Bagang Kalasangan—Magamit ba Nato Kini nga Dili Kini Madaot?

GIBATI ba nimo nga ang industriya sa pagpamutol ug kahoy dunay katungod sa pagdaot sa tropikanhon nga bagang kalasangan sa kalibotan? Lagmit motubag ka ug wala! Apan, ang ubang mga batid sa ekolohiya moinsistir tingali nga daghang moingon ug wala, sa pagkatinuod, miingon ug oo​—pananglitan, pinaagi sa pagpamalit ug mga muwebles nga ginama sa maanindot ug popular nga troso sa tropiko nga naggikan sa ihalas nga bagang kalasangan inay kay gikan sa mga plantasyon.

Ang pagpamutol ug kahoy kasagarang giisip nga sama ra sa pagpuril sa kalasangan. Ug, sa pagkatinuod, daghang lasang ang nadaot tungod sa pagpamutol ug kahoy. Apan, giangkon nga diha sa ubang kalasangan diyutay ra ang kadaot nga gipahinabo sa pagpamutol ug kahoy. Makalahutay ba gayod sa pagpamutol ug kahoy ang tropikanhon nga bagang kalasangan ug ang ihalas nga mga tanom ug hayop niini? Susihon una nato kon sa unsang paagi ang pagpamutol ug kahoy makadaot sa lasang.

Kon sa Unsang Paagi ang Pagpamutol ug Kahoy Makadaot sa Lasang ug sa Ihalas nga mga Tanom ug Hayop

Aniay usa ka hitabo: Ang pagpamutol ug kahoy magsugod pinaagi sa mga buldoser nga naghimog mga dalan diha sa kinasuloran sa usa ka lasang. Ang mga mamumutol ug kahoy nga naggamit ug mga gabas nga demotor sa wala madugay nagsugod sa pagtrabaho. Ang kompaniya sa pagpamutol ug kahoy gitugotan lamang sa pagpamutol ug kahoy sa mubong panahon, busa ang mga trabahador gimandoan sa pagkuha sa tanang kahoy nga mapuslan. Sa dihang matumba ang mga kahoy nga ikabaligya, gidaot niini ang kasikbit nga mga kahoy diin kini nasumpay pinaagi sa mga bagon. Dayon, ang dagkong mga traktor moagi sa siot nga katanoman aron sa paghakot sa mga troso, nga makapabantok sa nipis nga yuta hangtod nga kini dili na mapuslan.

Ang mga empleyado sa kompaniya sa pagpamutol ug kahoy kasagarang mokaon ug mas daghang karne kay sa lokal nga mga taga-baryo. Mangayam sila diha sa lasang; kasagarang mas daghan ang mapatay kay sa gikinahanglan gayod. Tungod sa mga dalan nga gihimo sa mga mamumutol ug kahoy, ang kanhing dili masulod nga dapit mahimo nang sudlon. Ang mga mangangayam makasulod na dala ang mga sakyanan ug mga pusil aron patyon ang bisan unsang ihalas nga mananap nga mahibilin. Ang mga tiglit-ag manguha sa mas gagmayng mga mananap ug mga langgam alang sa dakog-kita nga pamatigayon sa binuhing mga hayop. Dayon mangabot ang mga lalin, libolibong tawo nga walay kapuy-an nga nangitag kahigayonan nga makabaton sa mga kinahanglanon sa kinabuhi diha sa bag-ong masulod nga yuta. Ang ilang kaingin nga paagi sa pagpanguma mopatay sa nahibiling mga kahoy, nga tungod niana mabanlas ang nipis nga ibabawng bahin sa yuta inigbunok sa ulan.

Sa pagkatinuod, ang lasang namatay na. Ang pagpamutol ug kahoy mao lamang ang unang lakang. Apan kinahanglan ba gayod nga maghatag ug dakong kadaot  ang pagpamutol ug kahoy diha sa tropikanhon nga bagang kalasangan?

Menos o Walay Kadaot nga Pagpamutol ug Kahoy

Sa di pa dugayng katuigan dunay bag-ong kaikag diha sa menos o walay kadaot nga pagpamutol ug kahoy ug sa pagpahimulos sa kahinguhaan nga dili madaot ang ekolohikal nga pagkatimbang. Ang tumong mao ang pagpamutol ug troso sa paagi nga ang pagbuhat niana dili kaayo makadaot sa lasang ug sa ihalas nga mga tanom ug hayop niini. Ang lasang inanayng maulian, nga tungod niini mahimong mamutol pag-usab ug kahoy pipila ka dekada sa ulahi. Kay nag-atubang sa pagpit-os gikan sa mga tawong tigtipig sa kinaiyahan, ang ubang mga magpapatigayon karon nag-anunsiyo nga ang ilang troso naggikan sa mga lasang nga sertipikadong wala madaot ang ekolohikal nga pagkatimbang bisag gipahimuslan ang kahinguhaan. Susihon nato kon sa unsang paagi nagaobra ang menos o walay-kadaot nga pagpamutol ug kahoy.

Ang usa ka propesyonal nga tig-atiman sa lasang ug ang usa ka grupo sa mga luyoluyo miliot sa mga kasagbotan. Nagporma sila ug usa sa pipila ka grupo nga mogugol ug mga unom ka bulan diha sa lasang, nga mag-imbentaryo sa lasang. Ang kompaniya sa pagpamutol ug kahoy dunay lisensiya nga mamutol ug kahoy dinhi sa paagi nga dili makadaot sa ekolohikal nga pagkatimbang, busa ang mga trabahador may panahon sa pagsurbi sa mga kahoy sa tuyo nga mapreserbar ang lasang alang sa umaabot nga paggamit.

Ang tig-atiman sa lasang magbutang ug numero sa rehistro diha sa matag kahoy ug magngalan sa espisye. Dunay gatosan ka matang, busa batid gayod siya niini. Apan, ang sunod nga tikang nagkinahanglan ug modernong teknolohiya.

Ginamit ang gamay kaayong kompiyuter nga makapakigkomunikar sa mga satelayt sa Global Positioning System, ang tig-atiman sa lasang magrekord ug impormasyon bahin sa gidak-on sa kahoy, espisye, ug numero sa rehistro. Dayon sa dihang tulpokon niya ang boton nga enter, ang tanang detalye bahin sa maong kahoy, lakip na ang eksaktong nahimutangan niini, dihadihang mapadala gikan sa lasang ngadto sa usa ka kompiyuter diha sa usa ka puliki nga siyudad sa layong dapit.

Sa ulahi ang tigdumala sa lasang mag-imprenta ug mapa pinaagi sa iyang kompiyuter nga naghatag ug detalye bahin sa matag kahoy nga mapuslan diha sa lasang. Eksaktong pilion niya kon unsang kahoya ang mahimong putlon nga uyon sa opisyal nga mga lagda. Sa kaso sa daghang espisye, mahimong moputol ug 50 porsiyento lamang sa mga kahoy nga ang mga punoan mas dako kay sa usa ka espesipikong diyametro nga gitino diha sa lisensiya. Ang labing gulang ug himsog nga mga kahoy dili gayod putlon aron mahimong tuboran sa mga semilya.

Apan, sa unsang paagi makaputol ka ug mga kahoy nga dili makadaot sa lasang? Ang Pagmata! nangutana niana kang Roberto, ang tig-atiman sa lasang nga gihisgotan sa nag-unang artikulo. Siya miingon: “Ang mapa mao ang yawi. Pinaagi sa mapa sa mga kahoy, makaplano kami sa pagpamutol ug kahoy aron menos ra ang kadaot nga ipahinabo niini ngadto sa lasang. Bisan ang direksiyon sa pagkatumba sa kahoy mahimong planohon aron mamenosan ang kadaot ngadto sa ubang mga kahoy.

“Makaplano usab kami sa paghakot sa mga troso ginamit ang mga makinang igbubutad, imbes mogamit ug mga buldoser sa paghimog dalan aron makuha ang matag kahoy nga giputol. Sa dili pa putlon ang kahoy, ang mga mamumutol ug kahoy magputol sa mga bagon nga nagsumpay sa gipamutol nga mga kahoy ngadto sa kanait niining mga kahoy​—sa makausa pa aron mamenosan ang kadaot ngadto sa kasikbit nga mga kahoy. Pulipulihon namo ang pagpamutol ug mga kahoy diha sa yuta diin gitugtan kami sa pagpamutol ug kahoy, nga kada tuig magmapa ug mamutol sa mga kahoy diha sa usa ka luna aron dili namo masubli ang mao gihapong luna hangtod nakalabay na ang labing menos 20 ka tuig. Alang sa pipila ka mga lasang, palabyon namo ang 30 ka tuig.”

Apan, si Roberto nagtrabaho sa usa ka kompaniya sa pagpamutol ug kahoy. Busa ang Pagmata! nangutana kaniya: “Unsa ba gayod ka dako ang kaikag sa mga mamumutol ug kahoy diha sa pagpanalipod sa ihalas nga mga tanom ug hayop?”

Pagpanalipod sa mga Hayop

“Dili himsog ang lasang kon walay mga hayop,” miingon si Roberto. “Hinungdanon kini alang sa pagmalo ug pagsabod sa mga binhi. Maningkamot kami pag-ayo nga dili kaayo matugaw ang ihalas nga mga mananap. Pananglitan, ayohon namo pagplano ang paghimog mga dalan aron nga kini diyutay ra. Kon posible, mohimo kamig hiktin nga mga dalan nga igong matabonan sa mga sanga sa kahoy. Magtugot kini sa mga hayop sama sa mga sloth ug mga unggoy sa pagtabok sa dalan nga dili na manaog gikan sa mga kahoy.”

Gitudlo ni Roberto ang pipila ka kinoloran nga mga luna diha sa iyang mapa. Kining mga lunaa kinahanglang dili gayod hilabtan. Pananglitan, ang usa ka gipanalipdan nga luna sa matag tampi sa tanang sapa magtugot sa mga hayop sa pagbalhin gikan sa usa ka luna ngadto sa lain diha sa wala matandog nga bahin sa lasang.

“Gawas pa sa hinungdanong mga puy-anan sa tampi sa sapa,” siya miingon, “panalipdan usab namo ang mga langob, nagtuybo nga bato, gulang nga mga kahoy nga may mga lungag, mga kahoy nga mamunga ug dugaong mga prutas​—sa pagkatinuod, bisan unsang luna nga hinungdanon sa pagkinabuhi sa pipila  ka espisye. Aron masanta ang ilegal nga pagpangayam, gidid-an namo ang among mga trabahador sa pagbaton ug mga pusil, ug aron nga dili na sila magkinahanglan ug karne gikan sa ihalas nga mga hayop, maghatod kami pinaagi sa ayroplano ug karneng baka ug manok ngadto sa kampo sa mga mamumutol ug kahoy. Unya, sa dihang mahuman na namo ang usa ka luna, alihan namo pag-ayo o kontrolahon ang mga dalan aron ang mga mangangayam o ilegal nga mga mamumutol ug kahoy dili makasulod sa lasang.

“Ako mismo malipay sa pagbuhat niining tanan tungod kay nagtuo ako sa pagtipig sa linalang sa Diyos. Apan halos ang tanang paagi nga akong gihubit gibaod sa internasyonal nga mga lagda alang sa usa ka lasang nga sertipikado, wala madaot ang ekolohikal nga pagkatimbang bisag gipahimuslan ang kahinguhaan. Aron makakuha ug sertipiko, kinahanglang pamatud-an sa usa ka kompaniya ngadto sa mga inspektor gikan sa internasyonal nga mga organisasyon nga nagsunod kini sa mga lagda.”

Mosapi ba ug dako ang mga lasang nga sama niini? Gawas pa sa pipila ka mga tawong maikagon sa pagtipig sa kinaiyahan sama kang Roberto, ang mga mamumutol ug kahoy kasagarang dili kaayo maikagong modawat sa mga plano sa pagtipig sa ihalas nga mga tanom ug hayop. Ang maong mga restriksiyon kasagarang giisip ingong posibleng pagkawala sa kita.

Bisan pa niana, ang mga pagtuon nga gihimo didto sa sidlakang Amazonia sa ulahing bahin sa katuigan sa 1990 nakakaplag nga ang gasto sa pagmapa sa mga kahoy, pagpamutol sa bagon, ug giplanong pagpamutol ug troso mabawi ra, tungod sa mas episyenteng trabaho. Pananglitan, pipila lang ka troso ang mangawala. Kasagaran, kon wala ang maong pagmapa, ang usa ka pundok sa mga gabasero moputol sa kahoy nga dili makita sa pundok nga manghakot sa mga kahoy tungod sa kasiot sa lasang.

Dugang pa, mas daling mahalin ang troso nga sertipikado sa mga inspektor nga dili konektado sa mga kompaniya ingong naggikan sa mga lasang nga wala madaot ang ekolohikal nga pagkatimbang bisag gipahimuslan ang kahinguhaan. Apan makapanalipod ba gayod sa kadaiyahan sa mga linalang ang menos o walay kadaot nga pagpamutol ug kahoy? Unsa ka daghang ihalas nga mga tanom ug hayop ang makalahutay sa ingon nianang pagpamutol sa mga kahoy sa bagang lasang?

Makalahutay ba sa Pagpamutol ug Kahoy ang Ihalas nga mga Tanom ug Hayop sa Lasang?

Tinuod nga ang mga ekosistema sa tropikanhon nga bagang kalasangan maoy delikado ug komplikado. Bisan pa niana, makapatingala ang pagkadaling maulian niini ilalom sa pipila ka kahimtang. Pananglitan, kon dunay usa ka bahin sa lasang nga wala hilabti nga duol sa luna nga gipamutlan ug kahoy, ang mga saha sa gipamutol nga espisye inanay nga motubo ug mahulipan ang mga kal-ang diha sa atop-atop sa lasang. Apan komosta ang mga hayop, langgam, ug mga insekto?

Ang pipila ka espisye nadaot pag-ayo nga ang kadaghanang mga pagpamutol ug kahoy miresulta sa pag-us-os sa gidaghanon  sa matang sa langgam ug hayop diha sa maong luna. Apan, ang menos o walay kadaot nga pagpamutol ug kahoy kasagaran nga diyutay ra ug epekto sa kadaghanang espisye. Gani, ang mahimong mga kal-ang diha sa atop-atop sa lasang sa pagkatinuod moresulta sa pagtubo sa ubang mga espisye. Ang di pa dugayng panukiduki nagsugyot nga ang presensiya sa mga tawo​—bisan pag ang pipila kanila namutol lamang ug kahoy diha sa piniling mga luna​—makapauswag sa kadaiyahan sa linalang diha sa bagang kalasangan.

Nan, dunay daghang pamatuod ang pag-ingon nga mahimong mamutol ug mga kahoy diha sa tropikanhon nga bagang kalasangan sa responsableng paagi, nga dili makahatag ug permanenteng kadaot sa kadaiyahan sa kinabuhi. Ang Economist sa London nag-ingon: “Diyes porsiyento lamang sa lasang diin wala pa pamutla ang mga kahoy, kansang ekolohikal nga pagkatimbang wala madaot bisag gipahimuslan ang kahinguhaan, igo nang makatagbaw sa tanang panginahanglan sa gahing kahoy sa tropiko. Nan, ang dakong bahin sa tropikanhong lasang mahimo tingaling ideklarar ingong yuta diin gidili gayod ang pagpamutol ug kahoy.”

Ang pananglitan sa bug-os nga pagpanalipod mao ang lasang nga gihisgotan sa pangbukas nga artikulo. Gipanalipdan kana ni Ramiro tungod kay ang mga siyentipiko nakaklasipikar ug mga espisye didto nga peligrong mapuo. Ang maong mga cloud forest talagsa ra ug dunay talagsaong gidaghanon sa kadaiyahan sa kinabuhi. “Ang yawi sa pagtipig sa kinaiyahan mao ang edukasyon,” miingon si Ramiro. “Sa dihang ang lokal nga mga taga-baryo makaamgo nga ang ilang suplay sa tubig nagdepende sa lasang, maikag sila sa pagpreserbar niana.”

Si Ramiro midugang: “Ang matang sa turismo nga interesado sa ekolohiya hinungdanon usab tungod kay ang mga bisita makakat-on kon nganong ang lainlaing mga kahoy ug tanom nga ilang nakita takos panalipdan. Mobiya sila uban ang napauswag nga pagsabot sa kahinungdanon sa lasang ug sa ihalas nga mga tanom ug hayop niini.”

Ang mga pananglitan ni Ramiro ug Roberto nagpakita nga posibleng gamiton sa tawo ang tropikanhon nga bagang lasang nga dili kini madaot ug ang ihalas nga mga tanom ug hayop niini. Apan ang kamatuoran nga kini posible dili magpahinabo niini. Ang ubang mga tawo karon makaseguro nga ang troso sa tropiko nga ilang gipalit naggikan sa usa ka lasang nga sertipikado, nga wala madaot ang ekolohikal nga pagkatimbang bisag gipahimuslan ang kahinguhaan. Apan, alang sa uban, wala kanang maong kahikayan. Busa, ang mga paningkamot ba sa pagtipig sa kinaiyahan makaluwas sa talagsaong kadaiyahan sa kinabuhi sa kalasangan?

 [Mga mapa sa panid 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

BOLIVIA

Ang mapa sa tuo naghatag sa mga detalye bahin sa matag kahoy; sumala sa gipakita sa ibabaw, ang mapa naghawas lamang sa usa ka gamayng dapit sa Bolivia

[Credit Line]

All maps except top left: Aserradero San Martin S.R.L., Bolivia

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang matag kahoy numerohan, ug nganlan ang espisye. Dayon, sa tabang sa usa ka Global Positioning System nga monitor (ibabaw), irekord ang eksaktong nahimutangan niini

[Hulagway sa panid 7]

‘Ang mapa sa pag-imbentaryo sa lasang mao ang yawi sa pagplano sa pagpamutol ug kahoy nga dili makahatag ug permanenteng kadaot sa lasang o sa ihalas nga mga tanom ug hayop niini.’​—Roberto

[Hulagway sa panid 8, 9]

“Ang yawi sa pagtipig sa kinaiyahan mao ang edukasyon.”​—Ramiro

[Picture Credit Line sa panid 9]

Foto: Zoo de Baños