Nagadugang Bala nga Kaugot sa mga Buhis?

“Bisan anhon ko nga himakas daw sa amo lang gihapon.”​—⁠Hulubaton sa Babilonia, mga 2300 B.⁠C.⁠E.

“Sa kalibutan karon, wala sing sigurado kundi kamatayon lamang kag mga buhis.”​—⁠Estadista sang Estados Unidos nga si Benjamin Franklin, 1789.

ISA ka ahente si Reuben. Kada tuig halos un-tersia sang iya ginapangabudlayan nga sueldo ang nagakadto lamang sa mga buhis. “Ambot kon diin nagakadto ini tanan nga kuarta,” reklamo niya. “Bangod ginabuhinan sang gobierno ang badyet sa madamo nga programa, nabuhinan man ang mga serbisyo nga ginabaton namon.”

Apang, sa luyag man naton ukon indi, ang mga buhis bahin sang kabuhi. Ang manunulat nga si Charles Adams nagsiling: “Ginabuhisan sang gobierno ang mga kinitaan sa madamo nga paagi halin sang magsugod ang sibilisasyon.” Ang mga buhis masami nga nagpukaw sang kaugot kag kon kaisa gintunaan sang pag-alsa. Ang mga Briton sang una nakig-away sa mga Romano, nga nagasiling: “Mas maayo pa nga mapatay kami sangsa buhisan kami!” Sa Pransia ang kaugot sa gabelle, buhis sa asin, nangin isa ka kabangdanan sang French Revolution, nga sa tion sini ginpamugutan sing ulo ang mga manugsukot sing buhis. Ang mga pag-alsa bangod sa buhis isa man ka kabangdanan nga nakig-away ang Estados Unidos batok sa Inglaterra para sa kahilwayan.

Gani, indi makapakibot nga tubtob karon ginakaugtan gihapon ang mga buhis. Ang mga eksperto nagasiling nga ang mga sistema sang buhis sa nagapatin-ad nga mga pungsod masami nga “indi maayo” kag “indi makatarunganon.” Suno sa isa ka mananalawsaw, may isa ka imol nga pungsod sa Aprika nga may “kapin sa 300 ka lokal nga buhis, amo kon ngaa imposible ini nga maatipan bisan pa daw ano kaayo ang administrasyon. Ang nagakaigo nga pagpanukot kag mga mekanismo sa pagrekord wala nagaluntad ukon wala ginaaplikar, . . . amo nga nagahatag ini sing mga kahigayunan sa pag-abuso.” Ginbalita sang BBC News nga sa isa ka pungsod sa Asia, “ang lokal nga mga opisyales nagsukot sing madamo nga . . . di-legal nga mga buhis​—⁠halin sa buhis sa pagtanom sing saging tubtob sa buhis sa pag-ihaw sing baboy​—⁠agod dugangan ang pundo sang lokal nga gobierno ukon agod may ibulsa sila.”

Ang kal-ang sa ulot sang manggaranon kag imol nagapadabdab sang kaugot. Ang publikasyon sang Nasyones Unidas nga Africa Recovery nagsiling: “Ang isa sa madamo nga kinatuhayan sa ekonomiya sa ulot sang matin-ad kag nagapatin-ad nga mga pungsod amo nga ginabuligan sang matin-ad nga mga pungsod ang mga mangunguma samtang ginabuhisan naman sang nagapatin-ad nga mga pungsod ang mga mangunguma. . . . Suno sa World Bank, bangod lamang sang bulig sang Estados Unidos sa mga mangunguma sini, ang tuigan nga kita sang Katundan nga Aprika gikan sa ginaeksport nga algodon nabuhinan sing $250 [milyones] kada tuig.” Amo kon ngaa ang mga mangunguma sa nagapatin-ad nga mga pungsod naugot kon ginabuhisan sang ila gobierno ang ila manubo na nga kita. Ang isa ka mangunguma sa isa ka pungsod sa Asia nagsiling: “Kada magkadto diri ang [mga opisyales sang gobierno] sigurado gid nga mangayo sila sing kuarta.”

Amo man sini nga kaugot ang nakita kasan-o lang sa Bagatnan nga Aprika sang ang gobierno nagsukot sing amilyar sa duta gikan sa mga mangunguma. Namahog ang mga mangunguma nga magpasaka sing  panumbungon sa korte. Ang buhis “magadul-ong sa pagkaputo sang mga mangunguma kag dugang pa nga pagkadula sing trabaho sa mga obrero sa uma,” siling sang isa ka humalambal para sa mga mangunguma. Kon kaisa, ang kaugot sa buhis nagaresulta gihapon sa kasingki. Ang BBC News nagbalita: “Duha ka mangunguma [sa Asia] ang napatay sang nagligad nga tuig sang ginsulong sang mga pulis ang isa ka minuro diin ang mga mangunguma nagaprotesta batok sa mabug-at nga mga buhis.”

Apang, indi lamang ang mga imol ang naugot sa pagbayad sing buhis. Ginpakita sang surbe sa Bagatnan nga Aprika nga madamo sang manggaranon nga manugbayad sing buhis ang “indi luyag magbayad sing dugang pa nga mga buhis​—⁠bisan pa nagakahulugan ini nga indi na mapauswag sang gobierno ang mga serbisyo nga importante sa ila.” Ang mga tawo nga bantog sa patag sang musika, pelikula, isport, kag politika nangin unod sang mga ulong-dinalan bangod sang paglikaw sa buhis. Ang libro nga The Decline (and Fall?) of the Income Tax nagsiling: “Makapasubo nga ang aton pinakamataas nga mga opisyales sa gobierno, ang aton mga presidente, indi man nangin maayo nga halimbawa sa pagpalig-on sa ordinaryo nga mga banwahanon sa pagtuman sa kasuguan sa buhis.”

Ayhan nagapati ka man nga ang mga buhis mabug-at kag indi makatarunganon. Kon amo, paano mo dapat tamdon ang pagbayad sing buhis? May maayo gid bala ini nga katuyuan? Ngaa masami nga ang mga sistema sa buhis tuman ka komplikado kag daw indi makatarunganon? Usisaon sang masunod nga mga artikulo ining mga pamangkot.

[Retrato sa pahina 4]

Sa nagapatin-ad nga mga pungsod mahimo nga indi makatarunganon ang ginabayaran nga buhis sang mga imol

[Credit Line]

Godo-Foto