakbay padulong  sa minuro sang Máriapócs sa Hungary. Nagkadto kami didto bangod nagapati kami nga magahatag ini sa amon sing daku nga pagpakamaayo. Ginhimo ini sang mga Romano Katoliko kag mga Griegong Katoliko. Abi ko anay ining duha ka simbahan bahin sang isa ka nahiusa nga Katolikong relihion. Apang natukiban ko sang ulihi nga indi gali.

Natabuan nga nauna ang Griegong Katoliko nga Misa. Gani namat-od ako nga magtambong sa sini. Sang ulihi, sang mahibaluan ni Nanay nga nagtambong ako didto, naakig gid sia. Daw naligban ako, gani namangkot ako: “Ano ang kinatuhayan kon diin nga Misa ang tambungan naton? Indi bala nga kita tanan nagapakigbahin sa isa ka lawas ni Cristo?”

Bangod indi ini masabat, nagsiling na lang si Nanay: “Anak, isa ka sala nga mamangkot sing amo sina.” Apang, wala madula sa akon hunahuna ang akon mga pamangkot.

Nasabat ang Akon mga Pamangkot

Sang 17 anyos ako​—⁠wala pa lang dugay nga nagsugod ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II sang 1939​—⁠nagsaylo ako mga pila ka kilometro ang kalayuon padulong sa Streda nad Bodrogom, isa ka diutay nga banwa nga nahamtang karon sa nasidlangan nga Slovakia. Nagkadto ako didto agod mag-aprentis sa isa ka panday sing salsalon. Apang, natun-an ko sa iya puluy-an ang isa ka butang nga hamili pa sa paghimo sing mga sapatos sang mga kabayo kag sa pagpanday sing iban pa nga mga butang gikan sa tinunaw nga metal.

Si Mária Pankovics, nga asawa sang panday, isa ka Saksi ni Jehova. Gani, nagatuon ako sa pagpanday sing salsalon sa iya bana kon adlaw, apang kon gab-i nagatuon ako sing Biblia kag nagatambong sa mga miting sang mga Saksi. Subong isa ka aprentis sa pagpanday sing salsalon, nahangpan ko sing labi pa ang ginasiling sang Salmo 12:6: “Ang mga pulong ni Jehova mga pulong nga putli. Subong sang pilak nga tinunaw sa hurno sa duta, naulay sing makapito.” Makalilipay gid ang mga gab-i nga ginausisa ang mga pulong ni Jehova kag nasabat ang akon mga pamangkot sa Biblia!

Wala gid ako makahibalo nga sa dili madugay, samtang nagainit ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, ang akon bag-ong nasalapuan nga pagtuo pagatilawan.

Ginbilanggo Bangod sang Akon Pagtuo

Wala pa lang dugay nga nag-aprentis ako sa pagpanday sing salsalon, ang mga pamatan-on nga lalaki sa Hungary gin-obligar nga magsoldado. Apang namat-od ako nga sundon ang prinsipio sang Biblia nga mabasa sa Isaias 2:​4, ‘nga indi na magtuon sing inaway.’ Bangod sang akon pamat-od, ginbilanggo ako sing napulo ka adlaw. Sang makaguwa ako, ginpadayon ko ang pagtuon sa Biblia. Nian, sang Hulyo 15, 1941, ginsimbuluhan ko ang akon dedikasyon kay Jehova paagi sa bawtismo sa tubig.

Sadto, nasakop sang Nazi Alemanya ang Unyon Sobyet, kag ang nasidlangan nga Europa nadalahig sa inaway. Ang propaganda sa inaway nag-init kag ang nasyonalistiko nga mga balatyagon naglapnag. Apang nahisanto sa ila kombiksion pasad sa Biblia, ang mga Saksi ni Jehova nagpabilin nga neutral.

Sang Agosto 1942 gin-organisar ang masingki nga pagsalakay sa amon. Naghanda ang mga awtoridad sing napulo ka lugar diin gintipon ang mga Saksi, mga bata man kag mga tigulang. Bisan ang mga wala pa mabawtismuhan apang kilala nga nagapakig-upod sa amon gindala sa sining mga lugar. Isa ako sa mga gindala sa bilangguan sa Sárospatak, isa ka siudad nga mga 20 kilometros gikan sa amon minuro sang Pácin.

Ang pinakabata nga bilanggo tatlo ka bulan lamang ang edad. Ginbilanggo sia upod sa iya Saksi nga iloy. Sang nangayo kami sing pagkaon bisan para man lang sa bata, ang guardia nagsabat: “Pabay-i sia nga maghibi. Magabulig ini sa iya nga  mangin isa ka mabakod nga Saksi.” Naluoy kami sa bata, apang nagkasubo man kami nga ang tagipusuon sang isa ka lamharon nga guardia napatig-a gid sang nasyonalistiko nga propaganda.

Sa pagbista sa akon, ginpamatbatan ako sing duha ka tuig nga pagkabilanggo. Nian ginsaylo ako sa bilangguan sa 85 Margit Körút sa Budapest. Ang 50 tubtob 60 ka tawo nagginutok sa mga selda nga may kadakuon nga 4 metros por 6 metros. Sa sulod sang walo ka bulan nagpuyo kami didto nga wala sing banyo ukon kasilyas. Gani indi kami makapaligo kag makalaba sang amon mga panapton. Kami tanan madamo sing kuto, kag kon gab-i, ginakamangan sang baksat ang amon mahigko nga lawas.

Nagabugtaw kami sing alas kuwatro sa aga. Ang amon pamahaw isa lamang ka diutay nga tasa sang kape. Sa udto nagabaton kami sing amo man kadamo nga sabaw kag mga 150 gramos nga tinapay kag sing diutay nga malapuyot nga lugaw. Wala kami sing panihapon. Bisan pa 20 anyos ako kag maayo anay sing panglawas, sang ulihi nagluya gid ako kag indi na makatuknol sa paglakat. Ang mga bilanggo nagsugod nga magkalamatay bangod sang gutom kag impeksion.

Sadto nga tion isa ka bag-o nga bilanggo ang nag-abot sa amon selda. Sia amo ang buranguson nga Ortodokso nga pari nga ginsambit ko sa umpisa. Gintugutan sia nga dalhon ang iya Biblia. Abaw, luyag ko gid ini basahon! Apang sang ginhulam ko ini, namalibad sia. Apang, ginpalapitan niya ako sang ulihi. “Hoy, toto,” siling niya. “Imo na ang Biblia. Ibaligya ko ini sa imo.”

“Ibaligya? Ano ang ibayad ko?” pamangkot ko. “Wala ako sing kuwarta.”

Amo sina nga gintan-ay niya sa akon ang iya Biblia kabaylo sang akon rasyon nga tinapay sa sulod sang tatlo ka adlaw. Daw ano gid ka makapaladya yadto nga pagbayluhanay! Walay sapayan nga gutom ako sa pisikal, nabaton ko ang espirituwal nga pagkaon nga nakabulig agod pabaskugon ako kag ang iban man sa tion sang mabudlay nga mga pagtilaw sa amon. Tubtob karon, yara pa sa akon ini nga Biblia.​—⁠Mateo 4:4.

Gintilawan ang Amon Neutralidad

Sang Hunyo 1943, ang mga Saksi nga pamatan-on nga lalaki sa bug-os nga Hungary​—⁠mga 160 kami​—⁠gindala sa Jászberény, isa ka banwa nga malapit sa Budapest. Sang nangindi kami sa pagsuksok sang kalo sang soldado kag sa pagbutang sing tatlo-sing-duag nga wagkus sa amon butkon, ginpasakay kami sa bagon kag gindala sa Budapest-Kőbánya nga estasyunan sang tren. Didto isa-isa kami nga ginlawag sang mga opisyal sang militar paguwa sa mga bagon kag ginmanduan nga magreport subong mga soldado.

Ginmanduan kami sa pagsiling, “Heil Hitler” nga nagakahulugan sing “Himaya kay Hitler.” Ang mga Saksi nga nangindi ginbakol sing todo. Sang ulihi, kinapoy ang mga nagabakol, gani ang isa sa ila nagsiling: “Ti, mabakol ta sing isa pa, apang siguraduhon naton nga indi na sia makalampuwas.”

Si Tibor Haffner, nga isa ka mas magulang kag madugay na nga Saksi, nakakuha sing kopya sang listahan sang mga Saksi nga nakasakay. Ginhutikan niya ako: “Utod, ikaw ang masunod. Magmaisog ka! Magsalig ka kay Jehova.” Pagkatapos sina ginlawag ako. Pagtindog ko sa puwertahan sang bagon, ginpapanaug ako. “Wala na sing mabakol sa iya kay halos tul-an na lang sia,” siling sang isa sang mga soldado. Nian ginsilingan niya ako: “Kon pangabayon ka nga magreport, pat-uron namon nga idestino ka sa kusina agod magluto. Kon indi, basi mapatay ka.”

“Indi ako magreport para magsoldado,” sabat ko. “Luyag ko magbalik sa mga bagon kon diin ang akon mga utod.”

Bangod naluoy sa akon, ginbulakwit ako sang soldado kag ginhaboy pabalik sa bagon. Bangod kubos sa 90 libras ang akon kabug-aton, mahapos lang niya ini himuon. Nagpalapit si Utod Haffner kag gin-agbayan ako, ginhapuhap ang akon nawong, kag ginbalikwat sa akon ang Salmo 20:1: “Kabay nga sabton ka ni Jehova sa adlaw sang kasisit-an.  Kabay nga amligan ka sang ngalan sang Dios ni Jacob.”

Sa “Labor Camp”

Sa tapos sina ginpasakay kami sa isa ka sakayan kag gindala sa Danube River padulong sa Yugoslavia. Sang Hulyo 1943 nag-abot kami sa labor camp (isa ka kampo nga bilangguan diin ginapatrabaho sing todo ang mga bilanggo) malapit sa siudad sang Bor, nga may isa sang pinakadaku nga minahan sang saway sa Europa. Sang ulihi, ang populasyon sang kampo naglab-ot sa mga 60,000 ka tawo nga may madamo nga nasyonalidad, lakip na ang mga 6,000 ka Judiyo kag mga 160 ka Saksi ni Jehova.

Ang mga Saksi ginbutang sa isa ka daku nga barrack. Sa tunga sini may yara mga lamesa kag mga bangko, kag ginhiwat namon didto ang amon mga miting sing makaduha sa isa ka semana. Gintun-an namon ang Lalantawan nga mga magasin nga gin-ismagol namon pasulod sa kampo, kag ginbasa namon ang Biblia nga ginpabayluhan ko sang akon rasyon nga tinapay. Nag-amba man kami kag nangamuyo.

Gintinguhaan namon nga huptan ang maayo nga relasyon sa iban pa nga mga bilanggo, kag nangin bentaha ini. Ang isa sang amon mga utod nagsakit sing todo ang tiyan, apang ang mga guardia indi luyag magtabang. Bangod naglubha pa gid ang iya kahimtangan, nagpasugot ang isa sang mga Judiyo nga bilanggo, nga isa ka doktor, nga operahan sia. Ginhatagan niya ang utod sang kinaraan nga anestisya kag, nag-opera sia paagi sa ginbaid nga uyatan sang kutsara. Ang utod nag-ayo kag nagpauli pagkatapos sang inaway.

Ang trabaho sa minahan makalalapyo, kag ang pagkaon maiwat. Duha ka utod ang napatay sa aksidente sa trabaho, kag isa pa sa balatian. Sang Septiembre 1944, samtang nagahinampot ang Ruso nga mga soldado, ginpamat-od nga biyaan ang kampo. Ang masunod nga natabo mahimo nga mabudlay patihan kon wala ko ini mismo makita.

Isa ka Makahaladlok Gid nga Martsa

Pagkatapos sang isa ka semana sang makakalapoy nga pagmartsa, nag-abot kami sa Belgrade kaupod sang madamo nga Judiyong mga bilanggo. Nian naglakat kami sing pila pa ka adlaw kag nakalab-ot kami sa minuro sang Cservenka.

Pag-abot namon sa Cservenka, ang mga Saksi ni Jehova ginpakubay, nga may tiglima ka tawo sa tagsa ka kubay. Nian ginkuha ang isa ka Saksi sa tagsa ikaduha nga kubay. Nagahibi nga gintan-aw namon sila nga ginadala palayo, sa paghunahuna nga patyon sila. Apang paglipas sang pila ka tion nagbalik sila. Ano ang natabo? Pakutkuton kuntani sila sing lulubngan sang Aleman nga mga soldado, apang ginpaathag sang taga-Hungary nga kumandante nga isa na ka semana nga wala sila makakaon kag tuman kaluya agod magtrabaho.

Sadto nga gab-i kami tanan nga mga Saksi gindala sa alibungan sang isa ka bilding nga ginabularan sang tisa. Ang isa ka Aleman nga opisyal nagsiling sa amon: “Maghipos kamo kag magpabilin diri. May malain gid nga matabo karon nga gab-i.” Nian ginkandaduhan niya ang puwertahan. Mga pila lang ka minuto, nabatian namon ang singgit sang mga soldado: “Dalia ninyo! Dalia ninyo!” Nian nabatian namon ang mga lupok sang masinggan, ginsundan sang makahaladlok nga kalinong. Sa liwat nabatian namon, “Dalia ninyo! Dalia ninyo!” kag  nabatian namon ang dugang pa nga mga lupok sang masinggan.

Sa atop, nakita namon ang natabo. Ginadala sang mga soldado ang madamo nga Judiyong mga bilanggo, ginapatindog sila sa bibi sang buho, kag ginatiro sila. Pagkatapos sina ginahabuyan sing mga granada sang mga soldado ang nagahinantal nga mga bangkay. Antes magkaagahon walo lamang ka Judiyong bilanggo ang nabilin nga buhi kag ang Aleman nga mga soldado nagpinalagyo. Nalisang kami kag nagpalamuypoy ang amon lawas. Si János Török kag si Ján Bali, nga buhi pa karon, amo ang pila sa mga Saksi nga nakasaksi sa pagpatay.

Gintipigan nga Buhi

Ginaguardiahan sang taga-Hungary nga mga soldado, nagpadayon kami sa pagmartsa pa katundan kag pa aminhan. Pirme kami ginsugo nga makigbahin sa ginahimo sang mga soldado, apang ginhuptan namon ang amon neutralidad kag naluwas.

Sang Abril 1945 natung-an kami sang mga soldado sang Alemanya kag Rusya, sa siudad sang Szombathely, malapit sa dulunan sang Hungary sa Austria. Sang ginpahibalo ang pag-atake sang mga eroplano, ang taga-Hungary nga kapitan, nga nagaguardia sa amon, nagpangabay: “Mahimo bala ako makaupod sa inyo sa pagpangita sing palanaguan? Nakita ko nga ang Dios kaupod ninyo.” Sang matapos ang pagpangbomba, naghalin kami sa siudad, nga ginalabayan ang mga bangkay sang mga sapat kag mga tawo.

Sang makita nga malapit na matapos ang inaway, gintipon kami sang amo man nga kapitan kag nagsiling: “Salamat sa pagtahod ninyo sa akon. May tig-isa ka tsa kag kalamay ako para sa inyo. Sa bisan paano makapiyanpiyan ini sa gutom.” Ginpasalamatan namon sia bangod sang iya pagkamaluluy-on sa amon.

Paglipas sang pila ka adlaw, nag-abot ang mga Ruso, kag nagpauli kami sa magagmay nga mga grupo. Apang wala pa matapos ang amon mga problema. Pag-abot namon sa Budapest, ginhunong kami sang mga Ruso kag gin-obligar nga magsoldado​—⁠sini nga tion sa hangaway sang mga Sobyet.

Ang nagadumala sang proseso isa ka doktor, isa ka mataas-sing-ranggo nga Ruso nga opisyal. Pagsulod namon sa hulot, wala namon sia makilala, apang nakilala niya kami. Kaupod namon sia sa labor camp sa Bor, kag isa sia sang pila ka Judiyo nga naluwas sa pagpamatay sang mga Nazi. Sang makita niya kami, ginsugo niya ang mga guardia: “Papaulia ining walo ka lalaki.” Nagpasalamat kami sa iya, apang labaw sa tanan, nagpasalamat kami kay Jehova bangod sang iya pangamlig.

Ang Akon Paglaum Masanag Gihapon

Sang ulihi, sang Abril 30, 1945, nagpauli ako sa Pácin. Wala madugay sa tapos sini nagbalik ako sa puluy-an sang panday sing salsalon sa Streda nad Bodrogom agod tapuson ang akon pag-aprentis. Madamo gid ang nahatag sa akon sang pamilya Pankovics​—⁠indi lamang palangitan-an kundi sing labi pa ka importante, ang mga kamatuoran sa Biblia nga nagpabalhin sang akon kabuhi. Karon may ginhatag pa sila sa akon. Napangasawa ko ang  ila matahom nga anak nga dalaga, si Jolana, sang Septiembre 23, 1946.

Ginpadayon namon ni Jolana ang amon regular nga hilikuton sang pagtuon sa Biblia kag pagbantala. Nian, sang 1948, nangin ginikanan kami sa amon anak nga lalaki, si Andrej. Apang, ang amon kalipay sa kahilwayan sa relihion wala magdugay. Sang ulihi ginsakop sang mga Komunista ang amon pungsod, kag nagsugod ang isa pa ka paghingabot. Gintawag ako nga magsoldado sang 1951, sini nga tion sang mga awtoridad sang Komunista nga Czechoslovakia. Nasulit ang mga hitabo: pagbista, pagpamatbat, pagbilanggo, pagtrabaho subong ulipon, kag pagkagutom. Apang sa bulig sang Dios nalampuwasan ko ini liwat. Subong resulta sang amnestiya, ginpaguwa ako sang 1952 kag nagbuylog sa akon pamilya sa Ladmovce, Slovakia.

Walay sapayan sang pagdumili sa amon Cristianong ministeryo, nga naglawig sing mga 40 ka tuig, ginpadayon namon ang amon sagrado nga pag-alagad. Kutob 1954 tubtob 1988, may pribilehiyo ako nga mag-alagad subong nagalakbay nga manugtatap. Ginaduaw ko ang mga kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa talipuspusan sang semana kag ginapalig-on ang mga kauturan nga magpabilin nga di-mationg sa ila integridad. Nian, sa sulod sang semana, kaupod ko ang akon pamilya, kag nagatrabaho ako agod masuportahan ang amon materyal nga mga kinahanglanon. Sa tanan nga tion nabatyagan namon ang mahigugmaon nga pagtuytoy ni Jehova. Nakita ko ang katumanan sang ginsiling sang salmista sang Biblia: “Kon si Jehova wala magdampig sa aton, sang ang mga tawo nagtindog batok sa aton, nian kuntani nalamon nila kami sing buhi, sang nagdabdab ang ila kaakig batok sa aton.”​—⁠Salmo 124:​2, 3.

Sang ulihi, nalipay kami ni Jolana nga masaksihan ang pagminyo ni Andrej kag sang ulihi sang mangin isa sia ka hamtong nga Cristianong manugtatap. Ang iya asawa, si Eliška, kag ang ila duha ka anak nga lalaki, sanday Radim kag Daniel, nangin aktibo man nga Cristianong mga ministro. Nian, sang 1998, napatay ang akon hinigugma nga si Jolana. Sa tanan nga pagtilaw nga naagihan ko, amo ini ang pinakamabudlay nga batason. Nahidlaw ako sa iya kada adlaw, apang nalugpayan ako sang hamili nga paglaum sang pagkabanhaw.​—⁠Juan 5:​28, 29.

Karon, sa edad nga 79, nagaalagad ako subong gulang sa minuro sang Slovenské Nové Mesto, Slovakia. Nalipay gid ako diri nga ipaambit ang akon hamili nga paglaum pasad sa Biblia sa akon mga isigkatawo. Kon dumdumon ko ang nagligad, kag ang kapin sa 60 ka tuig nga pag-alagad kay Jehova, kumbinsido ako nga nabatas namon ang tanan nga balagbag kag mga pagtilaw sa bulig ni Jehova. Ang akon handum kag ang akon paglaum nagahisanto sa ginasiling sang Salmo 86:12: “Ginadayaw ko ikaw, O Jehova nga akon Dios, sa bug-os ko nga tagipusuon, kag himayaon ko ang imo ngalan tubtob sa tion nga walay latid.”

[Retrato sa pahina 13]

Ang Biblia nga akon nabaton kabaylo sang akon rasyon nga tinapay

[Retrato sa pahina 14]

Ginpalig-on ako ni Tibor Haffner sa mga pagtilaw sa akon

[Retrato sa pahina 15]

Mga Saksi sa “labor camp” sa Bor

[Retrato sa pahina 15]

Lubong sa isa ka Saksi sa “labor camp” sa Bor nga nasaksihan sang Aleman nga mga soldado

[Mga retrato sa pahina 16]

Sanday János Török kag Ján Bali (ginsal-ot), nga nakasaksi man sang masaker

[Retrato sa pahina 16]

Napangasawa ko si Jolana sang Septiembre 1946

[Retrato sa pahina 17]

Upod sang akon anak, sang iya asawa, kag sang akon mga apo