Nuklear a Gubat​—Pangta Pay Laeng Aya?

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Japan

“Tunggal managpanunot a tao ket mabuteng iti nuklear a gubat, ngem sagsaganaan dayta ti amin a pagilian nga addaan iti adelantado a teknolohia. Ammo ti amin a minamaag unay dayta, ngem patien ti amin a nasion a nainkalintegan laeng nga agaramidda kadagiti nuklear nga igam.”​—Astronomo a ni Carl Sagan.

IDI Agosto 6, 1945, adda eroplano a pakigubat dagiti Americano a nangitinnag iti bomba atomika idiay Hiroshima, Japan. Giddato a natay ti adu a tattao ken nadadael ti adu a sanikua. Daydi ti kaunaan a bomba atomika a nausar iti gubat. Naan-anay a dinadael ti panagbettak ti 13 a kilometro kuadrado ti siudad, nga addaan iti 343,000 nga umili. Nadadael ti nasurok a dua a kakatlo kadagiti pasdek iti siudad, ket di kumurang a 70,000 ti natay ken 69,000 ti nasugatan. Tallo nga aldaw kalpasanna, naitinnag ti maikadua a bomba iti daytoy a tiempo iti Nagasaki, ket 39,000 a tattao ti natay ken 25,000 ti nasugatan. Agarup kagudua kadagiti pasdek iti siudad ti nadadael wenno naperdi. Iti pakasaritaan ti tao, idi pay laeng a nausar ti kasta a nabileg nga igam. Nagbalbaliwen ti lubong. Dimtengen ti panawen nuklear. Iti sumagmamano la a tawen, nangpataud ti Estados Unidos, ti dati nga Union Soviet, ti Great Britain, Francia, ken China kadagiti napigpigsa nga amang a bomba hidrohena.

Ti Cold War​—a panagsinnalisal dagiti Komunista ken di Komunista a pagilian​— imparegtana ti pannakapataud dagiti napigpigsa a nuklear nga igam ken ti sigurado unay a pannakaipatayab dagitoy iti puntiriada. Kasta unay ti panagamak ti lubong bayat a napataud dagiti nuklear nga igam nga ICBM (intercontinental ballistic missile) nga iti sumagmamano la a minuto, imbes a sumagmamano nga oras, mabalin a mangraut kadagiti puntiria a pagilian a 5,600 a kilometro ti kaadayoda. Nakabalan dagiti submarino kadagiti umdas a nuklear a missile a mangdadael iti 192 a nagsisina a puntiria. Adda idi tiempo a napattapatta a 50,000 nga igam ti adda iti pagipempenan kadagiti nuklear nga igam! Bayat ti Cold War, dandani nagngangabiten ti sangatauan iti kunaen ti dadduma a tao a panungpalan ti lubong babaen iti nuklear a gubat a pulos nga awan ti mangabak.

Ti Panagpatingga ti Cold War

Bayat ti dekada 1970, saan unayen a nakaro ti panagamak iti Cold War “kas paneknekan dagiti tulagan iti SALT [Strategic Arms Limitation Talks] I ken II,” kuna ti The Encyclopædia Britannica, “ta inkeddengen ti dua a kabibilgan a nasion a kissayan dagiti antiballistic missile ken strategic missile-da a makaawit kadagiti nuklear nga igam.” Kalpasanna, idi arinunos ti dekada 1980, saan unayen a nakaro ti Cold War agingga a nagpatinggan.

“Gapu iti panagpatingga ti Cold War, nangnamnama dagiti tattao nga agpatinggan ti panagpinnaadu ti Estados Unidos ken Russia iti nuklear nga armas,” kuna ti report ti Carnegie Endowment for International Peace. Kas resulta ti panangikagumaan a mangkissay kadagiti nuklear nga armas iti kallabes a tawtawen, nalasang ti adu a pagaramidan ken pagipempenan kadagiti igam. Idi 1991, pinirmaan ti Union Soviet ken ti Estados Unidos ti Treaty on Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms. Daytoy ti mangobligar iti dua a kabibilgan a nasion gapu iti nuklear nga armasda a saan laeng a manglimitar no di ket iti damo unay iti historia, mangkissay met kadagiti nakapuesto nga igamda a naaramid a mangdadael kadagiti siudad, paktoria, base militar, transportasion, komunikasion ken sentro ti gobierno ti kabusorda, agingga iti 6,000 laeng ti tunggal maysa. Idi arinunos ti 2001, imbaga ti dua a nasion a tinungpalda ti tulagan babaen ti panangkissay kadagiti igamda kas napagtulagan.  Naanamongan met iti Moscow Treaty idi 2002, a maipatungpal ti sabali pay a panangkissay, agingga iti baet ti 1,700 ken 2,200 iti umay a sangapulo a tawen.

Kinuna ni Kofi Annan a Sekretario-Heneral ti UN: Nupay adda dagita a tulagan, “saan koma nga iyaleng-aleng ita ti tao ti pangta ti nuklear a gubat.” Kinunana pay: “Agpaypayso pay laeng ken nakaam-amak ti posibilidad a mapasamak ti nuklear a panagdadangadang iti pangrugian ti maika-21 a siglo.” Nakalkaldaang ta ti nuklear a didigra a nakarkaro nga amang ngem iti napasamak iti Hiroshima ken Nagasaki ket maysa pay laeng a pangta iti kaaldawantayo. Siasino ti mangipangpangta? Ken napatpateg pay, malapdan kadi dayta?