Napopular sa Kataposan ang “Mansanas de-Amor”

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Espanya

SA DAGHANG kasiglohang miagi ang “mansanas de-amor” maoy usa ka tanom nga molaylay nga nanubo sa rehiyon sa Andes sa Amerika del Sur. Ang mga bunga niini lami kaayo, apan ang lokal nga mga Indian morag wala mananom niini. Sa usa ka paagi kining talagsaong tanom nakaabot sa Mexico, diin ginganlan kini sa mga Aztec ug xitomatl. Ang terminong xitomatl nagpunting sa daghang susama, kadaghanan dugaon, nga mga bunga. Wala magdugay, ang salsa nga tamates nahimong usa ka dakong bahin sa paagi sa pagluto sa Aztec, ug ang tamates anam-anam nga nailhan sa langyaw nga kayutaan.

Ang Katsila nga mga konkistadores usab nakagusto sa lami sa salsa nga tamates. Sa 1590, usa ka Heswita nga pari nga nagpuyo halos sa iyang tibuok kinabuhi sa Mexico miingon nga ang tamates makaayo gayod sa panglawas, maayong kaonon, ug tugob sa duga nga dugang nga nakapalami sa salsa. Gikan sa Mexico, nagpadala ang mga Katsila ug mga liso sa tamates ngadto sa Espanya ug sa ilang mga kolonya sa Caribbeano ug sa Pilipinas. Apan bisan pa niining maayong sinugdanan, mikabat ug tulo ka siglo una pa gamita ang tamates diha sa hustong dapit niini sa mga kosina sa kalibotan.

Pagbuntog sa Dili Maayong Dungog Niini

Ang pagpihig may kalabotan sa pagkaon​—sama sa uban—​lisod buntogon. Bisan pa sa dungog sa tamates diha sa Mexico, kini sa ngadtongadto nakabaton ug dili maayong dungog sa Uropa. Ang problema nagsugod sa dihang ang Uropanhong mga botanista nagklasipikar sa tamates ingong sakop sa pamilyang Solanaceae​—mao ra nga pamilya sa makahilo nga belladonna, o makamatay nga nightshade. Gawas pa, ang dahon niini isog kaayo ug baho, ug kini makahilo. Nakadugang sa dili maayong dungog, ang ubang mga herbalista nag-ingon nga ang tamates makapukaw sa gana sa sekso. Ang uban nagtuo nga kini ang katarongan kon nganong gitawag kini sa Pranses nga pomme d’amour, o “mansanas de-amor.”

Ang dili maayong mga bahin sa dungog sa tamates mikaylap usab ngadto sa Amerika del Norte. Hangtod sa ulahing bahin sa 1820, usa ka Amerikanong magtatanom sa Massachusetts miingon: “[Ang tamates] wala gayoy lami nga mapugos lang tingali ako ug kaon niini kon ako gigutom pag-ayo.” Dili lamang siya ang dili ganahan ug tamates. Usa ka taga-Pennsylvania nagtawag niini nga “aslom nga basura,” ug usa ka kaubang hortikulturista sa Britanya naghubit sa tanom nga tamates ingong “bahong mansanas nga bulawan.”

Maayo na lang, ang mga Italyano, kinsa sa ika-16 nga siglo nagngalan sa tamates nga pomodoro (mansanas nga bulawan), mas praktikal. * Sa unang bahin sa ika-17ng  siglo, ang tamates nahimong popular nga pagkaon sa Italya, diin ang initon nga klima maayo alang sa pagpananom niini. Apan sulod sa halos duha ka siglo, ang mga magtatanom sa amihanan sa Uropa wala gihapon makombinsir, ug sila nananom ug mga tamates ingong dekorasyon o medisina lamang.

Giayran Kaniadto Apan Napopular

Apan, sa dihang nakatilaw ang mga tawo sa tamates, ang unang mga pagduhaduha nawagtang, ug ang pagpananom ug tamates milambo. Pagkaabot sa mga tuig sa 1870, ang preskong mga tamates sa California gipamaligya na diha sa New York, tungod sa bag-ong mga tren nga nagtadlas sa kontinente. Sa pipila ka mga dekadang miagi, ang unang tindahan nga namaligyag pizza gibuksan sa Naples, Italya, ug duyog niini misulbong ang panginahanglan ug mga tamates. Ug sa mga tuig sa ika-20ng siglo, usa ka nagdako nga panginahanglag sabaw, duga, salsa, ug ketsup nga tamates​—dugang pa sa popular nga pizza​—nakahimo sa gipasipad-an pag-ayo nga tamates nga ang labing popular nga prutas sa yuta. (Tan-awa ang nagaubang kahon.) Gawas nga popular kini sa komersiyal nga magtatanom, ang tamates nahimo usab nga paboritong tanom sa mga magtatanom​—gikan sa mga desyerto sa Tungang Sidlakan ngadto sa apupa sa hangin nga North Sea.

Gikan sa Sinai Ngadto sa “Oil Rig”

Ang oil rig nga nahimutang sa kinatung-an sa North Sea morag dili maayong dapit nga tamnan ug mga prutas ug mga utanon, apan ang tamates dili kaayo galmonon nga tanom. Kon hatagan ug igong tubig ug itanom diha sa bag nga plastik nga gihimo alang niining maong katuyoan nga gisudlan ug tanang gikinahanglang mga sustansiya, ang mga liso niini motubo bisag walay yuta. Busa, popular ang tamates sa mga trabahante nga nangalot ug aseite nga gustong makakita ug lunhawng tanom diha sa walay kinabuhi nga mga tubo ug mga makinarya sa ilang oil rig maingon man makabaton ug kaugalingong tinanom nga prutas nga ikadugang sa ilang pagkaon.

Kay dili man kaayo galmonon, ang mga tamates mapatubo usab sa yuta sa desyerto. Nagkatag diha sa kabukiran sa Sinai, sa Ehipto, ang Jabaliyyah nga Bedouin nagkubkob ug tanaman nga hinagdan nga gipatubigan sa mga tubod, tabay, ug panalagsang ulan. Ang ilang maayong pagkatubig nga mga tanaman nakaani ug daghang dagkong tamates, nga ilang ibulad sa adlaw aron ilang magamit sa tibuok panahon sa tingtugnaw.

Apan, ang pagkapopular sa tamates sa halos tibuok kalibotan nagdepende ug dako sa katakos niini sa pagpaangay sa lainlaing mga matang sa yuta ug mga klima. Ang kadaghanang tanom nga tamates momalo ra sa iyang kaugalingon, busa ang lainlaing mga matang sa tamates sayon nga patuboon sa pagpasibo sa lainlaing kagustohan. Karon adunay duolan sa 4,000 ka matang nga kapilian sa mga magtatanom. Ang gagmay, dugaon nga cherry tomato makahatag ug kolor ug sabor sa mga ensalada, samtang ang tam-is nga plum tomato kasagarang ipreserbar diha sa lata. Ug ang dagkong beefsteak tomato, pangunang sambog sa paagi sa pagluto sa Katsila, maayong isagol sa mga ensalada ug sa pagluto.

Apan ang sabor, siyempre, maoy nakapopular sa kataposan sa tamates​—usa ka sabor nga makapatulo sa laway nga makapanindot tan-awon sa pizza, makahatag ug kolor sa ensalada, makapalami sa salsa, o makapaespiso sa juice. Bisan tuod nakita nga dili kini “mansanas de-amor,” ang tibuok kalibotan karon may amor na sa tamates.

[Footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 26]

“Gazpacho”—Usa ka Makaparepreskong Lami sa Tamates

Gusto ka bang motilaw ug makarepreskong bugnawng sabaw nga maayo alang sa init nga mga adlaw sa ting-init? Diha sa rehiyon sa Andalusia sa Espanya, ang gazpacho halos gidalit adlaw-adlaw uban sa pangunang pagkaon. Sayon kining andamon, simpleng mga sambog lang ang gikinahanglan ug mohatag sa imong pamilya ug makapahimsog ug makapaganang pagkaon. Ania ang naandang Kinatsilang resipe alang sa lima ka tawo.

Mga Sambog

600 gramos nga hinog nga mga tamates

350 gramos nga pepino

250 gramos nga pulang atsal

2 ka hiwa nga gahing pan (60 gramos)

30 mililitrong suka

30 mililitrong mantika sa olibo

asin

1 ka lusok nga ahos

gamayng pudyot sa cumin

Preparasyon Kuhaig liso ang mga atsal, paniti ang mga pepino, ug kuhaig panit ang mga tamates. Dayon hiwahiwaa kini nga gagmayng kuwadrado. Ibutang kini sa panaksan uban sa usa ka litrong tubig (igoigo nga motabon sa mga utanon), isagol ang pan, ahos, panimpla, suka, ug mantika. Pasagdi ang sabaw sa tibuok gabii, ug pagkasunod adlaw dugmoka ang sinagol pinaagig blender nga demano ug salaa kini. Kon gikinahanglan, butangig dugang panimpla sumala sa gusto nga timpla. Ibutang ang gazpacho sa repridyeretor hangtod andam nga idalit. Ang gazpacho mahimong idalit uban sa pino nga kuwadradong pagkahiwa nga mga tamates, pepino, ug atsal.

[Kahon sa panid 27]

Mga Datos ug mga Estadistika Bahin sa Tamates

Ang tamates nahimong labing popular nga prutas sa kalibotan. Halos 100 ka milyong tonelada ang ginaani matag tuig, nga mas daghan pa kay sa ubang pangunang mga tanom sa kalibotan (mansanas, saging, paras, ug mga orens).

Bisan tuod ang tamates gitawag usahay nga utanon, kon klasipikahon sumala sa pagkamatang sa tanom, kini maoy usa ka prutas, tungod kay ang makaon nga bahin sa tanom dunay mga liso (kasagaran ang utanon dunay makaon nga mga lindog, dahon, ug gamot sa tanom).

Sumala pa sa The Guinness Book of Records, ang kinadak-ang tamates nga narekord mitimbang ug 3.5 kilos nga gitanom sa Oklahoma, T.B.A.

Ang pagpanabako duol sa mga tanom o sa dili pa mohikap niini makadaot sa tanom. Ang tabako dunay kagaw nga makadaot sa tanom nga tamates.

Gawas nga dunay mga bitamina A ug C, ang tamates tugob sa lycopene, nga usa ka antioxidant. Ang ubang mga tigdukiduki nag-ingon nga ang pagkaong tugob sa tamates makatabang sa pagkunhod sa risgo sa pagtakboy sa sakit nga kanser.