De zegetocht van de „liefdesappel”

Door een Ontwaakt!-medewerker in Spanje

VELE eeuwen geleden was de „liefdesappel” een sterk vertakte plant die in het Andesgebied in Zuid-Amerika groeide. Haar besvruchten waren heel smakelijk maar de plaatselijke indianen verbouwden de plant kennelijk niet. Op de een of andere manier is deze bijzondere plant in Mexico terechtgekomen, waar de Azteken haar de naam xitomatl, ofwel grote tomatl gaven. De term tomatl sloeg op verschillende, soortgelijke, veelal sappige vruchten. Al gauw werd tomatensaus, of salsa, een vast onderdeel van de Azteekse keuken en begon de tomaat aan haar lange reis op weg naar internationale erkenning.

De Spaanse veroveraars vonden tomatensaus ook heel lekker. In 1590 zei een jezuïetenpriester die vrijwel zijn hele leven in Mexico woonde dat tomaten heel gezond waren, goed smaakten en vol sap zaten dat een goede smaak aan sauzen gaf. De Spanjaarden stuurden tomatenzaden vanuit Mexico naar Spanje en hun koloniën in het Caribisch gebied en de Filippijnen. Maar ondanks dit veelbelovende begin duurde het nog meer dan drie eeuwen voordat de tomaat haar rechtmatige plaats in de keukens van de wereld kreeg.

Een einde aan een onappetijtelijke reputatie

Culinair vooroordeel kan, net als elk ander vooroordeel, moeilijk te overwinnen zijn. Ondanks de reputatie die de tomaat in Mexico genoot, kreeg ze spoedig een slechte naam in Europa. Het probleem begon toen Europese plantkundigen de tomaat classificeerden als een lid van de nachtschadefamilie — dezelfde familie als de giftige wolfskers, of het doodkruid. Bovendien gaven haar bladeren een sterke geur af en bleken ze toxisch te zijn. Om de zaken nog gecompliceerder te maken, beweerden enkele kruidkundigen dat de tomaat een geslachtsdrift prikkelende werking had. Enkelen menen dat dit de reden was dat de Fransen haar pomme d’amour of „liefdesappel” noemden.

De onappetijtelijke aspecten van de reputatie van de tomaat verspreidden zich ook naar Noord-Amerika. Nog omstreeks 1820 zei een Amerikaanse tuinman uit Massachusetts: „[Tomaten] zagen er zo walgelijk uit dat ik dacht dat ik wel heel hongerig zou moeten zijn om me ertoe te laten verleiden ze te proeven.” Hij was niet de enige tomatenscepticus. Een man in Pennsylvania noemde ze „zure troep” en een Britse tuinbouwer uit diezelfde tijd beschreef de tomatenplant als „de stinkende gouden appel”.

Gelukkig waren de Italianen, die de tomaat in de zestiende eeuw pomodoro (gouden appel) hadden genoemd, praktischer. * In het begin van de zeventiende  eeuw waren tomaten populair voedsel geworden in Italië, waar het zonnige klimaat gunstig was voor de tomatencultuur. Maar bijna twee eeuwen lang lieten de tuiniers in het noorden van Europa zich niet overtuigen en kweekten ze de tomaat slechts als sier- of geneeskrachtige plant.

Van vooroordeel tot populariteit

Toen de mensen echter eenmaal tomaten gingen proeven, verdwenen vroegere aarzelingen en bloeide de tomatencultuur op. Omstreeks 1870 waren er in New York dankzij de nieuwe transcontinentale spoorweg verse tomaten uit Californië te koop. Enkele tientallen jaren eerder werd in Napels (Italië) de eerste pizzeria geopend en daarmee nam ook de vraag naar tomaten toe. En in de twintigste eeuw veranderde een toenemende vraag naar tomatensoep, -sap, -saus en -ketchup — om nog maar niet te spreken van de populaire pizza — de veelbelasterde tomaat in de populairste vrucht ter wereld (zie kader). Los van haar succes bij commerciële kwekers, is de tomaat ook een favoriet geworden van tuiniers — van de woestijnen in het Midden-Oosten tot aan de door de wind geteisterde Noordzee.

Van de Sinaï tot een booreiland

Een midden in de Noordzee gestationeerd booreiland lijkt misschien niet de ideale plek om vruchten en groente te verbouwen, maar de tomaat is niet zo’n veeleisende plant. Als de zaden voldoende water hebben en een speciaal voor dat doel dienende plastic zak met alle nodige voedingsstoffen, kunnen ze zelfs zonder aarde gedijen. Vandaar het succes van de tomaat bij het personeel op de booreilanden, die tussen de levenloze buizen en machines van hun eiland wel een beetje groen willen zien en ook graag wat zelfgekweekte vruchten willen hebben om hun maaltijden op te luisteren.

Met een beetje extra zorg kunnen tomaten ook op woestijngrond worden gekweekt. Verspreid over de bergen van de Sinaï in Egypte hebben Jabaliyyahbedoeïenen terrastuinen uitgehouwen die door bronnen worden bevloeid en incidenteel regen krijgen. Hun zorgvuldig geïrrigeerde tuinen brengen een recordoogst aan grote tomaten op, die in de zon worden gedroogd om te dienen als voorraad voor de hele winter.

De vrijwel universele populariteit van de tomaat hangt echter van veel meer af dan haar vermogen zich aan verschillende grondsoorten en klimaten aan te passen. De meeste tomatenplanten zijn zelfbestuivend, dus kunnen er makkelijk verschillende rassen worden ontwikkeld om tegemoet te komen aan verschillende smaken. Tuiniers kunnen nu kiezen uit ongeveer 4000 rassen. De kleine, sappige kerstomaat geeft kleur en smaak aan salades, terwijl de zoete, langwerpige tomaat (peertomaat of pomodoro) vaak wordt ingeblikt. En de grote vleestomaat, een van de belangrijkste voedingsmiddelen in de Spaanse keuken, is ideaal voor salades en om te koken.

Maar het was natuurlijk de smaak waaraan de tomaat uiteindelijk haar zegetocht te danken had — een smaak om van te watertanden, die een verrijking kan zijn voor pizza’s, salades, sauzen of sap. Ze mag dan wel geen „liefdesappel” zijn gebleken, de liefde voor de tomaat is nu universeel.

[Voetnoot]

 [Kader/Illustraties op blz. 26]

Gazpacho — Een verfrissende tomatensmaak

Zou u eens een verfrissende koude soep willen proeven die ideaal is voor warme zomerdagen? In de Spaanse streek Andalusië wordt gazpacho vrijwel elke dag bij het hoofdgerecht geserveerd. De soep is makkelijk te bereiden, bestaat uit eenvoudige ingrediënten en zal voor uw gezin een gezond en smakelijk begin van een maaltijd vormen. Hier volgt een typisch Spaans recept voor vier personen.

Ingrediënten

1 pond rijpe tomaten

1 komkommer

1 rode paprika

2 sneetjes droog witbrood

2 eetlepels azijn

2 eetlepels olijfolie

zout

1 teentje knoflook

snufje komijn

Bereiding Ontdoe de paprika van de zaadlijsten, schil de komkommer en ontvel de tomaten. Snijd deze ingrediënten vervolgens in kleine blokjes. Doe ze daarna in een schaal met 1 liter water (voldoende om ze te bedekken), samen met het brood en de overige ingrediënten. Laat de soep een nacht staan en pureer het mengsel de volgende ochtend met een staafmixer en zeef het. Voeg indien nodig naar smaak meer zout of komijn toe. Bewaar de gazpacho in de koelkast totdat hij wordt opgediend. De soep kan worden geserveerd met in kleine blokjes gesneden tomaat, komkommer en paprika.

[Kader op blz. 27]

Feiten en cijfers van de tomaat

De tomaat is de populairste vrucht ter wereld geworden. Jaarlijks wordt er bijna 100 miljoen ton geoogst, aanzienlijk meer dan de andere belangrijke fruitoogsten van de wereld (appels, bananen, druiven en sinaasappels).

Hoewel de tomaat soms groente wordt genoemd, is ze botanisch gezien fruit, omdat ze het eetbare deel van de plant is dat de zaden bevat (over het algemeen bestaat groente uit de eetbare stelen, bladeren en wortels van een plant).

Volgens The Guinness Book of Records woog de grootste tomaat die ooit werd geregistreerd drie en een halve kilo en werd ze verbouwd in Oklahoma (VS).

Roken in de buurt van de planten of voordat men ze aanraakt, kan schadelijk voor de planten zijn. Tabak brengt een virus over waar de tomatenplant gevoelig voor is.

Behalve vitamine A en C bevatten tomaten ook veel lycopeen, een antioxidant. Enkele wetenschappelijke onderzoeken doen vermoeden dat het eten van gerechten waarin veel tomaten zijn verwerkt de kans op kanker zou kunnen helpen verminderen.