Ang Makawiwili nga mga Tinigib sa mga Igang sang Val Camonica

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ITALYA

SA SULOD sang mga milenyo, mahipos ini nga pamatuod sang isa ka dumaan nga pagkabuhi. Mga pinasahi ini nga mga laragway nga gintigib sa bato nga nagapakita sang pagpangayam, agrikultura, inaway, kag pagsimba. Sa matahom nga Val Camonica sa Alps sang naaminhan nga Italya, ginatos ka libo sini nga mga laragway ang nagapuni sa batuhon nga duog.

Sa karon, makita gihapon sang mga dumuluaw sa Val Camonica ang mga gintigib kon masilakan sang adlaw kon aga. Apang sin-o ang naghimo sa ila, kag ngaa?

Ang mga “Camunian”

Ining matahom nga nalupyakan ginhingalanan tungod sa dumaan nga mga pumuluyo sini​—⁠ang mga Camunian. Una sila nga ginhinambitan sa kasaysayan sang tuig 16 B.⁠C.⁠E., sang ginsakop sila sang mga Romano kag nadula ang ila kahilwayan. Apang ang mga gintigib sa Val Camonica ginhimo mga siniglo antes mag-abot ang Romanong mga soldado.

Dugang pa, nakahinakop ang mga eksperto nga ang mga dibuhista katapo sang isa ka populasyon nga may masibod nga ekonomiya bangod sang gin-analisar nila ang mga gintigib, ini nagapakita sing  mga armas, mga kagamitan, ginasagod nga mga sapat, kag mga mapa sang mga minuro. Maathag nga madamo sila sing hilikuton, lakip ang paghimo sing mga metal, tela, pagpanguma, pagsagod sang kasapatan, kag pagnegosyo.

Kalabanan sang mga gintigib ginhimo sang una nga milenyo B.⁠C.⁠E., bisan nga madamo ang mas madugay pa. Ang kultura sang mga Camunian daw nagsugod sa ulot sang 1,000 kag 800 B.⁠C.⁠E. Ang linibo ka desinyo sa sini nga panahon nagapakita sang mga detalye sang ila pagpangabuhi. Nagapakita ini sang mga tawo nga nagapos kag sang mga lalaki nga nagapangabayo nga may mga bangkaw, nga nagapahangop sang nabihag nga mga bilanggo. May mga laragway man sang mga panday sing salsalon, nagaguyod nga mga kabayo, kag mga kangga subong man mga bilding.

Gin-inspirar sang mga Bukid

Ang mga iskolar nagtawag sang mga dibuhista sining mga laragway nga mga ‘dibuhista-pari,’ mga tawo nga napahulag sang relihioso ukon mistiko nga mga impluwensia. Mahimo nga nagkadto sila sa malinong nga mga duog nga malayo sa populasyon agod makahunahuna kag makapamalandong. Tuhoy sa sini, ang mga Camunian mahimo nga nainspirar sang di-magkubos duha ka tumalagsahon nga hitabo nga nagakatabo diri sa sulod sang pila ka adlaw kada tuig.

Kon tigpamulak kag tigragas, nagabutlak ang adlaw sa likod sang Bukid Pizzo Badile, isa ka mataas nga bukid nga nagabansada sa nalupyakan. May mga panahon nga antes magbutlak ang adlaw ang silak sini nagaigo sa bukid, nagatuga sing daku kaayo nga landong nga ginapalibutan sang masanag nga silak, kag ini nagalapos sa maputi nga panganod. Ining makahalawhaw nga talan-awon ginatawag gihapon subong “espiritu sang bukid.” Kag kon ang adlaw magtunod sa likod sang diutay nga giha sa Bukid Concarena, sa pihak sang nalupyakan, ang tuman katahom nga silak sang kapawa, nga daw nagatunga sang bukid, nagapaibabaw sa nagadulom nga panganod sa sulod lamang sang pila ka minuto antes madula. Mahimo nga naghunahuna anay ang dumaan nga mga pumuluyo sang nalupyakan nga bangod sining indi mapaathag sadto nga hitabo, ini nga duog may labaw-sa-kinaugali nga kinaiya.

Ang madamo nga gintigib masapwan sa Bukid Pizzo Badile kag sa duog malapit sa sini. Ang mga gintigib ginhimo sang mga instrumento subong sang bato, sungay, tul-an, kag tiposo. Kon kaisa ang dibuhista naggamit sing isa ka mataliwis nga butang. May lainlain ini nga kadalumon halin sa daw kurit lamang sa kadaygan sang bato tubtob sa 3 sentimetros ang kadalumon. May pamatuod nga ang mga dibuhista naggamit man sing lainlain nga duag sang mga pintura, bisan pa nga indi na ini karon hilmunon.

Mga Gintigib Subong Isa ka Porma sang Pangamuyo

Ang mga Camunian mahimo nga mga sumilimba sang adlaw. Amo kon ngaa pirme makita sa mga gintigib ang isa ka tawo nga nagapangamuyo nga nagabayaw sang iya mga kamot sa atubangan sang tipulon nga butang, ayhan isa ka simbulo sang adlaw. Bisan nga ginkilala sang arkeologo nga si Ausilio Priuli ang “kulto sang dios nga adlaw” nga amo ang nagapanguna, ginsambit man niya ang “magagmay nga mga kulto.” Sia nagsiling: “Ang mga prosesyon, mga ritwal nga binayle, mga halad, ritwal nga inaway, kag pagpangamuyo sang isa ka grupo sang mga tawo amo ang labing kinaandan kag masami ginalaragway nga relihioso nga mga buhat. Ang pagtigib mismo isa ka sahi sang pangamuyo.” Apang pangamuyo para sa ano?

Suno kay Emmanuel Anati, eksperto sa maragtason nga karaan nga mga taliambong sa bato, ang mga pagtigib “ginkabig nga bahin sang mga hilikuton nga kinahanglanon gid agod mapat-od ang maayo nga kahimtangan sa ekonomiya kag katilingban kag ang maayo nga kaangtanan upod sa mga espiritu.” Mahimo ginalauman sang mga Camunian nga magadugang ang ila mga patubas paagi sa paglaragway sang pag-arado, nga magatambok ang halalbon paagi sa pagtigib sang ginsagod nga mga kasapatan, nga malutos ang ila mga kaaway paagi sa pagtigib sang inaway, kag iban pa.

Ang Val Camonica isa ka duog nga protektado sang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization. Sing makawiwili, ang ginkudlitan kag ginpintahan nga mga bato makita sa di-magkubos 120 ka pungsod​—⁠sa Aminhan kag Bagatnan nga Amerika, Aprika, Asia, Australia, Europa, kag sa madamo nga kapuluan. Talalupangdon nga pareho man nga mga tema ang makita sa mga desinyo sa bato sa bug-os nga kalibutan. Nagapamatuod ini nga ang mga tawo may kinaugali nga handum nga ipabutyag ang iya kaugalingon kag mangita sang labaw sa kinaugali nga mga puwersa.

[Mga retrato sa pahina 20]

Ang silak sang adlaw nagalapos sa isa ka giha sa Bukid Concarena

Ang Val Camonica isa ka protektado nga duog sa kalibutan

Katuyuan sang mga gintigib sa bato nga siguraduhon ang madinalag-on nga pagpangayam

Isa ka tawo nga nagapangamuyo nga ginabayaw ang mga kamot

[Credit Lines]

Mount Concarena: Ausilio Priuli, “IL Mondo dei Camuni”; rock carvings and human figure: Parco nazionale delle incisioni rupestri: su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali. Ogni riproduzione è vietata