Kumarkaro a Panangbusor iti Panagbuis?

“Uray no ikagumaak ti agtrabaho, alaenda met laeng ti kaaduan a mateggedak.”​—Proverbio iti Babilonia, agarup 2300 K.K.P.

“Iti daytoy a lubong, awan ti sigurado no di laeng ti ipapatay ken ti buis.”​—Estadista ti Estados Unidos a ni Benjamin Franklin, 1789.

AGTARTRABAHO ni Reuben kas ahente ti maysa a kompania. Tinawen a dandani kakatlo iti nagbannoganna a sueldona ti mapan iti buis. “Diak ammo no pappapanan amin daytoy a kuarta,” inreklamona. “Nagadu ti kiskissayen ti gobierno, ngem saan met a sumaysayaat dagiti magun-odantayo a serbisio.”

Ngem kayattayo man wenno saan, paseten ti panagbiagtayo ti panagbuis. Kastoy ti kuna ti mannurat a ni Charles Adams: “Nagadu ti pamay-an ti gobierno nga agsingir iti buis sipud pay idi [nangrugi] ti sibilisasion.” Masansan a ti panagbuis ti nanggutugot iti ibubusor ken no dadduma, dayta ti nangrubrob iti iyaalsa. Nakidangadang dagiti nagkauna a Britano kadagiti Romano, a kunkunada: “Nasaysayaat nga amang ti mapapatay ngem iti mapatawan iti buis ti tunggal maysa kadakami!” Idiay Francia, ti panangbusor iti gabelle, a buis ti asin, ti nangrubrob iti Rebolusion dagiti Pranses, a nakapugotan dagiti agsingsingir ti buis. Dagiti iyaalsa gapu iti panagbuis ti nakaigapuan met ti pananggubat ti Estados Unidos iti England tapno mawayawayaan.

Di ngarud pakasdaawan a kanayon a busoren dagiti tattao ti panagbuis agingga iti kaaldawantayo. Kuna dagiti eksperto a masansan a “di episiente” ken “di nainkalintegan” ti sistema ti panagbuis kadagiti napanglaw a pagilian. Sigun iti maysa a managsukisok, adda napanglaw a pagilian iti Africa nga addaan iti “nasurok a 300 a lokal a buis, a ti pannakaipatungpal daytoy ket di kabaelan uray dagiti nalaing nga empleado. Mabalin nga awan ti umiso a pamay-an ti panagsingir ken pananggasto ti kuarta wenno mabalin a di masurot dagiti pamay-an, . . . isu a magasto ti kuarta iti di umiso a pamay-an.” Impadamag ti BBC News nga iti maysa a pagilian iti Asia, “nangipataw dagiti lokal nga opisial iti adu a . . . di nainkalintegan a babayadan​—manipud iti babayadan iti panagmula iti saba agingga iti buis iti panagparti iti baboy​—a mabalin a naipataw tapno mapaadu ti pondo ti lokal a gobierno wenno tapno adda maibulsada.”

Ti dakkel a nakaidumaan dagiti nabaknang ken napanglaw ti mangrubrob iti panangbusor. Kuna ti publikasion ti UN nga Africa Recovery: “Maysa kadagiti adu a nakaidumaan dagiti nabaknang a pagilian kadagiti napanglaw a pagilian ket dagiti nabaknang a pagilian mangipaayda iti kuarta a gastuen dagiti mannalon ken agtartaraken idinto ta dagiti napanglaw a pagilian pagbuisenda dagiti mannalon ken agtartaraken. . . . Sigun kadagiti panagadal ti World Bank, ti laeng panangipaay ti Estados Unidos iti kuarta kadagiti mannalon ken agtartaraken kinissayanna iti $250 [a milion] ti tinawen a birok ti West Africa iti kapas nga ilakona iti sabali a pagilian.” Mabalin ngarud a marurod dagiti mannalon ken agtartaraken kadagiti napanglaw a pagilian no mangipataw ti gobierno iti buis kadagiti datin a bassit ti mateggedanda. Kuna ti maysa a mannalon iti maysa a pagilian iti Asia: “Kada umay ditoy [dagiti opisial ti gobierno], ammomi a sigurado nga agdawatda iti kuarta.”

Nabiit pay a napasamak ti kasta a pannakarurod idiay South Africa idi nangipataw ti gobierno  iti buis iti daga a kukua dagiti mannalon ken agtartaraken. Namutbuteng dagiti agtaltalon ken agtartaraken nga agdarumda iti korte. Ti buis ti “mangbangkarote kadagiti agtaltalon ken agtartaraken ken maawanan iti trabaho dagiti obrero iti talon,” kuna ti pannakangiwat dagiti agtaltalon ken agtartaraken. No dadduma, ti panangbusor iti panagbuis agtungpal pay iti kinaranggas agingga ita. Ipadamag ti BBC News: “Dua a mannalon [iti Asia] ti napapatay itay napan a tawen idi rinaut dagiti polis ti maysa a bario a sadiay nagprotesta dagiti mannalon gapu iti dakkel unay a buis.”

Ngem saan laeng a dagiti napanglaw ti mangbusor iti buis. Ipalgak ti surbey idiay South Africa nga adu a nabaknang nga agbaybayad iti buis “ti madi nga agbayad iti kanayonan a buis​—uray pay no kaipapanan daytoy a di mapasayaat ti gobierno dagiti serbisio a napateg kadakuada.” Nadakamat iti paulo ti damdamag dagiti mabigbigbig iti tay-ak ti musika, pelikula, isport, ken politika gapu iti dida panagbayad iti buis. Kastoy ti kapaliiwan ti libro a The Decline (and Fall?) of the Income Tax: “Nakalkaldaang ta saan a nasayaat a pagwadan dagiti kangatuan nga opisial ti gobierno ken dagiti presidentetayo a manggutugot koma kadagiti ordinario nga umili a mangtungpal iti linteg ti panagbuis.”

Nalabit mariknam met a dakkel, di nainkalintegan, ken aglablabes ti buismo. Kasano ngarud ti rumbeng a panangmatmatmo iti panagbayad iti buis? Adda kadi aniaman a pudno a panggepda? Apay a masansan a nakarikrikut dagiti sistema ti panagbuis ken kasla di nainkalintegan? Sukimaten dagiti sumaganad nga artikulo dagitoy a saludsod.

[Ladawan iti panid 4]

Kadagiti napanglaw a pagilian, mabalin a di nainkalintegan ti buis a baybayadan dagiti napanglaw

[Credit Line]

Godo-Foto