Nupay Adu ti Pakasuotak, Nagtalinaed a Naraniag ti Namnamak

KAS INSALAYSAY NI ANDREJ HANÁK

Tawen idi ti 1943, ket madama ti Gubat Sangalubongan II. Gapu iti neutral a takderko, naibaludak idiay Budapest, Hungary. Insukat ti barbasan a padi sadiay ti Orthodox ti Bibliana iti tallo nga aldaw a rasionko a tinapay. Nupay mabisbisinak, kombinsidoak a mayat ti nangisukatak.

KARIT ti mangtaginayon iti nadalus a Nakristianuan a konsiensia idi sinakup dagiti Nazi ti pagilianmi idi Gubat Sangalubongan II. Kalpasanna, bayat ti nasurok nga 40 a tawen a panagturay dagiti Komunista, narigat met ti agserbi iti Namarsua kadatayo a ni Jehova a Dios, a di ikompromiso dagiti prinsipio ti Biblia.

Sakbay nga isalaysayko no ania ti kaasping ti panangtaginayon iti kinatarnaw iti Dios idi a tiempo, palubosandak a mangibaga iti sangkabassit a pakasaritaan ti biagko. Awan duadua a maragsakankayo a makaammo kadagiti inibturan dagiti Saksi ni Jehova kadagidi a tawtawen. Umuna, palubosandak a mangestoria iti narelihiosuan a kasasaad a nanggutugot iti panagsiddaawko kadagiti nalatak a relihion iti lugarmi.

Makariro a Narelihiosuan a Saludsod

Naipasngayak idi Disiembre 3, 1922, ditoy Pácin a maysa a purok ti Hungary, iti asideg ti beddeng ti Slovak. Ti Slovakia idi ket buklen ti makindaya a paset ti Czechoslovakia. Idi sinakup ti Union Soviet ti adu a paset ti Czechoslovakia kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, 30 a kilometro iti Pácin ti sinakup ti beddeng ti Ukraine.

Siak ti maikadua iti lima nga annak a naipasngay kadagiti nagannak a debotado a Romano Katoliko. Adda napasamak idi agtawenak iti 13, nga ad-adda pay a namagpanunot kaniak maipapan iti relihion. Kinuyogko ni Nanang iti 80 a kilometro a narelihiosuan a panagbiahe a napan iti  maysa a purok idiay Máriapócs, Hungary. Napankami sadiay ta mamatikami nga ad-adda a maay-ayo ti Dios ken maipasigurado a bendisionannakami. Agpadpada a napan sadiay dagiti Romano ken Griego a Katoliko. Impagarupko idi a dagitoy dua a relihion ket paset ti makuna a nagkaykaysa a relihion a Katoliko. Ngem idi agangay, sabali ti naammuak.

Naiparna nga umuna ti Misa dagiti Griego a Katoliko. Isu nga inkeddengko a tabunuan dayta. Ngem naupay ni Nanang idi naammuanna a tinabunuak dayta. Gapu ta diak maawatan, inimtuodko: “Ania ti nakaidumaan ti tabunuantayo a Misa? Saan kadi a maymaysa a bagi ni Kristo ti pakipasetantayo?”

Gapu ta dina masungbatan, kinuna laengen ni Nanang: “Anak, basol ti mangyimtuod iti kakasta a saludsod.” Nupay kasta, sangkapanunotko idi dagidi a saludsod.

Nasungbatan Dagiti Saludsodko

Idi agtawenak iti 17​—kalpasan la unay a nangrugi ti Gubat Sangalubongan II idi 1939​—immakarak iti sumagmamano a kilometro a napan idiay Streda nad Bodrogom, maysa nga ili nga adda itan iti makindaya nga Slovakia. Napanak sadiay tapno agpaisuro iti maysa a mammanday. Nupay kasta, idiay balayna, nasursurok ti napatpateg pay ngem ti panagpanday iti sapatos ti kabalio ken dadduma pay a bambanag.

Ni Mária Pankovics, nga asawa ti mammanday ket maysa a Saksi ni Jehova. Isu a no aldaw idi, agsursuroak nga agpanday manipud iti asawana, ngem no rabii, agadalak iti Biblia ken tumabunoak kadagiti gimong dagiti Saksi iti lugarda. Kas agsursuro a mammanday, ad-adda nga inapresiarko ti kunaen ti sasao a nailanad iti Salmo 12:6: “Ti sasao ni Jehova nasin-aw a sasao. Kas iti pirak a napasudi iti pagtunawan nga urno iti daga, napasin-aw iti mamimpito.” Anian a nagsayaat dagidi a rabii nga inus-usigko ti sasao ni Jehova ket nasungbatan dagiti saludsodko maipapan iti Biblia!

Diak idi nabigbig a di agbayag, bayat a kumarkaro ti Gubat Sangalubongan II, masubokto ti kabbaro a nasarakak a pammati.

Naibaludak Gapu iti Pammatik

Di nagbayag kalpasan a nangrugiak nga agsursuro a mammanday, nakalikaguman kadagiti agtutubo a lallaki idiay Hungary a makipasetda iti panagsanay iti militar. Ngem inkeddengko a suroten ti prinsipio ti Biblia a masarakan idiay Isaias 2:4 a ‘saandanto met a sursuruenen ti pannakigubat.’ Gapu iti kasta a determinasionko, nasentensiaanak iti sangapulo nga aldaw a pannakaibalud. Idi nawayawayaanak, intuloyko ti nagadal iti Biblia. Kalpasanna, idi Hulio 15, 1941, insimbolok ti dedikasionko ken Jehova babaen ti panagpabautisar.

Iti dayta a tiempo, rinaut ti Nazi nga Alemania ti Union Soviet, ket naigameren iti gubat ti makindaya a Europa. Kimmaro dagiti propaganda iti gubat ket nasaknap ti kinanasionalistiko. Ngem nagtalinaed a neutral dagiti Saksi ni Jehova a maitunos iti pammatida a naibasar iti Biblia.

Idi Agosto 1942, naorganisar ti nakas-ang a panangraut kadakami. Sangapulo a lugar ti insagana dagiti autoridad a pagurnonganda kadagiti Saksi, agtutubo man ken nataengan. Nairaman a naipan kadagitoy a pakaurnongan uray dagiti di pay nabautisaran a naammuan a makium-uman kadakami. Nairamanak kadagiti naibalud idiay Sárospatak, maysa a siudad nga agarup 20 a kilometro manipud iti purok ti Pácin a pagnanaedak.

Ti kaubingan a balud ket tallo a bulan laeng. Isut’ naibalud a kadua ni nanangna a maysa a Saksi. Idi dumawatkami iti taraon uray para laeng iti ubing, simmungbat ti guardia: “Bay-anyo nga agsangit. Makatulong dayta kenkuana tapno dumakkel a nabileg a Saksi.” Maasiankami iti bassit nga ubing, ngem maldaangkami met ta ti  puso ti agtutubo a guardia ket pinatangken unay ti nasionalistiko a propaganda.

Nasentensiaanak iti dua a tawen idi nabistaak. Kalpasanna, nayakarak iti pagbaludan idiay 85 Margit Körút idiay Budapest. Napusek iti 50 agingga iti 60 a tao dagiti selda nga agarup 4 a metro ti kalawa ken 6 a metro ti kaatiddogna. Nagnaedkami sadiay iti walo a bulan nga awan ti aniaman a pagdigusan wenno kasilias. Isu a dikam makapagdigus, ken uray makapaglaba iti kawesmi. Naaddaankami amin iti kuto, ket iti rabii kanayon nga agkarkarayam dagiti kiteb kadagiti narugit a bagimi.

Masapul a bumangonkami iti alas kuatro ti parbangon. Ti pamigatmi ket maysa laeng a bassit a tasa a kape. Ket iti pangaldaw kasta met la ti kaaduna a digo ken agarup 150 a gramo a tinapay ken sangkabassit a nalusak a bukbukel. Awan ti taraon no rabii. Nupay 20 laeng ti tawenko ken nasalun-at, kimmapuyak idi agangay ta diak payen makapagna. Matmatayen dagiti balud gapu iti bisin ken impeksion.

Iti daydi a tiempo adda baro a balud a naipan iti seldami. Isu daydiay barbasan a padi nga Orthodox a dinakamatko iti pangrugian. Napalubosan a mangidulin iti Bibliana. Anian ti panagtarigagayko a mangbasa iti dayta! Ngem idi kiniddawko a basaek dayta, nagkedked. Ngem idi agangay, inasitgannak. “Barok,” kinunana. “Alaemon ti Biblia. Ilakok kenka.”

“Ilakom? Ania ti ibayadko?” sinaludsodko. “Awan ti kuartak.”

Dayta ti tiempo nga insukatna ni Bibliana iti rasionko a tinapay para iti tallo nga aldaw. Makagunggona unay daydi a pannakisinnukat! Nupay mabisbisinak, nagun-odak ti naespirituan a taraon a nakatulong kaniak ken iti sabsabali pay bayat ti pannakasuotmi kadagidi a nariribuk a tiempo. Iduldulinko dayta a Biblia agingga ita nga aldaw.​—Mateo 4:4.

Nasubok ti Neutralidadmi

Idi Hunio 1943, dagiti agtutubo a lallaki a Saksi a naggapu iti intero a Hungary​—agarup 160 ti bilangmi​—ti naipan idiay Jászberény, maysa nga ili nga asideg idiay Budapest. Idi nagkedkedkami nga agkallugong kadagiti kallugong ti militar ken dimi kayat a bedbedan dagiti takiagmi iti tallo ti kolorna a bedbed, nailugankami kadagiti bagon ket impandakami iti estasion ti tren idiay Budapest-Kőbánya. Saggaysa a pinaruardakami dagiti opisial ti militar, ket binilindakami nga agreport kas soldado.

Nabilinkami idi a mangibaga iti: “Heil Hitler,” a ti kaipapananna ket “Madaydayaw ni Hitler” wenno “Saluduam ni Hitler.” No madi ti Saksi nga agsaludo, nakaro ti pannakakabilna. Idi agangay, nabannogen dagiti manangtuok, isu a kinuna ti maysa kadakuada: “Kabilentayo pay ti maysa, ngem dinan malasatan dayta.”

Nakagun-od ni Tibor Haffner a maysa a lakay a nabayagen a Saksi iti listaan dagiti Saksi a nakalugan iti bagon. Inyarasaasna kaniak: “Kabsat, sika ti sumaruno. Bumilegka! Agtalekka ken Jehova.” Kalpasanna, inayabandakon. Idi nakatakderakon iti ridaw ti bagon, imbagada nga umulogak. “Awanen ti panganan ti malo kenkuana,” kinuna ti maysa a soldado. Isu nga imbagana kaniak: “No agsoldadoka kas nakiddaw kenka, siguraduenmi a maitudingka nga agisagana iti taraon idiay kosina. Ta no saan, matayka.”

“Saanak nga agreport nga agsoldado,” kinunak. “Kayatko ti agsubli idiay bagon nga ayan dagiti kakabsatko.”

Gapu ta maasian kaniak ti maysa a soldado, ginammatannak, sa impalladawnak nga insubli idiay bagon. Gapu ta agdagsenak laeng iti 90 a  libra, nalaka laeng nga impalladawnak. Sinallabaynak ni Brother Haffner, inagkannak, ken imbasana ti Salmo 20:1 kaniak: “Sungbatannaka koma ni Jehova iti aldaw ti rigat. Salaknibannaka koma ti nagan ti Dios ni Jacob.”

Idiay Kampo a Pagtrabahuan

Kalpasanna, inlugandakami iti bapor a naipan iti Karayan Danube idiay Yugoslavia. Idi Hulio 1943, simmangpetkami idiay kampo a pagtrabahuan iti asideg ti siudad ti Bor, nga addaan iti kadakkelan a pagminasan iti gambang idiay Europa. Idi agangay, nagbalin nga 60,000 ti populasion ti kampo a buklen ti adu a nasionalidad, agraman ti ag-6,000 a Judio ken agarup 160 a Saksi ni Jehova.

Naipupok dagiti Saksi iti maymaysa a dakkel a kuartel. Iti tengnga daytoy adda dagiti lamisaan ken bangko, ket mamindua ti makalawas a naggigimongkami sadiay. Inadalmi sadiay ti magasin a Pagwanawanan a naipuslit iti kampo ken binasami ti Biblia nga insukatko iti rasionko a tinapay. Nagkanta ken nagkararagkami met a sangsangkamaysa.

Inkagumaanmi a taginayonen ti naimbag a pannakilangen iti sabsabali a balud, ket nakagunggona unay daytoy. Nagsakit ti bagis ti maysa kadagiti kaduami, ket madi a tumulong dagiti guardia. Bayat a kumarkaro ti kasasaad ti kabsat, maysa a balud a Judio, a maysa a doktor, ti immanamong a mangopera. Inikkanna ti kabsat iti kadaanan a pagpipikel ket babaen iti pinatadem a putan ti kutsara, inoperana. Naimbagan ti kabsat ket nagawid kalpasan ti gubat.

Makabannog ti trabaho idiay pagminasan, ket kurang ti taraon. Dua a kabsat ti natay iti aksidente iti pagtrabahuan, ket maysa ti natay iti sakit. Idi Setiembre 1944, idi umad-adanin ti buyot ti Russia, naikeddeng a mapanawan ti kampo. Di nakapapati ti napasamak kalpasanna no awanak sadiay a nakasaksi.

Nakaam-amak a Panagmartsa

Kalpasan ti makabannog a makalawas a panagmartsa, dimtengkami idiay Belgrade agraman ti adu a Judio a balud. Kalpasanna intultuloymi pay ti nagmartsa iti sumagmamano nga aldaw ket nakadanonkami iti purok ti Cservenka.

Idi nakasangpetkami idiay Cservenka, nabilin dagiti Saksi ni Jehova nga agliniada a saglilima ti maysa a linia. Kalpasanna, maysa a Saksi ti innalada iti tunggal maikadua a linia. Makaluluakami nga agbuybuya idi al-alaenda ida, ta pagarupenmi a patayenda ida. Ngem kalpasan ti sumagmamano a kanito nagsublida. Ania ti napasamak? Kayat dagiti soldado nga Aleman nga agkalida kadagiti tanem, ngem inlawlawag ti taga Hungary a komandante a saanda pay a nangan iti makalawas ket nakapsutda unay nga agtrabaho.

Karabiyanna, naipankami amin a Saksi iti dumna unay iti atep a kuarto ti pasdek a maus-usar a pagbilagan iti ladrilio. Imbaga ti opisial nga Aleman kadakami: “Agulimekkayo ket agyankayo ditoy. Daytoy ket makariribuk unay a rabii.” Kalpasanna, intulbeknan ti ridaw. Kalpasan ti sumagmamano la a minuto, mangngegmin ti panagriaw dagiti soldado: “Umaykayo! Umaykayo!” Kalpasanna, gimluong dagiti masinggan, a sinaruno ti nakaam-amak a panagulimek.  Kalpasanna, mangngegmi manen ti sasao nga “Umaykayo! Umaykayo!” ken ad-adu pay ti nangngegmi a putok ti paltog.

No sumiripkami iti atep, makitami ti mapaspasamak. Pinatakder dagiti soldado ti sangadosena a balud a Judio iti pingir ti abut, sada pinaltogan ida. Kalpasanna, nangipurruak dagiti soldado kadagiti granada kadagiti nagtutuon a bangkay. Sakbay a nagbannawag, natay aminen dagiti balud a Judio malaksid iti walo, ket pimmanawen dagiti soldado nga Aleman. Agkakapsut ken mariribukankami. Nairaman da János Török ken Ján Bali, a sibibiag pay agingga ita, kadagiti Saksi a nakasaksi iti dayta a panangpapatay.

Naitalimeng a Sibibiag

Babaen ti panangguardia kadakami dagiti soldado a taga Hungary, intultuloymi ti nagmartsa a nagpalaud ken nagpaamianan. Kanayon a makiddaw nga agsoldadokami, ngem nabaelanmi a tinaginayon ti neutralidadmi ket sibibiagkami pay laeng.

Idi Abril 1945 addakamin iti nagbaetan dagiti buyot ti Alemania ken Russia idiay siudad ti Szombathely, iti asideg ti pagbeddengan ti Hungary ken Austria. Idi nayanunsio ti panangraut babaen kadagiti armado nga eroplano, kiniddaw ti kapitan a taga Hungary a guardiami: “Mabalin kadi a makikuyogak kadakayo nga aglemmeng? Makitak nga adda ti Dios kadakayo.” Idi nalpasen ti panangbomba, pimmanawkami iti siudad a limmasat kadagiti bangkay dagiti tattao ken animal.

Gapu ta nakitana nga umadanin ti panagpatingga ti gubat, inurnongnakami dayta met la a kapitan ket kinunana: “Agyamanak iti panagraemyo kaniak. Adtoy ti tsa ken asukar a para iti tunggal maysa tapno uray kaskasano ket adda mainumyo.” Nagyamankami kenkuana iti naasi a panangtratona kadakami.

Iti sumagmamano nga aldaw, simmangpeten dagiti Ruso ket nangrugin ti panagawidmi iti babassit laeng a grupo. Ngem di pay nalpas ti rigatmi. Idi nakadanonkami idiay Budapest, innaladakami dagiti Ruso ket ita pagsoldaduendakami manen iti buyot a Soviet.

Maysa a doktor, a nangato nga opisial ti Russia, ti naituding iti daytoy. Idi sumrekkami iti kuarto, dimi nabigbig, ngem nabigbignakami. Isut’ kaduami idi idiay kampo ti Bor, ket maysa kadagiti sumagmamano a Judio a nakalasat iti panangikisap dagiti Nazi iti pulida. Idi nakitanakami, binilinna dagiti guardia: “Palubosanyo dagitoy walo a lallaki nga agawid.” Nagyamankami kenkuana, ngem kangrunaan iti amin, nagyamankami ken Jehova gapu iti pannalaknibna.

Naraniag Pay Laeng ti Namnamak

Kamaudiananna, idi Abril 30, 1945, nakaawidakon ditoy Pácin. Di nagbayag kalpasanna, nagsubliak iti balay ti mammanday idiay Streda nad Bodrogom tapno turposek ti panagsursurok. Adu ti impaay ti agassawa a Pankovics kaniak. Saanda laeng nga impaay kaniak ti pagsapulak no di ket ti kapatgan, isu dagiti kinapudno ti Biblia a nangbalbaliw iti biagko. Ket ad-adu pay ti nagun-odak kadakuada. Idi Setiembre 23, 1946,  nagbalin nga asawak ti naimnas a balasangda a ni Jolana.

Intuloymi ken ni Jolana ti regular a panangyadalmi iti Biblia ken panangasaba. Ket idi 1948, naaddaankami iti kanayonan a bendision nga agbalin nga ina ken ama ti baromi a ni Andrej. Ngem di nagbayag ti rag-omi a maaddaan iti wayawaya iti panagdayaw. Idi sinakup dagiti Komunista ti pagilianmi, nangrugi manen ti sabali a pannakaidadanes. Dagiti agtuturay a Komunista iti Czechoslovakia inlistadak nga agsoldado idi 1951. Naulit manen ti pasamak: pannakabista, pannakasentensia a maibalud, pannakaibalud, panagtrabaho iti kampo, ken pannakabisin. Ngem babaen ti tulong ti Dios nakalasatak. Gapu iti amnestia, nawayawayaanak idi 1952 ket nakikaduaakon iti pamiliak idiay Ladmovce, Slovakia.

Nupay agarup 40 a tawen a naparitankami iti Nakristianuan a ministeriomi, intultuloymi ti sagrado a panagserbimi. Nanipud 1954 agingga iti 1988, naaddaanak iti pribilehio nga agserbi kas agdaldaliasat a manangaywan. Binisitak ti adu a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti ngudot’ lawas ken pinaregtak dagiti kakabsat nga agtalinaed a natibker ti kinatarnawda. Kalpasanna, iti lawlawasna, kaduak ti pamiliak, ken agtrabahoak tapno masuportarak ti material a kasapulan ti pamiliak. Kadagitoy amin a tiempo, mariknami ti naayat a panangiturong ni Jehova. Makitak nga agpayso ti sasao ti salmista iti Biblia: “No saan koma idi a dimmasig kadatayo ni Jehova idi timmakder dagiti tattao maibusor kadatayo, ti kasta inalun-ondatayo koman nga uray sibibiag, idi simged ti ungetda maibusor kadatayo.”​—Salmo 124:2, 3.

Idi agangay, naragsakankami ken Jolana a nakakita iti panagkallaysa ni Andrej ken nagbalin kamaudiananna a nataengan a Kristiano a manangaywan. Ti asawana a ni Eliška, ken ti dua nga annakda a lallaki a da Radim ken Daniel, nagbalinda met nga aktibo a Kristiano a ministro. Ngem idi 1998, naikawaak unay idi natay ti ingungotek a ni Jolana. Kadagiti amin a suot a napasarak, daytoy ti karirigatan a parmeken. Mailiwak kenkuana iti kada aldaw, ngem maliwliwaak iti napateg a namnama a panagungar.​—Juan 5:28, 29.

Ita, iti edad a 79, agserserbiak kas panglakayen iti purok ti Slovenské Nové Mesto, Slovakia. Maragsakanak unay ditoy a mangiranud kadagiti kaarrubak iti nagpateg a namnamak a naibasar iti Biblia. No lagipek ti napalabas, ken ti nasurok nga 60 a tawen a panagserbik ken Jehova, kombinsidoak a babaen iti tulong ni Jehova maibturantayo amin a lapped ken pakasuotan. Ti tarigagay ken namnamak ket maitunos iti sasao iti Salmo 86:12: “Idayawka, O Jehova a Diosko, buyogen ti isuamin a pusok, ket idaydayawkonto ti naganmo agingga iti tiempo a di nakedngan.”

[Ladawan iti panid 20]

Ti Biblia a nagun-odak idi insukatko ti rasionko a tinapay

[Ladawan iti panid 21]

Pinaregtanak ni Tibor Haffner a mangibtur kadagiti pakasuotak

[Ladawan iti panid 22]

Dagiti Saksi idiay kampo a pagtrabahuan iti Bor

[Ladawan iti panid 22]

Pumpon ti Saksi idiay kampo a pagtrabahuan iti Bor a kaduami dagiti soldado nga Aleman

[Ladawan iti panid 23]

Da János Török ken Ján Bali (naisingit a retrato), a nakasaksi met iti masaker

[Ladawan iti panid 23]

Nagbalin nga asawak ni Jolana idi Setiembre 1946

[Ladawan iti panid 24]

Kaduak ti barok, ti asawana, ken dagiti appokok