Nagkagrabeng Kayugot Batok sa Buhis?

“Bisan kon ako maghago pag-ayo, ang akong kinitaan kuhaon ra gikan kanako.”—Babilonyanhong panultihon, mga 2300 W.K.P.

“Niining kalibotana, ang segurado lamang mao ang kamatayon ug ang buhis.”​—Estadista sa T.B. nga si Benjamin Franklin, 1789.

USA ka ahente si Reuben. Kada tuig duolag tersiya sa iyang hinagoan pag-ayong kinitaan mawagtang ingon nga bayad sa buhis. “Ambot kon giunsa paggasto sa gobyerno kanang tanang salapi,” mao ang iyang reklamo. “Tungod sa daghang pagkunhod sa pondo alang sa nagkalainlaing programa sa gobyerno, atong ginadawat ang menos nga serbisyo gikan sa gobyerno kay sukad masukad.”

Apan, sa gusto mog sa dili, ang buhis maoy bahin sa kinabuhi. Ang magsusulat nga si Charles Adams nag-ingon: “Ginabuhisan sa mga gobyerno ang kita sa daghang paagi sukad pa sa sinugdanan sa sibilisasyon.” Ang buhis sagad makapukaw sa kayugot ug may mga higayon nga makahaling sa rebelyon. Ang karaang mga Britaniko nakigbugno sa mga Romano, nga nag-ingon: “Mas maayo pang mamatay kay sa mabuhi nga ang matag usa kanato pabayron ug buhis!” Sa Pransiya ang pagkadisgusto bahin sa buhis sa asin maoy usa ka hinungdan nga nahaling ang Rebolusyong Pranses, nga niadtong panahona ang mga maniningil ug buhis gipamunggotan ug ulo. Ang mga rebelyon tungod sa buhis maoy usa usab ka hinungdan sa gubat sa T.B. alang sa independensiya, nga gibugno batok sa Inglaterra.

Dili katingad-an, nagpadayon ang paglungotlungot batok sa buhis hangtod karong adlawa. Nag-ingon ang mga eksperto nga ang mga sistema sa buhis diha sa kabos nga mga nasod kasagarang “dili epektibo” ug “dili makataronganon.” Sumala sa usa ka tigdukiduki, adunay usa ka kabos nga nasod sa Aprika nga adunay “kapig 300 ka lokal nga buhis, nga lisod kaayo nga ipatuman bisan pag ang mga kawani episyente kaayo. Ang tukmang pagkolekta ug pagbantay kon giunsa paggamit ang salapi tingali wala na maglungtad o kaha wala na tumana, . . . nga makamugnag kahigayonan nga abusohan kana.” Ang BBC News nagtaho nga sa usa ka nasod sa Asia, “ang lokal nga opisyales nagpahamtang ug daghang . . . ilegal nga mga bayranan​—gikan sa mga bayranan tungod sa pagtanom ug saging ngadto sa buhis sa pag-ihaw ug baboy​—aron padakoon ang abot sa munisipyo o aron makapangilkil sila.”

Ang gintang sa adunahan ug kabos makahaling sa kayugot. Matod sa publikasyon sa HK nga Africa Recovery: “Usa sa daghang kabingkilan sa ekonomiya tali sa adunahan ug kabos nga mga nasod mao nga ang adunahang mga nasod nag-ayuda sa ilang mga mag-uuma samtang ang kabos nga mga nasod nagbuhis sa ilang mga mag-uuma. . . . Ang mga pagtuon sa World Bank naghisgot nga ang mga ayuda lamang sa mga mag-uuma sa TB makapakunhod ug $250 [ka milyon] sa tinuig nga kita sa Kasadpang Aprika gikan sa gieksportar nga gapas.” Busa ang mga mag-uuma sa kabos nga mga nasod mayugot sa dihang buhisan sa ilang gobyerno ang ilang gamayng kita. Usa ka mag-uuma sa usa ka nasod sa Asia nag-ingon: “Sa dihang moanhi [ang opisyales sa gobyerno], seguradong mangobra sila.”

Ang susamang kayugot nakita karong bag-o sa Habagatang Aprika sa dihang gibuhisan sa gobyerno  ang yuta sa mga mag-uuma. Ang mga mag-uuma mibahad nga sila mokiha. Ang buhis “magpahinabo sa pagkabangkrap sa mga mag-uuma ug ang mas daghang mamumuo sa umahan mawad-ag trabaho,” nagpahayag ang usa ka tigpamaba sa mga mag-uuma. Ang kayugot batok sa pagpahamtang ug buhis moresulta usahay sa kapintasan bisan karon. Ang BBC News nagtaho: “Duha ka mag-uuma [taga-Asia] napatay sa usang tuig sa dihang ang mga polis misulong sa usa ka balangay diin ang mga mamumuo miprotesta batok sa dagkong mga bayranan sa buhis.”

Hinuon, dili lang mga kabos ang dili gustong mobayad ug buhis. Ang usa ka surbi sa Habagatang Aprika nagpadayag nga ang daghang adunahan nga tigbayad ug buhis “dili gustong mobayad sa dugang buhis​—bisan pag tungod sa dili nila pagbayad ug dugang buhis, ang gobyerno dili makapauswag sa mga serbisyo nga hinungdanon kanila.” Ang inilang mga tawo sa kalibotan diha sa mga natad sa musika, pelikula, mga esport, ug politika nahimong ulohan sa balita tungod sa ilegal nga paglikay sa mga bayranan sa buhis. Ang librong The Decline (and Fall?) of the Income Tax nag-ingon: “Ikasubo, ang kinatas-an natong opisyales sa gobyerno, atong mga presidente, dili gayod maayong mga sulondan aron makapadasig sa ordinaryong mga lungsoranon nga mosunod sa balaod sa buhis.”

Basin nagtuo ka usab nga ang mga bayranan sa buhis maoy hinobra, dili makataronganon, ug bug-at kaayo. Nan, unsay angay nimong hunahunaon bahin sa pagbayad ug buhis? Kana ba mapuslanon gayod? Nganong kasagarang komplikado kaayo ug morag dili makataronganon ang mga balaod sa buhis ug paagi sa pagbayad niana? Tukion kining mga pangutanaha sa mosunod nga mga artikulo.

[Hulagway sa panid 4]

Sa kabos nga mga nasod ang pobreng mga tawo tingali nagbayad ug dili-makataronganong buhis

[Credit Line]

Godo-Foto